સૃષ્ટિના સંતુલિત જીવનચક્રમાં સૂક્ષ્મથી લઈને નાનામોટા સૌ સજીવોનું સક્રિય યોગદાન રહેલું છે. જ્યારે આ સંતુલન ખોરવાય ત્યારે કોરોના જેવી મહામારી આ ધરતી પર ત્રાટકે છે. આવી એક સર્વસામાન્ય સમજ મોટા ભાગના લોકોએ અનુભવ પરથી કેળવી છે.
આપણે સૂક્ષ્મ જીવો પ્રત્યે કેટલા સંવેદનશીલ છીએ તે સમજ ત્યારે જ આવી શકે જ્યારે આપણે માનવજાત માટે સંવેદનશીલ હોઈએ, અને તેમાં ય એવો વર્ગ કે જે સંશોધનો તેમ જ તકોથી વંચિત છે.
દેશમાં ખેતી પછી સૌથી વધુ રોજગાર આપતું હસ્તકલાનું ક્ષેત્ર અને તેની સાથે જોડાયેલ કારીગર આજે પણ બિચારો બનીને તેની નૈયાને પાર કરાવવા મથામણ કરી રહ્યો છે.
આવા નાના કારીગરો ખરેખર આપણા વૈવિધ્યપૂર્ણ કલાવારસાના સાચા સંરક્ષક છે.
શું આપણે ખરેખર આવા નાના કારીગરો પ્રત્યે સંવેદનશીલ છીએ? શું આપણે તેમને કે તેમની કલાને ક્યારે ય પ્રોત્સાહન આપ્યું છે? તેમને તેમની કલા પ્રત્યે માન-સન્માન ઊભું થાય તેવું વાતાવરણ તૈયાર કરવામાં આપણે નિષ્ફળ રહ્યા છીએ તે સત્ય સ્વીકારવું રહ્યું.
શિક્ષણ, સંશાધનો, બિઝનેસ, ડિઝાઇન અને મૅનેજમેન્ટ સ્કિલના અભાવના કારણે જ્યાંથી પણ તક મળે તે દિશામાં કારીગર દોડવાની કોશિશ કરે છે, ત્યારે ઘણી વખત કોઈક ને કોઈક તબક્કે કારીગરનું શોષણ થાય છે. ઘણી વાર તો કારીગરને તેની ખબર પણ પડતી નથી.
હસ્તકલાના સાવ અલિપ્ત રહેલા ક્ષેત્રમાં મૂડીવાદી લોકોને તેમ જ ઉદ્યોગગૃહોને મોટી તકો દેખાઈ રહી છે અને તેનો ફાયદો લેવા મૂડીવાદના જોરે દબદબો ઊભો કરી રહ્યા છે.
ટેક્નોલૉજીથી અલિપ્ત રહેલા કારીગર માટે માર્કેટપ્લેસ ઊભું કરીને તેને વેચાણની તકો આપવી તે સરાહનીય છે, પરંતુ કારીગરની કલા પર મોટો નફો કમાઈને તેને માર્કેટથી અલિપ્ત રાખવા તે એટલું જ નીંદનીય છે. એનાથી આગળ વધીને પોતાનું ખુદનું પ્રોડક્શન યુનિટ ખોલીને કારીગરને મજૂરી પર રાખવો તે શોષણના આધુનિક મૉડલનો ઉત્તમ પુરાવો છે.
વૈશ્વિકીકરણના આ યુગમાં દરેક વ્યક્તિ રેસમાં આગળ નીકળવા દોડી રહી છે. નાના કારીગરનો હાથ પકડીને તેને આગળ કરવાને બદલે તેનું શોષણ કરીને આગળ વધવાની થિયરી લાંબા ગાળે મોટું નુકસાન કરશે.
આપણે આપણી આજુબાજુ તીવ્ર હરીફાઈનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું છે, જેનાથી કારીગરને પણ લાગવા માંડ્યુ કે મારે મોટા બનવું પડશે. મારે પણ દોડવું પડશે. હસ્તકલાના ક્ષેત્રમાં ચકલીની જેમ ધીરજથી પોતાનું કાર્ય કરીને ખુશ રહેતો કારીગર, વૈશ્વિકીકરણની દોડમાં બાજ બનવાની કોશિશ કરે છે તે કેટલે અંશે વાજબી છે? બાજ બન્યા પછી તે ઊંચાઈ પર ટકી રહેવા કેટલા શિકાર કરવા પડશે તે વિચારવાલાયક પ્રશ્ન છે.
શું મોટા બનવું તે જ વિકાસની પરિભાષા છે? શું નાના રહીને પોતાની ઓળખ જાળવી રાખીને શ્રેષ્ઠ બનવું તે વિકાસનો માપદંડ ના હોઈ શકે?
હસ્તકલા ક્ષેત્રે કામ કરતો કારીગર ચકલીની જેમ પોતાનું સર્વશ્રેષ્ઠ આપીને લોકોના દિલમાં સ્થાન મેળવી શકે છે, જે એક બાજ ક્યારે ય મેળવી શકતું નથી.
કૉર્પોરેટ બિઝનેસ મૉડલ, માર્કેટપ્લેસની માયાજાળ અને ટૂંકા ગાળાના લાભોથી પર રહીને “સ્મૉલ ઇઝ બ્યૂટીફૂલ”ની થિયરી પર આગળ વધવું, પોતાની ખૂબીઓ અને ખામીઓ શોધીને ઓળખ પ્રસ્થાપિત કરવી તેમ જ નૈતિક મૂલ્યો જાળવી રાખીને શ્રેષ્ઠ બનવું તે જ આવનારા સમયની માંગ છે.
(ફાઉન્ડર, કારીગર ક્લિનિક)
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 08
મુંદ્રા તાલુકાના કુકડસર ગામે જન્મેલાં પાબીબહેને માંડ શિક્ષણની શરૂઆત કરી હતી, ત્યારે જ પિતાની છત્રછાયા ગુમાવી દીધી. સૌથી મોટાં પાબીબહેને વિધવા માતા તેજુબહેનને આર્થિક ટેકો મળી રહે તે હેતુથી પોતાનો અભ્યાસ છોડી દીધો, રૂપિયે હેલ પાણી ભરીને માતાને આર્થિક ટેકો પૂરો પાડ્યો. સંઘર્ષમય જિંદગીમાં, આર્થિક સંકડામણ દૂર કરવા માતા પાસેથી રબારીભરતની પરંપરાગત કારીગરી શીખી સ્થાનિક સંસ્થાઓ માટે ભરતકામ કરવાનું ચાલુ કર્યું. સમાજનાં રીતિરિવાજ મુજબ ૧૮માં વર્ષે ભાદ્રોઈ ગામના લક્ષ્મણ રબારી સાથે પ્રભુતામાં પગલાં માંડ્યાં.