આજ બપોરે હું મલહારવશ હતો. એના સિવાય જાણે કાંઈ હતું જ નહીં. ન દિમાગમાં, નહીં દિલમાં. વલ્લભ ભવાનની વિશાળ દુકાનમાં કોણ જાણે કઈ ઘડીએ ધ્રુવપદ શૈલીમાં મલહારનો આલાપ ગણગણાવાનો શરૂ થયો એ ખબર નથી. પણ પછી તો રાગ જ નક્કી કરતો હતો કે એના વિરાટ સ્વરૂપમાંથી કઈ કઈ છટાઓ એક પછી એક પ્રકટ કરવી. સ્ટોરના કેશિયર સાથે કામની પણ વાત કરવાનું મન ન થાય. પણ સામાજિક અને કૌટુંબિક જવાબદારીઓએ છેવટે એના પ્રવાહને અવરોધ્યો જ. જયારે રાગ પોતાના સ્વરૂપને ધીમે ધીમે પ્રગટ કરતો જતો હોય, ત્યારે કોઈની સાથે વાત કરવી જ પડે એ પણ દુર્ભાગ્ય જ ને !

વૈશાખ જેઠના વાયરાઓ એ ઉડાડેલી ધૂળથી ખરડાયાં પાન પહેલી વર્ષામાં ધોવાય, બધી ધૂળ પાણી ભેગી વહી જાય અને લીલુડાં પાનની સાચી લીલાશ પ્રકટ થાય. એટલે આ મલને – મેલને હરી લેનાર વરસાદને કહેવાય મલહાર, એ નામે એક અદ્દભુત રાગનું નામકરણ પણ થયું, જે મલ્હાર કહેવાયો. એ મલ્હાર વર્ષાકાલનો રાગ કહેવાય છે. 

એ રાગ સાથે એક મહા મેધાવી ગાયકનું નામ સદા માટે જોડાયું એ રામતનુ પાન્ડેય એટલે મહાન તાનસેન. જેના માટે ઈર્ષાળુ અકબરે રાજા રામચંદ્રરાયને એવી ધમકી આપી હતી કે રેવાના દરબારી ગાયક તાનસેનને પોતાના હવાલે નહીં કરે તો આખું રેવા નગર સળગાવી દેશે. એવો ગાયક, કે જેના માટે રેવા નરેશ અકબરની સેના સાથે લડવા તૈયાર થઈ ગયા હતા, અને તાનસેને એવું ન કરવા મનાવ્યા ત્યારે પ્રિય મિત્ર અને પ્રિય ગાયક તાનસેનની પાલખી રાજાએ પોતે ઉપાડી હતી અને અકબરના હવાલે વળાવવા ગયા હતા.     

અતિશયોક્તિમાં જ વાતો કરવાની મધ્યયુગીન ભારતની ટેવ મુજબ રાગ સાથે ઘણી વાયકાઓ પણ જોડાઈ. એમાંની એક એ, કે તાનસેન મલહાર ગાઈ વરસાદ લાવી શકતા. દીપક રાગ એમણે અકબરના આગ્રહથી ગાયો અને પરિણામે એમના અંતરમાં દીપકદાહ ઉપડ્યો, જે એક જ રીતે શાંત થાય તેમ હતો, કે જો કોઈ મલહાર ગાઈ વરસાદ લાવે, અને તાનસેન એમાં નહાય. પછીની ઘટનાઓ આપણે જાણીએ છીએ કે વડનગરની બે નાગર દીકરીઓ તાના અને રીરીએ એવો મલહાર ગાયો અને મેધાવી ગાયકનો દીપકદાહ શાંત થયો. પણ અનુભવથી કહું છું કે વાદળને વરસાવે કે નહીં, એ ખબર નથી પણ આ રાગ આંખોને અને અંતરને તો અનરાધાર વરસાવે જ છે.

સંગીતરસિક તરીકે મને ઘણીવાર આ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે છે. પ્યારા સલિલભાઈ દલાલે જ એક વાર બીજા કોઈ સંદર્ભમાં આ પ્રશ્ન રમતો મુક્યો હતો કે રાગોનો દિવસના સમય અને ઋતુઓ સાથે સંબંધ કેવી રીતે નક્કી થાય, જ્યાં મધ્યરાત્રિના કલાક પહેલાં જ સૂર્યાસ્ત થવાનો હોય તો સંધ્યાના રાગ ગાવા માટે શું એટલી રાહ જોવી ?

મેં પ્રાકૃતિક પરિબળો રાગોને વશ થઈ શકે એ માન્યતા માટે વાયકા શબ્દ વાપર્યો છે એટલે મિત્રોને અંદાજ તો આવી જ ગયો હશે કે એ વિષે હું શું માનતો હોઈશ, પણ મારો એક બીજો પણ સ્વભાવ છે, કે ધુમાડો દેખાય તો જરાક તો આગ ક્યારેક તો લાગી જ હશે, એ પણ શોધવાનો. રાગોના ચોવીસ કલાક દરમ્યાન ગાવાના સમય નક્કી કરવા પાછળનો તર્ક તો જરાક વિચારીને સમજી શકાય છે. પણ ઋતુઓ સાથે સંબંધ શું હશે ! કેમ સારંગ અને ભીમપલાશ ઉનાળામાં ખીલે છે એવા બીજી ઋતુઓમાં નથી ખીલતા ! કે પછી એ પણ આપણી પોતાની આપણું મન મનાવવાની માનસિક ભ્રમણા જ છે ! કેમ દેશ અને તિલકકામોદ વરસાદ થઈ ગયા પછી જેવા ગાવા ગમે તેવા બીજા કોઈ સમયે નહીં ! વસંત, બહાર અને પરજને વસંત ઋતુ સાથે શું સંબંધ ! એવું તો નહીં હોય ને, કે મને કહેવામાં આવ્યું હતું કે આ રાગ જે તે ઋતુનો છે, અને મેં તર્ક વિતર્ક કે કુતર્ક વિના મક્કમતાપૂર્વક માની લીધું !

મારે કોઈ જવાબ નથી આપવા, પણ વિચાર સામગ્રી બને એવો એક પ્રસંગ કહેવો છે.

વર્ષ ૧૯૯૯ના ગાંધીનગરનો વૈશાખ હતો. ગરમીની વાતો તો આપણે બધાએ સાંભળી છે જ. રાત્રે છત પર સુવાનું મન થાય, પણ રોજ સમાચારો એવા સાંભળવા મળે કે ઘરમાં જ ન છૂટકે સુવું પડે. એ દિવસોમાં ઘરે ઓડિયો સિસ્ટમ ન હતી. વ્હાલા મિત્ર ગૌરાંગ આચાર્યએ મને ગમે તેવી અમુક ઓડિયો ટેપ મારા કાજે વસાવી હતી, એમાંની એક હતી મલહાર ચંદ્રિકા, જેમાં એક બાજુ હતો પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસિયાએ વગાડેલો મલહાર અને બીજી બાજુ હતો અમજદઅલી ખાન સાહેબે વગાડ્યો ચંદ્રકૌંસ. એ દિવસે હું અને મા મામાના ઘરે હતાં. મામા મામી બહાર ગયાં હતાં. મામા પાસે નાનું એવું કેસેટ પ્લેયર હતું, જેમાં કોઈ વાર અનુકૂળતા મળે ત્યારે ગૌરાંગની કેસેટો મૂકી સાંભળતો.

આખો દિવસ ખૂબ ગરમી રહી હતી. રાતના અગિયાર થયા હશે, કે થવા આવ્યા હશે. કામ પરવારી મા દીકરો, અને નાનીમા એક જ ઓરડામાં સૂતાં હતાં. એવા ટાણે સાવ નિરવ શાંતિ થઈ ગઈ હતી. મેં મામાના કેસેટ પ્લેયરમાં મલહાર ચંદ્રિકા મૂકી હતી. પંડિત ચૌરસિયાએ વગાડેલો અદ્દભુત મલહાર શરૂ થયો. એ સંભાળતાં સંભાળતાં જ સુઈ જવું એવો ઈરાદો હતો. મા કે નાનીમા કોઈ જરા ય સંગીત શીખ્યા નથી કે નથી રાગોનું કોઈ કહેતાં કોઈ જ જ્ઞાન. એક પણ રાગ બેમાંથી કોઈ ઓળખી શકતાં નથી. છતાં સંગીતની મજાક પણ કોઈ દિવસ કરી નથી. કાંઈક વાગતું હોય તો સાંભળવું ગમે ખરું. એમ કહે. મને કમસેકમ રાગના નામની ખબર હતી, મા અને નાનીમાને તો એ પણ ખબર નહીં. 

તાનપુરાના રણકાર અને વાંસળીના સૂર સિવાય બીજો કોઈ અવાજ ન હતો. સ્વરો બંધાવા માંડ્યા હતા, આલાપ ઘેરાવા માંડ્યો. પણ ત્યારે માએ સહજ જ જે કહ્યું એણે મને વિચારતો કરી દીધો. માનવામાં ન આવે એવું કહ્યું. માને સંગીતમાં સમજણ ભલે ન હતી પડતી, પણ એ રાત્રે પંડિત હરિપ્રસાદને એક સાચી શ્રોત્રી મળી હતી. લગભગ પંદર મિનિટના વાદન પછી લગભગ ઊંઘમાં આવી ગયેલાં માએ અચાનક મને કહ્યું …… 

દીકરા, બહાર જઈ જોઈ આવ તો, કપડાં હજી સુકાય છે, ને વાતાવરણ વરસાદી થઈ ગયું લાગે છે, તો અંદર લઈ લે ને બેટા !

(10 જૂન 2013)

https://www.facebook.com/notes/prahlad-joshi/મલહાર-આંખો-અને-અંતરને-અનરાધાર-વરસાવતો-રાગ/594036360629572

કર્ણને દ્વારે યાચક આવી, કનકકુંડળ અને કવચની યાચના કરે છે. સાપ કાંચળી ઉતારી વિસરી જાય, તેમ કર્ણ પોતાના દાનેશ્વરીપણાને સિદ્ધ કરે છે. કેટલી સરળ અને સહજ ક્રિયા. તેના મનમાં સહેજ પણ ક્લેશ નથી. મુખ પર સંતોષની લહેરખી પ્રસરી ગઈ છે. યાચકને ખુશ કર્યાનો સંતોષ છે.

કાંઈક એવો જ આનંદ અને સંતોષ અવનિશ આજે પમીના મુખ પર નિહાળી રહ્યો છે. જ્યારે વીસ વર્ષ પૂર્વે, મુંબઈની જાહોજલાલીભર્યું જીવન છોડી, અમેરિકા તેની સાથે આવી હતી. પમી એ કહ્યું, ‘હું મહમદ તઘલખ નથી, જેણે દિલ્હીથી દૌલતાબાદ અને દૌલતાબાદથી દિલ્હી રાજધાની કરી હતી.’

અવનિશે અટ્ટાહાસ્ય કર્યું હતું, ’અરે, તને અને બાળકોને દુનિયા ફરવાનો લહાવો મળશે.’ મોહમયી મુંબઈનો મોહ ત્યજી અવનિશની અભિસારિકા અમેરિકા આવી વસી, મુખમાંથી હરફ ઉચ્ચાર્યા વગર.

આજે આ સંવાદ યાદ આવ્યો ત્યારે સારા બદનમાં એક લખલખું ફરી વળ્યું. અવનિશની હયાતી ન હતી. જાણે અવનિશ તેને નજર સમક્ષ નિહાળી રહ્યો હોય તેવી ભાવના થઈ. મ્હોં પર શરમના શેરડા ફરી વળ્યા. આજે મનોમન નક્કી કરી, બાળકો સમક્ષ પ્રસ્તાવ મૂકવાનો હતો. પ્રત્યાઘાતો કેવા આવશે કાંઈ ખબર નહતી. કર્ણની વાત વારંવાર યાદ આવતી હતી.

ગૌતમ બુદ્ધ પત્ની તથા દીકરાને પલભરમાં ત્યજી નિકળી ગયા હતાં. રાજા જનક વિદેહી કહેવાય છે. રાજપાટ તેમનું હતું. છતાં આસક્તિ ન હતી. પમી આ બધા દૃષ્ટાંતોથી પરિચિત હતી. બસ તેને હવે કશી રોકટોક ન હતી. કામોની ઝંઝાળમાંથી ધીરે ધીરે નિવૃત્તિ લઈને ખુદની ઓળખ કરવી હતી. સાપ કાંચળી ઉતાર્યા પછી તેના તરફ એક નજર પણ નાખતો નથી. પોતાના લક્ષ્ય તરફ આગળ વધે છે.

જીવનનાં બંધનો, માનો તો બંધન છે વરના કશી મહત્ત્વતા ધરાવતાં નથી. હા અમુક પ્રવૃત્તિ જીવનને નિયમિતતા આપે છે પણ તે સિવાયનો રાહ વધુ સરળ છે. નિઃસ્વાથ વૃત્તિથી કરેલાં કર્મો પણ ઘણી વખત નિરાશા આપે તો પછી શા માટે એ કર્મના બંધનમાંથી મુક્તિ ન મેળવવી ? જો કોઈ પણ ઘટમાળ સંતોષ યા આનંદ પ્રદાન ન કરે તો બહેતર છે તેમાંથી મુક્તિ મેળવવી. પાછું વળીને જોવાનું ભૂલી જાવ. ગાજરની પિપૂડી વાગે ત્યાં સુધી વગાડી પછી ચાવી જવી. કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ જીવનને રુંધે, વિકાસને બદલે અવરોધે તો પછી કાંચળીની તરહ ત્યજી પ્રસ્થાન કરવું હિતાવહ છે.

તું ભાવે ભજી લે ભગવાન જીવન થોડું રહ્યું.
કદી કરશો ના ખોટું ગુમાન જીવન થોડું રહ્યું

આ દુનિયાનો મોહ જુઠ્ઠો છે. એ જ દુનિયામાં જીવવાનું છે. માણસની અસલિયત પરખાય ત્યારે કદી નારાજ ન થવું. એ તો એમ જ થાય, કહી મન વાળવું. સ્વાર્થ વગરના કર્મના ફળ મીઠાં જ આવશે તેને કોઈ ખાતરી નથી. તેથી તો ‘ગીતા’ વારંવાર કહે છે, કર્મ કરવામાં તારો અધિકાર છે. ફળ પર નહીં. કર્મ ફળ આપ્યા વગર રહેતું નથી પણ કેવું ફળ પામશો તેનો કોઈ ભરોસો નથી. ‘ગીતા’માં ગુરુ ભાળી તેની આજ્ઞા શિરોમાન્ય. નિત્ય અવનવા અનુભવમાંથી પસાર થવું તેનું નામ જીવન. મીઠા યા કડવા અનુભવોને સમતા ભરી દૃષ્ટિથી જોઈ પસાર થવા દેવા.

સાપ કાંચળી ઉતાર્યા પછી કદી પાછું વળી જોતો નથી. કૃષ્ણએ ગોકુળ છોડી મથુરા જવા પ્રયાણ કર્યું. જશોદા માવડી, નંદબાબા, રાધા, મિત્રવૃંદ સઘળાં પળ ભરમાં ત્યજ્યાં. જીવનમાં આવા પ્રસંગો બને છે, બનતા રહેશે. બસ મુસાફરી ચાલુ રાખવી. કશું જ અટકતું નથી. અવનિશના ગયા પછી જિંદગી ચાલે છે. એ તો જ્યારે સંદેશો આવશે ત્યારે પળભર પણ થોભશે નહીં.

કવચ, કનકકુંડળ, કાંચળી એ આના પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ છે. કર્ણ કે એકલવ્ય ક્ષણભર પણ વિચાર કરવા માટે રોકાયા ન હતા.  હવે પછી શું ? એ વિચાર યોગ્ય નથી. ————

http://pravinash.wordpress.com/2013/06/06/કાંચળી-કનકકુંડળ-કવચ/

“શબરી ટાવર”ના આઠમા માળના અમારા નિવાસમાં, રોડ-સાઇડે, મારો સ્ટડી-રૂમ છે. એની બાલ્કનીની છતના કિનારે એક વિરાટ મધપૂડો લટકે છે. ચાર ફીટની લંબાઈમાં દોઢ-બે ફીટના અર્ધ વર્તુળાકારે બે પૂડા ને એમાં વસતી હજ્જારો મધમાખીઓ — એટલે મને વિરાટ લાગે. રોજ સવારે એ માખીઓ મધુ-શોધ-ભ્રમણ કાજે, અને હું મને જોઇતા રમ્ય સુન્દર શબ્દોના શિકારે, દસે દિશાએ નીકળી પડીએ છીએ. સાંજ લગીમાં એમને અને મને કિંચિત્, કિંચિત્ તો મળી જ રહે છે. કેટલીક બાળ મધુમક્ષિકાઓ ઘરે રહે છે. પ્રેમભરી ધીરજથી રાહ જોનારીઓ. આ આખું મને મારા લેખનની સુખદ પિછવાઈ લાગે છે.

આપવા-લેવા બાબતે ઇશ્વરને હું સાવ મૌલિક પણ ધોરણ વગરનો ગણું છું – ઢંગધડા વગરનો ! ભાગેડુ પણ ખરો. આવું કંઈક અળવીતરું સુખદ આપીને ભાગી જાય ! લઈ લેવા બાબતે પણ એવો જ સ્વૈર. લઈ લે ને સંતાઈ જાય : જુઓ : અમારા વિસ્તારમાં ચકલીઓ નથી, નહીં હોય – કેમ કે એણે લઈ લીધી. નહિતર ચકલીઓને અમારે ત્યાં આવવું તો ગમે જ ને ! ઘરમાં અમે બે જ છીએ ! અમારા આ વસ્ત્રાપુરમાં કાબરો ને ખિસકોલીઓ અદૃશ્ય છે. એમને એ જ તેડી ગયો ક્યાંક ! કાગવાસ આરોગવાને કાગડા પણ દુર્લભ થયા છે. બા કે પિતાનાં શ્રાદ્ધ વખતે આવતા જ નથી — બોલાવી બોલાવીને થાકી જવાય છે. એમ કરવું’તું તો એમ ગોઠવેલું શું કામ ? નાહકનો તું બધું બદલતો રહૅ છે … ! …

કારણ-અકારણની અંધાધૂંધ હડિયાદડી ને મારગ ન જડે એવી ગિરદી ઉપરાન્ત જાતભાતની ભૉં ભૉં પીં પીં ને ચીં ચીં ચેં ચેં જોડે ધૂળ-ધુમાડાના ગોટા. એ બધાંથી રંજિત હવામાં પંખીઓને કેમનું ફાવે ? ચણ ન મળે, ચન્ચુભર પાણી ન મળે, એવી જગ્યાઓમાં શું કામ પડ્યાં રહે ? એઓ માણસ જેવાં જીવન-ગરજાળ થોડાં છે કે અછતગ્રસ્તતાઓ વચ્ચે પણ મંડ્યાં રહે ? એમને યાદ હોય છે કે જીવનસમય કેટલો તો અકળ ને મીંઢો છે. ચોક્કસ કદ-માપ વગરનો. અગમ્ય.

હા, બધે હોય એમ અમારે ત્યાંય કૂતરાં છે. એણે જ એમને મોકલી રાખ્યાં છે. માણસો પ્રત્યે કૂતરાં જેટલું વફાદાર કોઈ નથી એ એક નરદમ સત્ય છે. પણ એ સત્યની બીજી બાજુ વિદેશોમાં, અમેરિકામાં, જોવા મળે. ત્યાં કૂતરાં પ્રત્યે માણસો જેટલું વફાદાર કોઈ નથી ! વહાલ કરે, પાળે, પોષે. જાણે પોતાનું જ જણતર, સ્વનું જ સન્તાન ! આપણા જેવા પરદેશી મહેમાનોને અડવું લાગે — કેમ કે બાજુના સોફામાં નક્કી સીટ પર મિસ્ટર, મિસિસ, મિસ કે મિઝ ડૉગ વિરાજમાન હોય, યજમાનના ઘરમાં જ એનું અલાયદું નાનું રૂપાળું ઘર હોય ! એક મહેમાને મારા કાનમાં કહેલું : સુમનભાઈ, આવતા જન્મે મારે અમેરિકામાં કૂતરું થવું છે …

શ્વાનધર્મ એ છે કે અજાણ્યા શ્વાનને કે અજાણ્યા જણને ભસીને જાહેર કરી મૂકવો. કૂતરું માત્ર એ ધર્મપાલન ચૂકે નહીં. પણ પાળેલું કૂતરું તો એમાં ય સાવ જ આજ્ઞાંકિત, એકદમનું ડાહ્યું … જો કે અગણિત ભારતીય કૂતરાં એવાં નથી. ખાસ તો, અંદર અંદર લડવામાં ભારે શૂરાં છે. કેમ કે આપણે એમને પ્રેમ નથી કર્યો, પાળ્યાં નથી, છૂટાં મૂકી દીધાં છે. મોડી રાત થાય એટલે ઠેકઠેકાણેથી એકઠાં થઈ સામસામે આવી શરૂ કરી દે છે એમનું ભસતાં ભસતાં વિસ્તરી જનારું ભીષણ વાગ્યુદ્ધ. બચકાં ભરી જે જેટલાંને ભગાડી મૂકે એ એટલું શૂરવીર ક્હેવાય. એને જ વિજય કહેવાય. એમના ભસકારાએ ઘણી યે વાર મારા વાદળી મુલાયમ ભીનાં મળસ્કાંના ચીરે ચીરા કરી કાઢ્યા છે. પથારીમાં પડેલો હું એ દુ:ખદ છતાં રોચક યુદ્ધને જોઈ તો શકું નહીં પણ બનાવટી આરામભાવથી સાંભળી રહું – એટલે લગી કે મારા કાનની ગ્રહણશક્તિ અને મગજની સહનશક્તિ અંગે મને અ-પૂર્વ લાગણી થઈ આવે. દર્શનલાભ ઝીરો પણ શ્રવણલાભ અઢળક. મેં અનુભવ્યું છે કે સર્જનની લીલાની જેમ શ્વાનસ્ય યુદ્ધકથા રાતભર વિકસતી રહે છે. મારી પૂરી નહીં થયેલી વાર્તા બાબતે એવું ઘણી વાર થતું હોય છે – દેખાય નહીં એટલું સંભળાયા કરે … કલ્પનાથી જોવાય, કાનથી સંભળાય … પછી લખાય !

એક સવાલ મને જરૂર થાય — કૂતરાંનું આટલું બધું દારૂણ લડવાનું શું કામ. શાં કારણો હશે ? શું વ્હૅંચવું હશે ? પછી જવાબ જેવું ય થાય — એમનું ય બધું આપણા જેવું જ હશે ! એક કૂતુહલ પણ ઘણા સમયથી સંચિત રહી ગયેલું – કે ભસવા-લડવા માટે કૂતરાંઓએ રાત જ પસંદ કરી છે, તે કેમ. આજે કુતૂહલ શમી ગયું. જવાબ ઊગ્યો : એમનો વારો રાતે હોય છે …

(૨ જૂન ૨૦૧૩)

https://www.facebook.com/suman.shah.94/posts/581035855260665