‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ’ની લાઇબ્રેરીમાં રહેલ સરસ્વતીચંદ્ર નવલકથાના જુદા જુદા ખંડ

તેવીસમી ડિસેમ્બરે ગુજરાતી સાહિત્ય અને સમાજની એ ગૌરવઘટના સવાસો વરસને બારણે ટકોરા દેશે. 1900 ઈસવીમાં એ દિવસે સ્તો ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠીએ ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ના ચોથા ભાગની હસ્તપ્રતનું છેલ્લું પાનું લખ્યું હતું. નાનાલાલના શબ્દોમાં, આપણા અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યે જગત સાહિત્યમાં પગ મૂક્યો.

પ્રકાશ ન. શાહ

1887માં પહેલો ભાગ આવ્યો. પહેલા જ પ્રકરણમાં આપણો નાયક સરસ્વતીચંદ્ર બંદરે વહાણમાંથી ઉતરે છે. ગતિ અને સંક્રાન્તિનું આ ચિત્ર ગોમાત્રિના શબ્દોમાં, ‘લોકથી જુદો તથા એકલો પડી એક મોટા પુલ પર એક એન્જિન સંભાળથી ધીમે શ્વાસે ચાલતું હોય તેમ જવા લાગ્યો.’

નોંધ્યું તમે? જુદો છે. એકલો છે. વહાણમાંથી ઊતર્યો છે અને એન્જિનની પેઠે ચાલે છે. નવો માર્ગ પકડવામાં છે માટે હવે એ પોતાનું નામ નવીનચંદ્ર કહે છે. વળી કહે છે, ‘હું વિદ્યાર્થી હતો. હવે અનુભવાર્થી છું.’

જોગાનુજોગ, 1888 એ સાલ છે જ્યારે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી ઓગણીસમે વરસે વિલાયતનો રસ્તો પકડે છે. 1887-1888, અણચિંતવ્યો પણ આ જોગાનુજોગ એક યુગમિજાજ લઈને આવે છે – વિદ્યાર્થીએ અનુભવાર્થી થવાનું છે. અને એ સ્તો ‘નવું’ છે. માટે ‘નવીનચંદ્ર’, ઉર્ફે પરંપરાગત શબ્દ પ્રમાણ્યે ન ગંઠાતા અનુભવ પ્રામાણ્યનો મહિમા.

છે તો દેખીતી એક પ્રીતિકથા – સરસ્વતીચંદ્ર અને કુમુદની. દેખીતી શા માટે, ખરે જ પ્રેમકથા છે. પણ સાથે એ સંસ્કૃતિની પણ કથા છે. 1857નો એક દૃષ્ટિએ વિફળ સંગ્રામ અને 1885માં કાઁગ્રેસની સ્થાપના સાથે નવપ્રસ્થાન ને નવજીવનની કાચીપાકી મથામણ. સંસ્કૃતિનો અને ધર્મનો વારસો એક પા, બીજી પા એ જ 1857ના વરસમાં યુનિવર્સિટી શિક્ષણનાં પગરણ સાથે નવી વાતોનો પ્રવેશ ને પરિચય.

સંકેલાતો સામંતી કાળ અને જામતો આવતો સાંસ્થાનિક કાળ. સરસ્વતીની શાશ્વતી આંખમાથા પર, પણ જે ‘નવીન’ તેના ઘટતા આકલનસર ચૈતન્યનો સંસ્પર્શ સુધ્ધાં. વાર્તાના વળાંકો અને વિચારમુકામો પ્રેમકથા ને સંસ્કૃતિકથા બેઉને સાથેલગાં હીંડવે છે.

ગોવર્ધનરામ એક સર્જક નિ:શંક છે, પણ નકરા સર્જક તો એ મુદ્દલ નથી. એમના નાયકે નવીનચંદ્ર એ નામ તો ધારણ કીધું, પણ રાજકારણની રીતે લેખક ને નાયક, 1920થી બેસેલા અસહકાર યુગ સામે કંઈક મવાળ પણ લાગે. જો કે, ગોખલે તો જાણે કે સમજ્યા, પણ સ્વરાજ્યને જન્મસિદ્ધ અધિકાર કહેતા તિલક પણ હોમરુલ લીગમાં જ હતા ને? એમાં પૂર્ણ સ્વરાજની વાત નહોતી. ગો.મા.ત્રિ.એ સ્વદેશી સ્ટોર્સનું ઉદ્દઘાટન પણ કરેલું અને અમદાવાદમાં 1902માં કાઁગ્રેસ મળી ત્યારે સામેલ પણ થયેલા. બલકે, ત્યારે માંડ દસેક વરસના ઈન્દુલાલ યાજ્ઞિકની સ્મૃતિમાંયે એ સચવાયેલું છે કે અમદાવાદની કાઁગ્રેસમાં પ્રતિનિધિ તરીકે સામેલ થવાનો અનુરોધ એ ‘પાકી ચરોતરિયા બોલી’માં કરતા.

એ સમયનું કાઁગ્રેસમાનસ સટીકપણે અંગ્રેજ શાસન પરત્વે આશા-અપેક્ષાએ ભરેલું હતું અને ટીકા કરતે છતે એના સંસર્ગથી સરવાળે લાભ થશે એવી સમજ પણ ખરી. ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ના ચોથા ભાગમાં ગો.મા.ત્રિ.ની એવી સમજ વ્યક્ત થાય છે કે ભારતની પ્રજા પ્રાચીન સંસ્કૃતિનું સ્મરણ કરી ધર્મનું વર્ચસ પુન: પ્રતિષ્ઠ કરે તો બ્રિટિશ પ્રજામાં રહેલા ‘દુર્યોધન’ને વશ કરી એમાં રહેલ સુગ્રીવ ને હનુમાનનો પ્રભાવ જરૂર વધારી શકે. 

1920 પહેલાં ગાંધીજી પણ, એમ તો, પૂર્ણ સ્વરાજની ભૂમિકાએ ક્યાં હતા? એમણે 1917માં ગોધરામાં જે પહેલી ગુજરાત રાજકીય પરિષદ મળી એમાં આશા વ્યક્ત કરી હતી કે ભારતની પ્રજા બ્રિટિશને ધર્મવૃત્તિથી જીતી શકશે. (અલબત્ત, ગો.મા.ત્રિ. કે ગાંધી જે ‘ધર્મ’ની વાત કરે છે તે આજની રાજકીય વિચારધારાના અર્થમાં નથી.) આ જ પરિષદમાં ગાંધીજીએ ગુજરાતના જીવનમાં વસંતનો સંચાર થઈ રહ્યાનું કહ્યું હતું તે ગોવર્ધનરામનીયે શ્રદ્ધાના મેળમાં જરૂર છે.

અલબત્ત એ એક સ્વતંત્ર અભ્યાસવિષય છે, તેમ છતાં ગોવર્ધરામની મનનપોથી ઉર્ફે ‘સ્ક્રેપબુક’નો ઉલ્લેખ કંઈક તો કરવો  રહ્યો. એમાં એમણે પોતાનો આદર્શ ‘વહેવાર સંન્યાસ’માં જોયો છે. સ્વાર્થ કમાણીથી મુક્ત થઈ સર્વહિતકારક પ્રવૃત્તિનાં જીવનનો ઉપયોગ એટલે સંન્યાસ. તો, મોક્ષ એટલે જનમમરણના ફેરામાંથી મુક્તિ નહીં પણ આસક્તિથી મુક્ત રહી સેવા-સમર્પણનું જીવન તે મોક્ષ.

કેવળ ચાળીસ વરસની આસપાસની વયે એમણે વકીલાતમાંથી આ ‘વહેવારુ સંન્યાસ’ વશ મુક્તિ લીધી અને તે પછી રાજા-રજવાડાંની મોટી ઓફરો પણ સ્વીકારી નહીં. કોઈ જાહેર બાબત અંગે ઊહાપોહ જગવતા ‘પબ્લિક મેન / સિટીઝન’ થવા કરતાં તે પોતાને ઈષ્ટ આદર્શ મુજબનું ‘લોક’ ઘડવા ઈચ્છતા.

2024-25નું આ ‘એકસો પચીસ’મું વર્ષ ગુજરાતની ચેતનાને ઝકઝોરશે? ઝંઝેડશે? વાવડ છે કે નડિયાદ આવતે મહિને એને વધાવશે ને ઊજવશે. આ ઉજવણું ધોરણસરનું સંકીર્તન તો કરશે, જરૂર કરશે. પણ ‘સરસ્વતીચંદ્ર’થી જેમ એક વિશ્વદર્શન શક્ય બન્યું તેમ તે પછીની નવલકથાઓમાંથી સામે આવતાં (અથવા નહીં આવતાં) વિશ્વદર્શનની કોઈ ચર્ચા થશે? ‘ગુજરાતનો નાથ’, ‘માનવીની ભવાઈ’, ‘ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી’થી તાજેતરની ‘ભૂમિસુક્ત’ સહિતની નવલપરંપરાને ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ સંદર્ભે કોઈ તપાસશે? ‘કલ્યાણ ગ્રામ’ના ગોવર્ધનરામદીધા સ્વપ્નથી માંડી સેવાગ્રામ સુધીની યાત્રા ચર્ચાશે?

આટલું, જગત સાહિત્યમાં અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રવેશની એકસો પચીસમીએ … બાકી તો, ક્લાસિક વિશે કહેવાય છે ને કે એનું નામ લે સૌ કોઈ – અને વાંચે કોઈ નહીં!

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 18 ડિસેમ્બર 2024

નારાયણ દેસાઈ

ગાંધીજીની આંખે ઊડીને વળગે એવી લાક્ષણિકતા એ હતી કે તેમની કરણી અને કથની વચ્ચે ભાગ્યે જ કોઈ ભેદ રહેતો. ઘણી વાર તો તેમની વાણી તેમના આચરણનું અનુસરણ કરતી. એટલે કે તેઓ પહેલાં એક કામ કરીને પછી એને વિષે કહેતા. કરણી-કથનીના અભેદને લીધે ગાંધીજીની સ્ફટિક્શી પારદર્શિતા પ્રગટ થતી. આ પારદર્શિતાને લીધે ગાંધીજી એક તરફ જેમ વિશાળ જનતાને એ ખાતરી અપાવી શકતા કે આ આગેવાન જે કહેશે તે અવશ્ય કરશે, તેમ બીજી તરફ એમના ઘણાખરા વિરોધીઓને સુધ્ધાં એ ખાતરી રહેતી કે આ માણસની પ્રામાણિક્તા અંગે શંકા કરી શકાય એમ નથી. હા, કેટલાક વિરોધીઓ એવાયે હતા, જેમને ગાંધીજીની ઈમાનદારી પર પણ શંકા જતી. એનાં કદાચ બે કારણો હોઈ શકે. પોતાની નિત્યવિકાસશીલતાને કારણે તેઓ આજે એક વાત કહેતા હોય ને કાલે બીજી વાત કહેતા હોય એમ બનતું. અલબત્ત, ગાંધીજી પોતાના બદલાયેલા વિચારોને તરત જાહેર કરી દેતા. પણ ગાંધીજીને કેવળ રાજકારણી તરીકે જોનારને એમ લાગતું કે ગાંધીજીએ ફેરવી તોળ્યું. ગાંધીજીની પારદર્શિતા વિષે શંકા કરવાનું બીજું કારણ એ હતું કે મુત્સદ્દીઓ ગાંધીજીને પોતાના અરીસામાં જોતા. તેથી બદલાયેલા ગાંધીજી તેમને છેતરતા ગાંધીજી દેખાતા! ગાંધીજીની મુત્સદ્દીગીરી સત્યની મુત્સદ્દીગીરી હતી. એ સત્ય ગતિશીલ હતું તેથી ટીકાકારોને એ ફેરવાતા સત્ય જેવું લાગતું. પણ એવા અપવાદો હોવા છતાં ય સામાન્યપણે એમ કહી શકાય ખરું કે ગાંધીજીની પારદર્શિતા શત્રુને મન પણ શંકાથી ઉપરનો વિષય હતી.

જીવનને સમગ્રતાથી જોવાની ગાંધીજીની ખાસિયત ગાંધીજીની પોતાને વિષેની આચારસંહિતા, ભાવિ દુનિયા અંગેની એમની છબી અને એમની કામ કરવાની રીત એકબીજા સાથે એવી સરખી સુસંગત રીતે સંકળાયેલાં દેખાય છે કે એ ત્રણેમાં આપણને અભેદ જ દેખાય. એ સુસંગત જીવન-દર્શનમાંથી ગાંધીજીના જીવનની ત્રણ મુખ્ય દેણ નીપજી છે. ગાંધીજીની આચાર-સંહિતા, એમના સમાજ અંગેની એમની છબી, એમણે સુઝાડેલ અને ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતા જતા એમના રચનાત્મક કાર્યક્રમમાં જોવા મળે છે અને એમની કામ કરવાની રીત સત્યાગ્રહના સિદ્ધાંતો ઉપર ઊભી છે. એકાદશવ્રત, રચનાત્મક કાર્ય, અને સત્યાગ્રહ ગાંધીજીના જીવનની સૌથી મોટી દેણ છે. એમાં એમનું સમગ્ર જીવન-દર્શન નિખરી ઊઠે છે.

એક વાર ગાંધીજીનો ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોર સાથે મિલના કાપડની હોળી કરવાના ગાંધીજીના કાર્યકમ અંગે જાહેરમાં વિવાદ થયેલો. ટાગોરે ‘મોડર્ન રિવ્યૂ’માં અને ગાંધીજીએ ‘યંગ ઇંડિયામાં’ પોત પોતાના વિચારો અંગે ચોખવટ કરેલી. એ લેખમાળા બંનેની ઉદાત્તતા અને દૃઢતા સાથે બંનેની નમ્રતા અને ઉદારતા પણ પ્રગટ કરે છે. એમાં એક ઠેકાણે ગાંધીજી એક એવી વાત કરે છે કે જે ગાંધીજીના દર્શન અંગેની ખાસિયત વ્યક્ત કરે છે. તેમણે એ મતલબનું લખ્યું છે કે મારે મારા ઘરનાં બારીબારણાં એવાં ખુલ્લાં રાખવાં છે કે જેમાં આખી દુનિયાના વિચારો છૂટથી પ્રવેશી શકે, પણ મારે મારા ઘરનો પાયો એવો પાકો રાખવો છે કે ચારે તરફથી દુનિયાનાં તોફાનો આવે તો પણ મારા ઘરને એ ઉપાડીને ફેંકી શકે નહીં. ગાંધીજીના ગયા પછી દુનિયાના વિચારકોમાં એક સૂત્ર ખૂબ પ્રચલિત અને પ્રતિષ્ઠિત થયું છે. તે છે, વિચારો વિશ્વ વિષે, પણ આચરણ ઘર આંગણથી શરૂ કરો (થિંક ગ્લોબલી, બટ એક્ટ લોકલી). ગાંધીજીના ઉપર જણાવેલ વાક્યમાં એ જ સૂત્ર પડધા પાડે છે.

ગાંધીજીએ પોતાના આશ્રમો સારુ સ્વીકારેલાં અગિયાર વ્રતોમાંથી પહેલાં પાંચ એટલે કે સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય, અપરિગ્રહ અને બ્રહ્મચર્ય તો એવાં હતાં કે જેને સર્વધર્મોની માન્યતા મળેલી છે. ગાંધીજી આ વ્રતોને એક એક કરીને પૂર્ણપણે વિકસાવવા માગતા હતા. એની સાથેસાથે આ પાંચે મહાવ્રતોને તેઓ એકસામટાં પણ જોતા હતા. તેમને તે પાંચેય એક-બીજા સાથે સંબંધિત લાગતાં હતાં. તેથી અપરિગ્રહનો વિકાસ કર્યા વિના અહિંસાનો પૂરો વિકાસ ન થઈ શકે એમ માનતા હતા. એ જ રીતે સત્ય અહિંસાની દિશામાં પૂર્ણતા તરફ આગળ વધવું હોય તો બ્રહ્મચર્ય વ્રતને પણ ખંતપૂર્વક પાળવું જોઈએ એવી તેમની માન્યતા હતી. આ માન્યતાને લીધે ગાંધીજી બીજા સાધકો કરતાં જુદા તરી આવતા હતા. બીજા સાધકો આ વ્રતોનો વિચાર નોખો નોખો કરતા હોય છે તેથી એક વ્રતના પાલન સારુ બીજા વ્રતોની અનિવાર્યતા નહોતા માનતા. ગાંધીજી આ પાંચે વ્રતોને એક-બીજા સાથે સંકળાયેલા માનતા તેથી જ પોતાની અહિંસામાં પરાકાષ્ઠા સારુ બ્રહ્મચર્યમાં પરાકાષ્ઠા સુધી પહોંચવા માગતા હતા. વળી તેમને એ પણ વિશ્વાસ હતો કે સાચી સામાજિક-રાજનૈતિક શક્તિ માણસમાં શુદ્ધિથી આવે છે, અને શુદ્ધિ વ્રતોના નિષ્કપટ પાલનથી આવે છે. તેથી એવો પણ વિચાર કરેલો કે જો તેઓ બ્રહ્મચર્યના પાલનમાં પોતાના છેવટના આદર્શ સુધી (દાખલા તરીકે શુકદેવજી જેવું સહજ નિશ્છલ બ્રહ્મચર્ય પાલન સુધી) પહોંચી શકે તો જેઓ તેમને એક નંબરના દુ:શ્મન માને છે તેમનું દિલ જીતવાની તાકાત તેમનામાં આવી શકે. આમ ગાંધીજી વ્રત, શુદ્ધિ અને નૈતિક તાકાતને પરસ્પર સંકળાયેલી ગણતા. જેમને ગાંધીજીની આવી તર્કસાંકળ સમજાતી નહોતી કે માન્ય નહોતી તેમને સારુ વ્રતપાલન વિષેનો આગ્રહ મૂંઝવનારો કે અકળાવનારો થઈ પડતો. પરંતુ ભારતીય સંસ્કૃતિએ પ્રાચીન કાળથી તપ, તેજ અને તાકાતના સંબંધને માનેલા છે.

આ બાબત એ વાત પણ સમજવા જેવી છે કે ગાંધીજીનો વ્રતો અંગેનો આગ્રહ એ ચોખલિયાપણા કે મરજાદી જીવનશૈલીમાંથી જન્મેલો નહોતો. આ એકાદશ વ્રત ગાંધીજી સારુ શક્તિ-સ્રોત સમાં હતાં. તેમને એમાં નકારાત્મક નહીં પણ સકારાત્મક શક્તિ દેખાતી હતી. આ બાબત પ્રગટ ચિંતન તેમણે પોતાની આત્મકથામાં ઝૂલુ લડાઈના પ્રસંગે કર્યું છે. ઘાયલોની ઝોળી ઉપાડીને તેમને માઈલોના માઈલોની સફર કરવી પડતી હતી. એ સમયયે પોતાના શરીરે વેઠવાના કષ્ટનો વિચાર કરવાને બદલે તેમણે પોતાની આંતરિક તાકાત વધારવા અંગે ચિંતન-મનન કર્યું. તેમણે ઝોળી ઉપાડવાનું કામ સ્વેચ્છાએ માગી લીધું હતું.

ત્યાર સુધી તેઓ દક્ષિણ આફ્રિકાની હિંદી પ્રજા સારુ જે લડત ચલાવી રહ્યા હતા એમાં એક દલીલ એ હતી કે અમે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના પ્રજાજન છીએ એટલે અમને એ પ્રજાને મળે છે તેવા અધિકારો મળવા જોઈએ. આ કામ માગી લેવા પાછળ બીજું કારણ એ હતું કે ભારતીયોને નબળા અને બીકણ માનવામાં આવે છે. તે પોતાની બહાદુરી બતાવીને હિંદી કોમનું સ્વમાન જાળવવા માગતા હતા. બહાદુરી બતાવવા સુધીની વાત મનોબળની સાથેસાથે શારીરિક તાકાત બતાવવાની પણ હતી, જે હિંદીઓનો તિરસ્કાર કરનાર ગોરાઓ પણ સમજી શકે એમ હતા, સમજી શક્યા હતા. પણ ગાંધીજીનું ચિંતન એનાથી એક પગલું આગળ ચાલીને તાકાતને ભૌતિક સ્તરથી નૈતિક સ્તર પર, એટલે કે શરીરબળને બદલે આત્મબળ અથવા શસ્ત્રોથી ખેલાતા યુદ્ધને ઠેકાણે સત્યાગ્રહ પર લઈ જવા ચાલતું હતું. એ ચિંતન એમને છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી જે વસ્તુ તેઓ વિચારી રહ્યા હતા તેના અંતિમ મુકામે એટલે કે વિવાહિત જીવનમાં બ્રહ્મચર્યના સંકલ્પ સુધી લઈ ગયું હતું. આની પાછળનો શક્તિવર્ધનનો સકારાત્મક વિચાર વિશેષ નોંધપાત્ર છે. એ જ ચિંતનને તેઓ આગળ ઉપર ઊડું ને ઊંડું કરતા ગયા. તે જ ચિંતન તેમને જીવનનાં સાવ છેલ્લાં વર્ષોમાં, જ્યારે તેઓ ભારતને એક અને અખંડિત રાખવાની લડાઈમાં હારી રહ્યા હતા ત્યારે બ્રહ્મચર્યના એક ઊંચા આદર્શ એટલે કે શુકદેવજી જેવા સહજ જન્મજાત બ્રહ્મચર્યના આદર્શ સુધી લઈ ગયું હતું.

ગાંધીજીની એક વિશેષતા એ હતી કે પોતાની ક્રાંતિકારી સાધનાના પથ પર તેમણે પોતાની દૃષ્ટિએ એક બીજો વિવેક પણ સાધ્યો હતો. તે વિવેક હતો પોતાની માગણી અંગે કઈ બાબતમાં બાંધછોડ કરવી અને કઈ બાબતમાં મક્કમ રહેવું તે અંગેનો. સાદી ભાષામાં કહીએ તો ગાંધીજી યુદ્ધને અંતે વાટાઘાટોને પ્રસંગે જેને તેઓ ગૌણ કે વિગતો અંગેના મુદ્દા માનતા હતા તે બાબતમાં બાંધછોડ કરવા તૈયાર હતા. પણ જેને પાયાના, મુખ્ય કે મૂળ તત્ત્વ સાથે સંકળાયેલા મુદ્દા માનતા હતા તેને મક્કમપણે વળગી રહેતા. આ બાબત એવી હતી કે જે ગાંધીજીના પોતાના આક્લન પર આધાર રાખતી. જનરલ સ્મટ્સ સાથેની વાટાધાટો વખતે તેમણે આંગળાંનાં નિશાન આપવાની વાતને ગૌણ માનીને તે સ્વેચ્છાપૂર્વક અપાય, ફરજિયાત નહીં; એની ઉપર ભાર દીધો હતો. વળી રજિસ્ટ્રેશનનો કાયદો પાછો ખેંચી લેવામાં આવશે એવું તેમણે જનરલ સ્મટ્સ પાસે આશ્વાસન મેળવ્યું હતું. તેમણે કબૂલ્યું હતું કે જો લોકો સ્વેચ્છાએ પોતાનાં નામો નોંધાવી દેશે તો તેઓ કાયદો પાછો ખેંચી લેશે. કાયદો પાછો ખેંચાય એ હિંદી કોમ માટે અગત્યનું હતું. પહેલાં આંગળીનાં નિશાન નહીં આપીએ એમ કહ્યા પછી એ આપવાનું સ્વીકારવું એ ગાધીજીને મન ગૌણ હતું. અલબત, આ કિસ્સામાં જનરલ સ્મટ્સ વચન આપ્યા પછી, પાછળથી ફરી ગયા હતા. પણ એ અવસ્થામાં ફરી સત્યાગ્રહ ઉપાડવાનું તો હિંદીઓના હાથમાં હતું જ.

ચંપારણના ખેડૂતોની તિનકઠિયા વ્યવસ્થાએ કરેલી દુર્દશાની તપાસ પછી ગાંધીજી પાસે આશરે પચીસેક હજાર કિસ્સાની સાક્ષીના ઢગલા હતા. તપાસ પંચમાં કિસાનોના પ્રતિનિધિ તરીકે ગાંધીજી એકલા જ હતા. બાકી ગળીના કારખાનાંના માલિકો કે સરકારના પ્રતિનિધિઓ હતા. ગાંધીજી પાસે ચોકસાઈથી ભેગી કરેલી સામગ્રી એટલી બધી બોલકી હતી, કે ગોરા પ્રતિનિધિઓને એની ફિકર થવા માંડી હશે કે આ તપાસને અંતે તો એમનાં કુકૃત્યો પુરવાર થઈ જશે અને એમને પોતાને જ સજા થશે. ગાંધીજીએ ગોરાઓને સજા અપાવવાની વાતને પડતી મૂકી માત્ર તિનકઠિયાની વ્યવસ્થાને નાબૂદ કરવાનો આગ્રહ રાખ્યો. પરિણામે પોતે જે તપાસ પંચમાં એકની લધુમતીમાં હતા એ પંચે સર્વ સમ્મતિથી રિપોર્ટ તૈયાર કર્યો. સજા કોઈને ન થઈ પણ સવા સૈકાથી ચાલી આવેલી પ્રથા નાબૂદ થઈ.

ગાંધી અરવિન કરાર વખતે તો રાજાના પ્રતિનિધિ વાઈસરોય કૉંગ્રેસના પ્રતિનિધિ ગાંધીજી સાથે એક મેજ પર બરાબરીને દરજ્જે વાટાઘાટ કરે એ હકીકત જ મોટી પ્રાપ્તિ સમાન હતી. સમાધાનની શરતોમાં અહિંસક સત્યાગ્રહના સર્વ કેદીઓને છોડવાની અને આંદોલન બંધ રાખવાની શરતો સામસામે હતી. જેની ઉપર હિંસાના આરોપો મુકાયા કે સિદ્ધ થયા હોય એમને છોડવાનો ગાંધીજીએ આગ્રહ રાખ્યો નહોતો. દારૂના પીઠા પર પિકેટિંગ કરવું એ તો આધ્યાત્મિક કે નૈતિક કાર્યક્રમ છે, એ બંધ નહીં કરીએ. હા, કાયદો તોડીને જેલ નહીં ભરીએ એવી વાત ગાંધીજીએ કરી હતી. તેમાં કઈ વાત એમની દૃષ્ટિએ બાંધછોડ કરવા લાયક હતી અને કઈ નહીં તેનો નિર્ણય એમણે જાતે જ કર્યો હતો. બનતાં સુધી કૉંગ્રેસ કારોબારીમાં પણ કેટલાક સભ્યો બધા વિષયો વિષે ગાંધીજી જોડે સહમત નહોતા. પણ ગાંધીજીને જે મુદ્દો તાત્ત્વિક લાગ્યો તેને અંગે તેમણે બાંધછોડ ન કરી અને જે મુદ્દો વ્યૂહરચનાનો લાગ્યો તેને અંગે બાંધછોડ કરી.

ગાંધી કથા કરતા નારાયણભાઈ

સમગ્ર ગાંધીવિચારનો વિચાર કરતાં એમ સ્પષ્ટ જણાય છે કે એમના દર્શનમાં કેટલાંક તત્ત્વો એવાં હતાં જે મૂળ તત્ત્વજ્ઞાનને લગતાં હતાં, અને બીજાં કેટલાંક એવાં હતાં જે તે કાળની પરિસ્થિતિને લીધે પેદા થયાં હતાં. પહેલા પ્રકારને આપણે ગાંધીવિચારનું તત્ત્વ અને બીજાને એનું તંત્ર કહીશું. ગાંધીજી પોતે તત્ત્વ વિષે પાકા આગ્રહી હતા. અને તંત્ર વિષે પ્રયોગો કે પરિવર્તન કરવા તૈયાર હતા, પણ એ પરિવર્તનની દિશા તો તત્ત્વ જે મૂલ્યોનું પ્રતિપાદન કરતું હોય તેના તરફ જ હોવી જોઈએ એમ ગાંધીજી માનતા. સત્ય ગાંધીજીને ગળથૂથીમાંથી મળ્યું હતું. અહિંસાનાં બીજ એમના માનસમાં બાળપણ કે કુમાર અવસ્થામાં જ રોપાયાં હતાં. સત્ય-અહિંસા ગાંધીતત્ત્વજ્ઞાનનું તત્ત્વ હતાં.

એમાંથી નીકળતાં આનુષંગિક વ્રતોને પણ આપણે સામાન્યપણે ગાંધીવિચારના તત્ત્વમાં ગણાવી શકીએ. તે ઉપરાંત સાધનશુદ્ધિ વિષેનો એમનો આગ્રહ, જે સત્ય વિષેની એમની ખોજમાંથી નીકળ્યો છે, તેને પણ આપણે એમના તત્ત્વમાં ગણાવી શકીએ. એમણે સુઝાડેલાં ઘણાં રચનાત્મક કાર્યો એવાં હતાં કે જે દેશ કાળ મુજબ ફેરવાઈ શકે. એને ગાંધીવિચારના તંત્રમાં સમાવી લઈ શકાય. આ તંત્ર વિષે પણ ગાંધીજીનો એ આગ્રહ તો હતો જ કે તંત્ર બદલાતું ભલે રહ્યું, અને તે નિરંતર બદલાતું રહે એ જ ઈષ્ટ પણ છે; પણ એના બદલાવની આખી દિશા માનવમૂલ્યો તરફ જ હોવી જોઈએ. સત્તા અને સંપત્તિ બંનેને લાગુ પડે છે ત્યાં સુધી વિકેન્દ્રીકરણને આપણે ગાંધી દર્શનના મૂળતત્ત્વમાં ગણાવી શકીએ. એનો અમલ કરવા સારુ ખાદી ગ્રામોદ્યોગ, પંચાયતી રાજ કે એવા બીજા કાર્યક્રમો ગાંધીજીના તંત્રમાં આવી જાય. ગાંધીની છેવટની લાક્ષણિકતા આપણે એ વાતને ગણાવીશું કે તેઓ તત્ત્વ વિષે તડજોડ ન કરનારા અને તંત્ર વિષે દેશકાળની જરૂરિયાત મુજબ તડજોડ કરનારા હતા. પણ તંત્રની દિશા તો તત્ત્વ ભણી જ રહે એ વાતના આગ્રહી હતા.

(સંપૂર્ણ)

(નારાયણભાઈ દેસાઈની જન્મ શતાબ્દી નિમિત્તે ચાલેલી લેખમાળા અહીં સંપૂર્ણ થાય છે. તા. ૨૪-૧૨-૨૦૨૪ના રોજ નારાયણભાઈને સો વર્ષ પૂરાં થશે.)  

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 01 ડિસેમ્બર 2024; પૃ. 04-05

“મારા સમાજવાદમાં નિરાધાર, દીન, હીન સર્વનો સમાવેશ થાય છે, બલકે એમનો સૌ પહેલાં સ્વીકાર અને સમાવેશ થાય છે. અજ્ઞાન અને આંધળાં, મૂંગાં અને બહેરાં વગેરે અપંગોને ભોગે, તેમની રાખ પર મારે મારી વ્યવસ્થા ઊભી કરવી નથી. પશ્ચિમના લોકોના સમાજવાદની વ્યવસ્થામાં આ બધાનું કદાચ કશુંયે સ્થાન નહીં હોય. દુનિયાની ભૌતિક સાધનસંપત્તિ મેળવવામાં આગળ રહેવું, એ તેમની એકમાત્ર નેમ છે.”

સમાજવાદ શબ્દ આપણે ભણીએ છીએ, સાંભળીએ છીએ, વારંવાર વાપરીએ છીએ, પણ તેનો અર્થ બરાબર જાણીએ છીએ ? સમજીએ છીએ ? સમાજવાદ એક રાજકીય અને આર્થિક વિચારસરણી છે. સમાજવાદ ઉત્પાદનનાં તમામ સાધનોની પેદાશ, સર્જન, વહેંચણી તથા વિનિમય પર સમગ્ર સમાજની સામૂહિક માલિકીની તરફેણ કરે છે. એક વ્યક્તિ કે વર્ગને નહીં પણ સમાજની પ્રત્યેક વ્યક્તિને સમાન ન્યાયના ધોરણે સ્થાન મળવું જોઈએ એવું સમાજવાદ માને છે. તેનો જન્મ કાર્લ માકર્સની રાજકીય વિચારધારામાંથી થયેલો હોવાથી તેને માકર્સવાદ પણ કહેવામાં આવે છે.

સમાજવાદ એ મૂડીવાદની વિચારસરણીની વિરોધી વિચારધારા છે. મૂડીવાદમાં ઉત્પાદનનાં સાધનોની માલિકી તથા તેના ઉપયોગ અને વિનિમય પરનો કાબૂ વ્યક્તિ કે સંસ્થા હસ્તક હોય છે જ્યારે સમાજવાદમાં તે રાજહસ્તક હોય છે. બીજું, મૂડીવાદમાં આર્થિક પ્રવૃત્તિઓનો હેતુ નફો કમાવાનો હોય છે અને એમ કરવા માટે મૂડીપતિઓ સંપૂર્ણપણે સ્વતંત્ર હોય છે, જ્યારે સમાજવાદમાં સાધનોની માલિકી રાજ્યની હોવાથી અને રાજ્ય એ સમાજકલ્યાણના ધ્યેયને વરેલી સંસ્થા હોવાથી આર્થિક પ્રવૃત્તિઓનો હેતુ સામુદાયિક કલ્યાણ સાધવાનો હોય છે. એટલા માટે જ મૂડીવાદમાં ખાનગી મિલકતના અધિકારો અબાધિત હોય છે, જ્યારે સમાજવાદમાં તેમના પર અંકુશો મૂકવામાં આવતા હોય છે. મૂડીવાદમાં સંપત્તિના કેન્દ્રીકરણ પર કોઈ મર્યાદાઓ હોતી નથી, જ્યારે સમાજવાદમાં રાષ્ટ્રીય આવકની ન્યાયી વહેંચણી પર ભાર મૂકવામાં આવતો હોય છે.

આમ છતાં, સમાજવાદ એ એક સંદિગ્ધ ખ્યાલ છે અને તેના અર્થ અંગે વિચારકોમાં ઘણાં મતમતાંતર જોવા મળે છે. જુદા જુદા વિદ્વાનોએ તેની જુદી જુદી સેંકડો વ્યાખ્યા આપી છે. બધી સાચી છે, પણ અધૂરી છે. પાશ્ચાત્ય વિચારક સી.ઈ.એમ. જોડ તો એટલે સુધી કહે છે કે ‘સમાજવાદ એ એક એવી પાઘડી છે જે બધા જ પહેરતા હોવાથી તેનો કોઈ ચોક્કસ આકાર રહેલો નથી.’ સમાજવાદનો ખ્યાલ સમજવામાં બીજી મુશ્કેલી એ છે કે સમાજ શબ્દનો કોઈ ચોક્ક્સ અર્થ પકડી શકાતો નથી. જેમ કે ઉત્પાદનનાં સાધનોની માલિકી સમગ્ર સમાજની હોય છે એમ કહીએ તો કયો સમાજ અથવા તો તેના કયા ઘટકો ? વિશ્વના જુદા જુદા સમાજવાદી દેશોમાં તેની જુદી જુદી પેટર્ન જોવા મળી છે.

સમાજનાં હિતની વાત હોય એટલે ગાંધીજીએ એ વિષે વિચાર્યું જ હોય અને ગાંધીજીના વિચારનું પહેલું લક્ષણ એની મૌલિકતા છે. ગાંધીજીનો સમાજવાદ શું છે તે સમજવાનો અહીં પ્રયત્ન કરીએ.

ગાંધીવાદી સમાજવાદની વિચારધારા ગાંધીજીના ‘હિંદ સ્વરાજ’ અને ‘મારા સપનાનું ભારત’ પુસ્તકોમાં જોવા મળે છે. એમાં તેઓ આદર્શ સમાજનું વર્ણન કરે છે – જેમાં કોઈ શ્રીમંત કે ગરીબ ન હોય, જ્યાં સંસાધનોની સરખી વહેંચણી હોય અને કોઈ પણ શોષણ કે હિંસા વિના અર્થતંત્ર આત્મનિર્ભર હોય. આમ, ગાંધીવાદી સમાજવાદ પશ્ચિમી સમાજવાદથી જુદો પડે છે. ગાંધીવાદી સમાજવાદની મુખ્ય ત્રણ લાક્ષણિકતાઓ છે. એક તો રાજકીય અને આર્થિક શક્તિનું સંયોજન, બીજું ટેકનોલોજી, આધુનિકીકરણ અને મોટા પાયે થતા ઔદ્યોગિકીકરણ પ્રત્યે પરંપરાગત વલણ અને ત્રીજું સ્વ-રોજગાર અને આત્મનિર્ભરતા પર ભાર. ગાંધીજીના મતે રાષ્ટ્રની નૈતિક સુખાકારીને નુકસાન પહોંચાડનારું અર્થશાસ્ત્ર પાપી છે.

ગાંધીવાદી સમાજવાદના મૂળમાં આર્થિક-સામાજિક ન્યાય છે. ગાંધીવાદી સમાજવાદ સ્વ-રાજની આસપાસ કેન્દ્રિત છે. સ્વ-રાજ આર્થિક સ્વતંત્રતામાંથી ઉદ્ભવે છે. આર્થિક સ્વતંત્રતા સ્વાવલંબન અને આત્મનિર્ભરતા દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે. ગાંધીવાદી સમાજવાદ દરેકને તેના શ્રમનો યોગ્ય હિસ્સો મળે એવા આર્થિક વર્ગો વિનાના સમાજની હિમાયત કરે છે. ગાંધીજી જેને સર્વોદય કહેતા તે આ જ છે. સર્વોદયના જ્યોતિર્ધરો વિનોબા અને જયપ્રકાશ નારાયણ કહેતા કે રાજકીય સત્તા સમાજના બૌદ્ધિક, આર્થિક અને માનસિક સ્તરની ઉન્નતિ માટે હોય છે. બૌદ્ધિક ઉન્નતિ માટે શિક્ષણ છે, આર્થિક ઉન્નતિ માટે ઉત્પાદન અને વહેંચણીની પ્રક્રિયાઓ છે. શિક્ષણ, ઉત્પાદન અને વહેંચણીની યોગ્ય પ્રક્રિયાઓ, સમાજની માનસિકતાને ઊંચી લાવે છે.

‘સર્વોદય’ શબ્દનું ગર્ભાધાન થયું ૧૯૦૪માં, જ્યારે રસ્કિનનું પુસ્તક Unto This Last ગાંધીજીના હાથમાં આવ્યું ત્યારે. રસ્કિનના પુસ્તકમાંથી ગાંધીજીને જીવનનું એક નવું દર્શન લાધ્યું. આ પુસ્તકના સારરૂપ મૂળ દર્શનના મુખ્ય સિદ્ધાંતો એમણે આ રીતે તારવી બતાવ્યા : (૧) સહુના ભલામાં આપણું ભલું છે. (૨) સહુના કામની કિંમત એકસરખી હોય, કેમ કે જીવનનિર્વાહનો અધિકાર સહુનો એકસરખો છે. (૩) સાદું અને પરિશ્રમયુક્ત ખેડૂતનું જીવન જ સાચું જીવન છે.

બીજા દિવસથી જ એમણે પોતાના જીવનને વળાંક આપવાનું શરૂ કરી દીધું. દક્ષિણ આફ્રિકામાં જોહાનિસબર્ગ શહેર છોડી ગ્રામવિસ્તારમાં જઈ ફિનિક્સ આશ્રમ સ્થાપ્યો. ત્યાં તેમની ગહન ને ઉદાત્ત જીવન-સાધના ચાલી. ગાંધીજીએ રસ્કિનના શબ્દને પ્રત્યક્ષ જીવનમાં નાણી જોયો, માણી જોયો. ધરતીને ખોળે સાદું ને પરિશ્રમયુક્ત જીવન જીવી જોયું. રસ્કિનની સ્વનિયમનની વાતને વ્યક્તિગત તેમ જ સામુદાયિક કાર્યમાં ઉતારી જોઈ. આમ, રસ્કિનનું વિચારબીજ ગાંધીજીની મનોભૂમિમાં, કર્મભૂમિમાં વિકસતું રહ્યું. એક જીવન-દર્શનરૂપે જ્યારે એ પરિપક્વ થયું, ત્યારે ‘સર્વોદય’ના મંત્રરૂપે પ્રગટ થયું.

ગાંધીજી કહે છે, “આ દેશમાં જેમને હું સમાજવાદી તરીકે ઓળખું છું તેમણે સમાજવાદ અંગીકાર કર્યાનું જાહેર કર્યું તે અગાઉથી હું પોતે સમાજવાદી હોવાનો દાવો કરતો આવ્યો છું. પણ મારો સમાજવાદ મારામાં સ્વાભાવિકપણે વિકસ્યો છે, ગ્રંથકિતાબોમાંથી ગ્રહણ કરેલો નથી. અહિંસા વિષેની મારી અવિચળ શ્રદ્ધામાંથી તે આવ્યો છે. કોઈ પણ માણસ સક્રિય અહિંસાની સાધના કરતો હોય તે સામાજિક અન્યાય સામે માથું ઊંચક્યા વિના રહી જ ન શકે, પછી એવો અન્યાય ગમે ત્યાં થતો હોય. મેં હંમેશાં માન્યું છે કે હિંસા વડે નાનામાં નાના અને નીચામાં નીચલા સ્તરનાને સામાજિક ન્યાય અપાવવાનું અશક્ય છે. મેં વધુમાં એમ પણ માન્યું છે કે, સૌથી નીચલા સ્તરના લોકોને પણ અહિંસા વાટે યોગ્ય તાલીમ આપવામાં આવે તો તેનામાં પોતાનાં દુ:ખો ફેડવાની અને અન્યાયોની સામે લડવાની તાકાત આવે. એ માર્ગ અહિંસક અસહકારનો છે. આપણા સમાજવાદી બિરાદરો અને મારી પદ્ધતિમાં આ ચોખ્ખો ભેદ છે.

“મારા સમાજવાદમાં નિરાધાર, દીન, હીન સર્વનો સમાવેશ થાય છે, બલકે એમનો સૌ પહેલાં સ્વીકાર અને સમાવેશ થાય છે. અજ્ઞાન અને આંધળાં, મૂંગાં અને બહેરાં વગેરે અપંગોને ભોગે, તેમની રાખ પર મારે મારી વ્યવસ્થા ઊભી કરવી નથી. પશ્ચિમના લોકોના સમાજવાદની વ્યવસ્થામાં આ બધાનું કદાચ કશુંયે સ્થાન નહીં હોય. દુનિયાની ભૌતિક સાધનસંપત્તિ મેળવવામાં આગળ રહેવું, એ તેમની એકમાત્ર નેમ છે.

“દાખલા તરીકે, અમેરિકાની નેમ પોતાના એકેએક વતનીને મોટરગાડી મેળવી આપવાની છે. મારી એવી નેમ નથી. મારી નેમ મારો, મારા વ્યક્તિત્વનો પૂરેપૂરો વિકાસ સાધવાની ને તેને વ્યક્ત કરવાની છે. આકાશમાં ઝગમગતા વ્યાધના તારા સુધી નિસરણી ઊભી કરવાની મારી મરજી હોય, તો તેમ કરવાની મને છૂટ હોવી જોઈએ. એનો અર્થ એવો નથી કે, મારે એવું કશુંક કરવા માંડવું છે. પશ્ચિમી પ્રકારના સમાજવાદમાં વ્યક્તિને કોઈ જાતની સ્વતંત્રતા કે છૂટ નથી. તેમાં તમારું પોતાનું એવું કશું નથી, તમારું શરીર પણ તમારું નથી.”

સામાજિક સુધારણા અને ખાસ કરીને શિક્ષણના ક્ષેત્રે પ્રસિદ્ધ રાષ્ટ્રપ્રેમી અને સામાજિક ચિંતક ગોખલેજીનાં નિવેદનોને ગાંધીજી ઘણી વાર ટાંકતા : આજે દેશની મુખ્ય જરૂરિયાત શિક્ષણ છે. અહીં હું શિક્ષણનો અર્થ કેવળ પ્રાથમિક કે ઔપચારિક શિક્ષણ નથી કરતો, બલકે તેનો અર્થ આપણા અધિકારોના જ્ઞાન અને તેની સાથે સંકળાયેલી આપણી જવાબદારીઓ તથા ફરજોની સમજ એવો કરું છું.

ગાંધીજીનો સમાજવાદ એક જીવનશૈલી બની શકે. સામાજિક અને આર્થિક સમસ્યાઓ તરફનો વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ બની શકે. અસ્તુ.

[પ્રગટ : “જન્મભૂમિ”, તા. ૩૦ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૪]

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 01 ડિસેમ્બર 2024; પૃ. 20-21