ભારતમાં હિંસા, ક્રૂરતા અને શોષણના ખદબદતા માહોલ વચ્ચે મહિલાઓએ સમાનતા અને ન્યાય માટે પણ લડતા રહેવું પડે છે
ગયા અઠવાડિયે સુપ્રીમ કોર્ટે એક બહુ જ મહત્ત્વનો નિર્ણય જાહેર કર્યો. આ ચુકાદા અનુસાર પિતાની મિલકતમાં દીકરીનો પણ દીકરા જેટલો જ અધિકાર રહેશે. આ કાયદા અનુસાર અમુક જૂની વિચારધારાઓ અને નિયમોને સુપ્રીમ કોર્ટે ફગાવી દીધાં. મદ્રાસ હાઇકોર્ટના એક ચુકાદા વિરુદ્ધ એક અપીલ દાખલ કરાયેલી હતી જેના જવાબમાં સુપ્રીમ કોર્ટે એ ચુકાદો આપ્યો કે વસિયત વગર મૃત્યુ પામેલા હિન્દુ પુરુષની સ્વ-ઉપાર્જીત તથા અન્ય સંપત્તિ પર દીકરીનો અધિકાર રહેશે. આ ચુકાદા સાથે મિલકતના વારસામાં દીકરીને અગ્રતા મળશે. આ કાયદાની આંટીઘૂંટી વખત આવ્યે સમજી શકાશે પણ સપાટી પરથી સમજીએ તો દીકરીઓને જે સમાજમાં પારકી ગણાય છે તે હવે પોતાનો હક માંગી શકશે અને તેમાં કાયદો તેમની પડખે રહશે.
ગમે કે ન ગમે પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે આપણી પિતૃસત્તાક સમાજ વ્યવસ્થામાં સ્ત્રીઓને તેમનો અધિકાર આપવાને મામલે સમાજમાં સારો એવો ખચકાટ છે. કુટુંબના પુરુષ સભ્યોએ કોઇને પૂછ્યા-ગાછ્યા વગર મિલકત પર પોતાનો અબાધિત અધિકાર ‘ગ્રાન્ટેડ’ ગણી લે છે. તેમને કોઇ કહે કે ન કહે તેઓ માને છે કે વારસામાં મળેલી સંપત્તિની ચોકીદારી કરવાની જવાબદારી તેઓ ઉપાડી જ લેતા હોય છે. મિલકતને આપણા દેશમાં ધનનો પ્રાથમિક સ્રોત માનવામાં આવે છે અને તે સાહજિક રીતે જ પુરુષ વારસદારોને જાય એવું માની લેવાયેલું છે. આ કારણે સ્ત્રીઓ જેમને લગ્ન પછી કોઇ સમસ્યા હોય, આર્થિક રીતે સદ્ધર થવું હોય પણ એ માટે જે મૂળભૂત આર્થિક ટેકો જોઇએ એ ન હોય અથવા તો પછી પોતાના શિક્ષણ કે નાનકડા વ્યવસાય માટે પણ નાણાંની જરૂર હોય તો તે ક્યાંથી મેળવવા કે કોની પાસેથી માગવા તેની કોઇ સ્પષ્ટતા નથી હોતી. તાજેતરમાં જ બહાર પડેલા નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે – 5 અનુસાર 43 ટકા સ્ત્રીઓએ કબૂલ્યું હતું કે તેઓ કોઇ જમીન કે મિલકતના કાં તો સહિયારા અથવા તો એકાકી માલિક છે. આપણા સમાજમાં જે સ્થિતિ છે તે જોતા આ આંકડો સાંભળીને સારું લાગે પણ આ આખી બાબતની ‘સબ-ટેક્સ્ટ’ જોવી પડે કારણ કે મિલકત સ્ત્રીને નામે હોય એટલે તે એ મિલકતનો ધારે ત્યારે ઉપયોગ કરી શકે અથવા તો તેના ઉપયોગ પર તેનો પૂરેપૂરો કાબૂ હોય તેવું કેટલી હદે છે તેનો સરવે થાય તો આ આંકડો જુદો હોઇ શકે છે. અન્ય એક રિપોર્ટ અનુસાર ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં જ્યાં પરિવારો પાસે પોતાની જમીનો છે ત્યાં માંડ 16 ટકા સ્ત્રીઓ પાસે જ જમીનની માલિકી હતી. વળી ખેતીની જમીન પરની માલિકીને મામલે વ્યક્તિગત કાયદા અને રાજ્યના કાયદામાં વિરોધાભાસી વાત છે અને માટે જ પંજાબ, હરિયાણા, ઉત્તર પ્રદેશ કે દિલ્હી જેવા વિસ્તારોમાં વારસાને મામલે જે જોગવાઈઓ છે તે ઘણી પછાત છે. હિંદુ સક્સેશન એક્ટ 1956 દ્વારા સ્ત્રીઓને જે અધિકારો અપાયા હતા તેને બદલવાની માથાકૂટ હરિયાણામાં થઇ ચુકી છે. બીજી તરફ ઉત્તર પ્રદેશમાં 2016થી પરણેલી દીકરીઓને પ્રાથમિક રીતે વારસદારમાં ગણવામાં જ નથી આવતી. આ જ બાબત એની સાબિતી છે કે આપણે ત્યાં પિતૃસત્તાક સમાજને પ્રગતિશીલ કાયદાઓ પચતા નથી. શહેરોમાં જે બાબતો સપાટી પર નથી ગણાતી તેવી દહેજની વાતને પણ મિલકતને મામલે પરિવારો ગણતરીમાં લેતા ખચકાતા નથી. પુરુષ સભ્યો એવી દલીલ કરી જ શકે છે કે દહેજ મળ્યો હોય તો દીકરીએ પિતાની મિલકત પર કોઇ હક ન જતાવવો જોઇએ.
વળી સુપ્રીમ કોર્ટે હમણાં જે ચુકાદો આપ્યો છે તે આ હિંદુ સક્સેશન એક્ટના 1956 હેઠળ જે મહિલાઓને પિતૃક સંપત્તિમાં ભાગ નથી મળ્યો તેમને પણ દાવો માંડવાની છૂટ આપે છે. આ ચુકાદો આપતી વખતે સુપ્રીમ કોર્ટે જૂના પારંપરિક હિંદુ કાયદા અને આ પહેલાં અપાયેલા ન્યાયિક ચુકાદાઓના ઉદાહરણ ટાંકીને સિદ્ધ કર્યું કે હિંદુ સક્સેશન એક્ટ પહેલાં પણ પત્નીઓ અને દીકરીઓને પિતા/પુરુષની સ્વ-ઉપાર્જિત મિલકત પર દીકરાઓને હોય એટલા જ હક હતા. સુપ્રીમ કોર્ટે યાજ્ઞવલક્ય સ્મૃતિ જે એક ધર્મશાસ્ત્ર પરંપરાનો ગ્રંથ છે, તેનો ઉલ્લેખ કર્યો જેમાં વારસાની મિલકત પર મહિલાઓના હકનો ઉલ્લેખ છે. આ ગ્રંથમાં બે કાયદા એવા હતા જે અગત્યના હતા એક હતો વિજ્ઞાનેશ્વરનો મિતાક્ષરા અ જીમૂતવાહનનો દાયભાગ – દાયભાગનો કાયદો બંગાળ અને આસામમાં ચાલતો, જ્યારે દેશના બાકીના રાજ્યોમાં મિતાક્ષરાનો કાયદો લાગુ થતો. આ કાયદાઓમાં પુત્ર-પુત્રીને વારસો આપવાને મામલે અસમાનતા તો હતી જ પણ સમયાંતરે તેમાં ફેરફાર કરાયા હતા. આ ફેરફાર અનુસાર વસિયત લખ્યા વિના ગુજરી ગયેલ પિતાના વારસોમાં દીકરાઓ ઉપરાંત દીકરી, માતા, વિધવા પત્ની વગેરેને ગણતરી થઇ. જો કે હજી આ કાયદામા અમુક ક્ષતિ હતી, જેમાં 2005માં ફેરફાર કરાયા અને મહિલાઓને પૈતૃક સંપત્તિમાં વ્યાપક અધિકારો મળ્યા અને 2020ની સાલમાં દીકરીઓના અધિકારોને વધુ વિસ્તારિત કરાયા. તાજેતરના ચુકાદાએ આ અધિકારોની સૂક્ષ્મ બાબતોને વધુ સ્પષ્ટ કરી જેથી પિતાની સંપત્તિ પર હકની વાત આવે ત્યારે દીકરીઓને હાંસિયામાં ન ધકેલી દેવાય.
આ અગત્યની બાબત છે પણ આપણા દેશમાં જ્યાં જૂનવાણી માનસિકતાનાં મૂળિયાં બહુ ઊંડાં છે ત્યાં આ ફેરફારો સમાજને કેટલા પચે છે તે વખત આવ્યે જ ખબર પડશે. કમનસીબે ભારતમાં હિંસા, ક્રૂરતા અને શોષણના ખદબદતા માહોલ વચ્ચે મહિલાઓએ સમાનતા અને ન્યાય માટે પણ લડતા રહેવું પડે છે. વળી, જેમ ઉપર ચર્ચા કરી તેમ ખેતીની જમીન ધરાવતા રાજ્યો સુપ્રીમ કોર્ટના આ કાયદાને વધાવી લેશે તે જરૂરી નથી, કારણ કે રાજ્યના ન્યાયતંત્રમાં અલગ જોગવાઇઓ હોય છે. કાયદો પ્રગતિશીલ બને તેનાથી સમાજ પ્રગતિશીલ બની જશે એવું માનવાની કોઇ જરૂર નથી.
બાય ધી વેઃ
આપણે એક એવા દેશમાં રહીએ છીએ જ્યાં વાસ્તવિકતા કાયદા અને ડેટાને આધારે નથી બનતી પણ માણસ અને માણસાઇના અનુભવને આધારે ઘડાય છે. વારંવાર એવી ઘટનાઓ સામે આવે છે જ્યાં સાબિત થાય છે બંધારણ કે કાયદામાં જે હોય એ પણ મહિલાઓ સાથે સમાન વહેવાર નથી જ થતો. દસ્તાવેજ પર પ્રગતિશીલ શબ્દો છાપેલા હોવાથી સમાજ નથી બદલાઇ જતો. જે દેશમાં મહિલાઓને સૈન્યની પરીક્ષા આપવા માટે પણ કાયદાની જરૂર પડે જ્યાં મંત્રીઓ મહિલાઓ વિશે મનફાવે એવી ટિપ્પણી કરે, જ્યાં રાજકારણીની દીકરી પોતાના મનગમતા યુવકને પરણે તો પિતાના ગુંડાઓથી બચવા તેણે પિતાને જાહેર અપીલ કરવી પડે, જ્યાં હજી લગ્ન સંબંધમાં થતા બળાત્કારને મામલે કોર્ટમાં પાયા વગરના વિધાનો થઇ શકે ત્યાં આપણે પ્રગતિશીલ કાયદાઓથી ફુલાઇ ન જવું. જે કાયદાઓ કાગળ પર છે તેને સમાજમાં પૂરેપૂરી રીતે સ્વીકારાય તે માટે હજી લાંબી મજલ કાપવાની છે.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 જાન્યુઆરી 2022
‘ખુદા કે લિયે’ નામની પાકિસ્તાની ફિલ્મમાં, બ્રિટનમાં રહેતા મુસ્લિમ પિતા-પુત્રીની વાત છે. વિધુર થયા પછી એક અંગ્રેજ સ્ત્રીને પરણેલો પિતા, છૂટાછેડા પછી બધી રીતે પાયમાલ થઈ એક અંગ્રેજ સ્ત્રી સાથે લગ્ન વગર રહે છે. પણ દીકરી એક અંગ્રેજ યુવકના પ્રેમમાં છે એ જાણી એ ખળભળી ઊઠે છે અને દીકરીને પાકિસ્તાન લઈ આવી, છેતરીને એક મુસ્લિમ યુવાન સાથે પરણાવી દે છે. વાર્તા તો હજી લાંબી છે અને રસપૂર્ણ પણ, પણ અહીં મારે ધ્યાન એ તરફ દોરવું છે કે માણસ કેવાં બેવડાં ધોરણો સાથે જીવે છે – પોતા માટે એક નિયમ, અન્ય માટે બીજા નિયમ – એ ‘અન્ય’ પોતાનાં સંતાન હોય તો પણ ! આ ફિલ્મ હતી, પણ આવું વાસ્તવમાં પણ બને. આ પાકિસ્તાનની વાત હતી, પણ આવું ભારતમાં પણ બને – ગમે ત્યાં બને, કારણ કે બેવડાં ધોરણ કોઈ એક જગ્યાએ હોતા નથી. વેબડાં ધોરણ એ તો આખી દુનિયાના લોકોમાં ફેલાયેલી માનસિકતા છે.
માત્ર 29 વર્ષની વયે રુટિનું મૃત્યુ થયું. દીકરી એના નાની દિનબાઈ પાસે ઉછરવા લાગી અને ‘દિના’ કહેવાઈ. દિનાએ તેના પિતાને ખૂબ જ નજીકથી જીદ્દી, મહત્ત્વાકાંક્ષી અને કટ્ટર માન્યતાના આગ્રહી તરીકે જોયા હતા. એમની વચ્ચેના સંબંધો તંગ જ રહ્યા. ઝીણાના સ્વભાવમાં હઠ અને અહંકારનો અતિરેક હતો તેનું કારણ ભગ્ન લગ્ન અને એકલવાયાપણું હોઈ શકે. અલગ પાકિસ્તાનની ધૂન સવાર થયા પછી ઝીણા મુસ્લિમ રિવાજોમાં માનવા લાગ્યા જો કે ઘણાખરા ચુસ્ત મુસ્લિમો એમને મુસલમાન માનતા નહીં. 
