રમેશ સવાણી

6 ડિસેમ્બર 2024ના રોજ, શુક્રવારે હું અમદાવાદમાં, SBI શાખામાં ગયો. લાઈફ સર્ટિફિકેટ આપવા. હું જીવતો છું તેની ખાત્રી આપવા. બેન્કના કર્મચારીએ મારી સામે જોયું પછી સોક્રેટિસની જેમ બોલ્યો : “તમે જીવતા છો એની ખાત્રી શું?” હું તો મૂંઝવણમાં પડ્યો ! મને મૌન જોઈને કર્મચારીએ કહ્યું : “તમે જીવિત છો, તેવું નિર્જીવ સર્ટિફિકેટ અમને આપો ! તમે લાલ દરવાજા ટ્રેઝરી ઓફિસે જઈને લઈ આવો !”

આપણે કર્મચારીઓનો / ગુંડાઓનો ત્રાસ સહન કરવો પડે / યૌન શોષણની ફરિયાદ કરીએ તો પોલીસ નોંધે નહીં, યૌન શોષણ સામે આંદોલન કરે તો તમને ઢસડીને લઈ જવામાં આવે / આપણે બાળકોના અભ્યાસ માટે ઊંચી ફી ચૂકવવી પડે / આપણે સારવાર માટે સરકારી હોસ્પિટલમાં જઈએ તો બીજી બિમારીઓના ભોગ બનવું પડે અને ખાનગી હોસ્પિટલમાં જઈએ તો વ્યાજે નાણાં લઈ સારવાર કરાવવી પડે / આપણા બાળકોને સાયન્સના બદલે ધર્મગ્રંથોનો અભ્યાસ કરવો પડે / સમાજમાં જ્ઞાતિ / જાતિ / ધર્મ / સંપ્રદાયના લોકો નફરતી બની હિંસક બની જાય; આ સ્થિતિ થવાનું કારણ શું છે?

આપણો / સમાજનો / દેશનો વિકાસ નક્કી કરવાનું કામ કોણ કરે છે? મંદિર મસ્જિદ કરે છે? ધર્મગુરુઓ કરે છે? જ્ઞાતિ નેતાઓ કરે છે? ના, બિલકુલ નહીં. તેઓ તો રાજકીય એજન્ટ છે. ધર્મ સ્થળોના ઉદ્ઘાટન કોના હસ્તે થાય છે? સત્તાપક્ષના નેતાઓના હસ્તે. તે શું સૂચવે છે? આપણાં બાળકોએ શું ભણવું? શું વિચારવું? આપણે શું ખાવું? શું પીવું? આપણે શું પહેરવું? આ બધી બાબતો કોણ નક્કી કરે છે? રાજનીતિ નક્કી કરે છે. આઝાદીના સમયે સામાજિક સદભાવના માટે ગાંધીજીએ જે પ્રયાસો કર્યા તેનો લાભ મળ્યો; પ્રગતિશીલ નીતિઓ બની; અને દેશમાં હરિયાળી ક્રાંતિ થઈ સફેદ ક્રાંતિ થઈ. સાયન્સ / ટેકનોલોજીનો વિકાસ થયો. તેના પાયામાં સેક્યુલર મૂલ્યો હતાં. સમાજવાદી / માનવવાદી વિચારધારા હતી. વૈજ્ઞાનિક મિજાજ હતો. 

સ્થિતિ કેમ બદલાઈ ગઈ? પરંતુ 2014થી પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ. માનવવાદી / સેક્યુલર વિચારધારાના બદલે સંકુચિત વિચારધારાએ પક્કડ જમાવી. શિક્ષણમાંથી ડાર્વિનની થીઅરી કાઢી ધર્મગ્રંથો ઘૂસાડ્યા. ઉદાર મૂલ્યોને બદલે સંકુચિતતા દાખલ કરી. સદભાવનાના બદલે નફરત ફેલાવી. પરિણામ એ આવ્યું કે દેશનું અર્થતંત્ર એક તરફી બની ગયું. ધનિકોની તરફેણ થઈ અને ગરીબ / મધ્યમવર્ગને કચડવામાં આવ્યો. બેરોજગારી / મોંઘવારી ઘટવાને બદલે સતત વધતી ગઈ. સરકારની આકર્ષક નામોવાળી યોજનાઓ નિષ્ફળ ગઈ. સરકારે પોતાની નિષ્ફળતાએ છૂપાવવા માટે વાહવાહી કરવા માટે ગોદી મીડિયાની વ્યવસ્થા કરી. અવાજ ઊઠાવે તેમને અર્બન નક્સલ કહીને જેલમાં પૂર્યા. સ્વતંત્ર મીડિયાને ED દ્વારા ચૂપ કર્યા. કેટલાંકને માન-પુરસ્કારની લાલચથી મૌન કર્યા. વડા પ્રધાન તો નોન બાયોલોજિકલ છે / ગંગાપુત્ર છે / અવતારી છે એટલે દરેક સમસ્યાઓનો ઉકેલ મુમકિન છે, એવું લોકો માનતા થાય તે રીતે આખું પ્રચારતંત્ર ગોઠવાયું. આ પ્રચારતંત્રમાં ધર્મનું અફીણ ઘોળવામાં આવ્યું ! એટલે ‘આદર્શ ભક્તો’નું નિર્માણ થયું. 

રાજકીય ભક્તિ શા માટે ખતરનાક છે? લોકશાહીમાં નેતાભક્તિ આપખુદક્ષાહી તરફ લઈ જાય છે, રાજાશાહી તરફ લઈ જાય છે. ધર્મની ભક્તિ માણસની વિવેકશક્તિને ધૂંધળી કરે છે; પણ રાજકીય ભક્તિ તો વિવેકશકિતનો સંપૂર્ણ નાશ કરે છે. એટલે કોઈપણ ભક્ત કહે છે કે પેટ્રોલ-ડીઝલના ભાવ લિટરના 500 રૂપિયા થઈ જાય તોપણ મત તો ગોડસેવાદીને જ આપીશું !

ધર્મ ભક્તિ અને રાજકીય ભક્તિ વચ્ચે શું તફાવત છે? ધર્મભક્તિ કદાચ માણસને નૈતિક બનાવવામાં સહાયક બની શકે પણ રાજકીય ભક્તિ તો માણસને તદ્દન અનૈતિક બનાવે છે. તમે અવતારીનું સમર્થન કરતા કરતાં મહિલા પહેલવાના યૌન શોષણ સામે ચૂપ રહો છો !મણિપુરમાં મહિલાઓની નગ્ન પરેડ / ગેંગ રેપ / હત્યામાં તમને કશું વાંધાજનક લાગતું નથી ! જેમની પર CBI / IT / EDએ કેસો કર્યા છે તે નેતાઓ દેવદૂત લાગે છે ! ગેંગરેપ / સામૂહિક હત્યા કરનારાઓ સંસ્કારી લાગે છે ! 135ના મોત માટે જવાબદાર ઉદ્યોગપતિ સખાવતી લાગે છે ! ક્રિમિનલ / તડિપાર નેતાઓ માનનીય લાગે છે ! સમસ્યાઓનું મૂળ અહીં છે. જે ખુદ ક્રિમિનલ છે તે સુશાસન આપી શકે? જે નફરત / ધૃણા ફેલાવે છે તે સદ્દભાવના સ્થાપી શકે? જે ભ્રષ્ટ નેતાઓથી ઘેરાઈ ગયેલ છે તે ભ્રષ્ટાચાર દૂર કરી શકે?

ધર્મ / સંપ્રદાય ભક્તિથી કદાચ સ્વર્ગ / જન્નત / મોક્ષ / વૈકુંઠ / અક્ષરધામ મળી જાય, પણ આપણે તે અંગે જાણી શકવાના નથી. પરંતુ રાજકીય ભક્તિથી બેરોજગારી / મોંઘવારી / અનૈતિકતા / ભ્રષ્ટાચાર / ગુંડાઓનો ત્રાસ / વ્યાજખોરોનો આતં ક/ મહિલાઓની અસુરક્ષા / બાળકોનું અંધકારમય ભવિષ્ય આપણે જોઈ શકીએ છીએ ! જેનો આપણે સૌ સાક્ષાત્કાર કરી રહ્યા છીએ !

ઉકેલ શું? 

[1] સ્વજાગૃતિ. આપણે વિચારવું જોઈએ કે આપણું ધાર્મિક નેતૃત્વ / સામાજિક નેતૃત્વ / રાજકીય નેતૃત્વ કેવું છે? શું ધર્મગુરુઓ અન્યાય સામે અવાજ ઊઠાવે છે? શું સમાજના નેતાઓ અન્યાય સામે અવાજ ઊઠાવે છે? જો તેઓ ચૂપ રહેતા હોય તો ચેતો; તે નથી ધર્મગુરુ કે નથી સમાજના નેતા ! કોઈ પણ નેતા પ્રથમ પોતાના સમાજનો ઉપયોગ કરે છે, પોતાના કાળા નાણાંનો ઉપયોગ કરે છે. સામાજિક નેતૃત્વ તરફ દૃષ્ટિ કરો, કોણ નેતૃત્વ કરે છે? જેની પાસે પૈસા છે. 25/50 લાખ આપે તેને ટ્રસ્ટી બનાવવામાં આવે છે. પછી તે રાજકીય નેતૃત્વમાં ઝંપલાવે છે. 

[2] રાજકીય નેતૃત્વ તરફ નજર કરો, હત્યારા / બળાત્કારી / કૌભાંડીઓ / તડિપાર નેતૃત્વ કરે છે. શું તેઓ આપણાં બાળકો માટે આદર્શ બની શકે? શું તેઓ સમાનતા / ન્યાય / બંધુત્વના આદર્શોમાં માને છે? શું તેઓ અન્યાય વેળાએ પીડિતોની બાજુ ઊભા રહે છે? 

[3] દંભી સામાજિક / ધાર્મિક / રાજકીય નેતૃત્વને ઓળખવું પડશે ! તે માટે સામૂહિક અવાજ ઊઠાવવો પડે. શું આપણે અમેરિકન મોડલ ન અપનાવી શકીએ? ત્યાં ગમે તેટલો મહાન નેતા પણ બે ટર્મથી વધુ એટલે કે 8 વરસથી વધુ હોદ્દા પર રહી શકતો નથી ! આપણે પણ કોઈ પણ રાજકીય નેતા / MLA / MP / મિનિસ્ટર / વડા પ્રધાન બે ટર્મથી વધુ એટલે કે 8 વરસથી વધુ ન રહી શકે, એવી જોગવાઈ કરવાની જરૂર છે ! જો આવી જોગવાઈ થાય તો લોકશાહી બચે, લોકોના અધિકારો બચે, અને કોઈને અવતારી થવાનો દંભ પણ ન કરવો પડે ! વળી પાંચ વરસને બદલે ચાર વરસની ટર્મ કરો. દર ટર્મમાં અલગ પક્ષની સરકાર બને તેની કાળજી લો. એકની એક સરકાર / ડબલ એન્જિનની સરકાર બિલકુલ વાહિયાત ખ્યાલ છે. તે લોક કલ્યાણનો ખ્યાલ નથી, સ્થાપિતહિતોનું કાવતરું છે. 

[4] તાત્કાલિક ઉપાય શું? ગાંધીજીએ કહ્યું હતું ક્વિટ ઇન્ડિયા ! ભારત છોડો ! મારો આગ્રહ છે કે ભક્તિ છોડો ! ધર્મભક્તિ ન છૂટે તો વાંધો નહીં, ધર્મભક્તિને ઘરમાં રાખો, તેને સામાજિકદંભમાં ન ફેરવો. ધર્મભક્તિ અને ધર્મગુરુભક્તિ વચ્ચેનો તફાવત સમજો. સામાજિક નેતા / રાજકીય નેતા / ધાર્મિક ગુરુની ભક્તિ છોડો ! તેઓ આપણી સમસ્યાઓ માટે જવાબદાર છે ! તેઓ આપણા પ્રશ્નો પરત્વે ધ્યાન આપવાને બદલે સ્થાપિત હિતોના ચોકીદાર બની ગયા છે. તેઓ આપણી સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે નહીં, પરંતુ સમસ્યાઓને ઢાંકવા માટે સતત આપણને ગેરમાર્ગે દોરી રહ્યા છે. જેઓ તમારી સમસ્યાઓ સાથે નથી તેઓ સામાજિક / રાજકીય નેતા ન હોઈ શકે, તેઓ ધર્મગુરુ પણ ન હોઈ શકે. તેઓ આપણા વાસ્તવિક દુ:શ્મનો છે, તેમને ઓળખો. આ કામ આ ક્ષણથી આપણે કરી શકીએ છીએ. ઊઠો, જાગો અને સ્વહિતની રક્ષા કરો. જાગૃત સ્વહિત થકી જ સમાજહિત / દેશહિતની રક્ષા થઈ શકે. 

[સુરત, 8 ડિસેમ્બર 2024]

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

આપણે મારી, તમારી કે તેની જે ઓળખ હોય તેની સમુચિત વ્યાખ્યા નથી કરી શકતા. હું કહું કે હું શાહ છું તો તરત બ્રાહ્મણ પટેલ વગેરેથી કપાઇ જઉં છું. હું કહું કે હું ગુજરાતી છું તો પંજાબી મરાઠી કે બંગાળીથી, અને કહું કે હિન્દુ છું તો મુસ્લિમ ખ્રિસ્તી વગેરેથી, અને ભારતીય કહું તો ચિની ફ્રૅન્ચ કે અંગ્રેજ વ્યક્તિથી કપાઇ જઉં છું. કપાઇ જઉં છું, ઉપરાન્ત, એ અન્યો સૌ મને અમુક નજરે જોવા માંડે છે. 

આમ, ઓળખ જ ભેદ ઊભા કરે છે, ઓળખ ભેદકારી છે.  

+ +

જોઈ શકાય છે કે હરારી, દેવો ચલણીનાણાં કૉર્પોરેશનો જેવી આન્તરઆત્મલક્ષી વાસ્તવિકતાઓ તેમ જ વાર્તાઓ કાવ્યો કપોલકલ્પનાઓ અને મિથ્સ – સત્યાસત્ય અને કલ્પનાતથ્ય આધારિત વાસ્તવિકતાઓ – જેવી પ્રેરક ઉત્તેજક રસિક વાસ્તવિકતાઓના નહીં, પરન્તુ સત્ય ખાતર નકરી વાસ્તવિકતાના પક્ષધર છે. લિખિત દસ્તાવેજને તેઓ ઇન્ફર્મેશન ટૅક્નોલૉજિનો દરજ્જો આપે છે ત્યારે પણ, તે non-organic છે, માટે! 

કેટલીક સંસ્કૃતિઓ organic હતી, કેમ કે તેમાં મુખોમુખ પરમ્પરાઓ હતી, તેથી તેમાં આન્તરઆત્મલક્ષી વાસ્તવિકતાઓ વાર્તાઓથી અને લોકોનાં મુખે થતાં તેનાં પુનરાવર્તનોથી સરજાતી હતી, ઉપરાન્ત, ચિત્તમાં સંઘરાતી હતી. પણ, માણસ કેટલું યાદ રાખી શકે? એટલે, લિખિત દસ્તાવેજીકરણ સંભવ્યું. 

લિખિત દસ્તાવેજીકરણથી સમ્પત્તિની યાદીઓ, વિવિધ કર-માળખાં, ચૂકવણાં વગેરેની લિખિત નૉંધણીઓ થાય છે અને તેને પરિણામે વહીવટી તન્ત્રો, સામ્રાજ્યો અને ધાર્મિક સંગઠનોની રચનાઓ બહુ આરામથી કરી શકાય છે. એ રીતે, લિખિત દસ્તાવેજોએ આન્તરઆત્મલક્ષી વાસ્તવિકતાઓના સર્જનની પદ્ધતિ જ બદલી નાખી! પ્રાચીન કાળમાં માટીની પાટી પર, એ પછી કાગળ પર, પરન્તુ સામ્પ્રતમાં લિખિત દસ્તાવેજો સિલિકોન-ચિપ પર, કમ્પ્યુટરની ફાઇલ રૂપે, જોવા મળે છે, એ પરિવર્તન મોટું છે. 

પરન્તુ, લિખિત દસ્તાવેજ – દાખલા તરીકે, વ્યવસાયનું કરારનામું, ટૅક્સ રૅકર્ડ્સ, ટૅક્સ ભર્યાની રસીદ – મળે જ નહીં, ખોવાઇ જાય, ચોરાઇ જાય, નાશ પામે, તો? આપણી સરકારી ઑફિસોમાં ફાઇલો પર ફાઇલોનો ગંજ ખડકાયો હોય છે, જોતાં ચક્કર આવી જાય, જરૂરી કાગળિયું તો મળે ત્યારે મળે! તો, યાદ રાખવાની ઝંઝટમાંથી મુક્તિ અપાવનારું એ જ દસ્તાવેજીકરણ સંકુલ અને અતિ કઠિન કૉયડો ઊભો કરે છે – પુન:પ્રાપ્તિનો – retrivalનો કૉયડો. સુવિદિત છે કે આ શબ્દ કમ્પ્યુટર સિસ્ટમમાં કોઈ સંચિત મૅટર ન મળતું હોય ત્યારે પ્રયોજાતો હોય છે; હરારીએ સહેતુક વાપર્યો છે. 

હરારી કહે છે કે માનવસ્મૃતિના ઊંડા અધ્યયન પછી પણ ન્યુરોસાયન્ટિસ્ટ્સ જાણી શક્યા નથી કે સ્મૃતિ શું છે અને તેમાં સંચિત થયેલી સામગ્રીને પુન: પ્રાપ્ત શી રીતે કરી શકાય છે. ઉમેરે છે કે લિખિત દસ્તાવેજો, દાખલા તરીકે, ટૅક્સ રીપોર્ટ્સ, કશા જીવતાજાગતા જીવ – organism – નથી કે શરીરના નિયમોને તાબે થઈ અભરાઇ પર જાતે ચડી બરાબર ગોઠવાઈ જાય. એટલે, સૌ પહેલાં તો, કોઈકે અભરાઇ પ્રમાણે નક્કી કરવું પડે કે કઈ માહિતી કઈ અભરાઇ પર મુકાય તો યોગ્ય કહેવાશે. પૂર્વવત્ વ્યવસ્થાને પાછી મેળવવા, પુન:પ્રાપ્ત કરવા નૉંધણીકામદારોએ (archivists) વિશ્વમાં નવી વ્યવસ્થા ઊભી કરવી પડે. એ થઈ, અને એ વ્યવસ્થાનું નામ છે, beurocracy, અમલદારશાહી અથવા કહો કે અધિકારશાહી.   

બ્યુરોક્રસી —

હરારી દર્શાવે છે કે મોટાં આયોજનોએ અધિકારશાહી વડે પુન:પ્રાપ્તિનો પ્રશ્ન તો ઉકેલી લીધો, પણ એમ કરીને વિશાળકાય અને અધિક સામર્થ્યવાન માહિતી-શૃણ્ખલાઓ સરજી, એટલું જ નહીં, મિથ્સની જેમ જ, વ્યવસ્થા માટે સત્યનો ભોગ લીધો; લોકોની વિશ્વ વિશેની સમજને આગવી પદ્ધતિએ વિકૃત કરી નાખી. ૨૧-મી સદીની અનેક માહિતી-શૃણ્ખલાઓએ પ્રૉબ્લેમ્સ ખડા કર્યા છે, જેમ કે, વ્યક્તિઓને ખોટાં લેબલ્સ લગાવી આપતાં biased ઑલ્ગોરીધમ્સ, માણસની લાગણીઓ અને જરૂરતોની અવગણના કરતાં જડસુ protocalls, એનાં વિશિષ્ટ ઉદાહરણ છે. 

મને બરાબર યાદ છે, મારા દાદા અને પિતાજી નામુંઠામું લખવા માટે ગાદીતકિયે પલાંઠીભેર બેસતા, સામે ઢાળવાળું નાનું મેજ હોય, એ પર ચૉપડો મૂકીને લખતા, એ મેજમાં દરો – drawer – પણ હોય. અમારા ગાયકવાડી રાજની કૉર્ટમાં કે મામલતદારની કચેરીમાં કારકુનો એવા મેજ પર જ કામકાજ કરતા. હરારી કહે છે કે ‘બ્યુરોક્રસી’ શબ્દ ૧૮-મી સદીના ફ્રાન્સમાં પ્રયોજાવા લાગેલો અને એનો અર્થ હતો, rule by writing desk. એ ડેસ્કને દરો હોય, અધિકારીઓ દરાવાળી ડેસ્ક આગળ બેસીને લખતા તેથી એને beuro કહેતા. 

હરારી લખે છે કે અધિકારશાહીનો પ્રાણ drawer છે. વિશ્વને દરાઓમાં વહૅંચી નાખો એટલે માહિતીની પુન:પ્રાપ્તિનો પ્રશ્ન જ ખતમ. ભારે ઉપહાસ કરતાં હરારી લખે છે : માહિતીને દરામાં મૂકો, અભરાઈએ ગોઠવો, બાસ્કેટમાં બાટલીમાં કે કમ્પ્યુટરફોલ્ડરમાં, બધું થઈ જશે, સરળ, divide and rule! વિશ્વને ભાજનોમાં, cotainers-માં વ્હૅંચી નાખો અને ભાજનોને સાચવી રાખો, બસ! અહીં પણ હરારીએ કમ્પ્યુટિન્ગ માટે વપરાતો container શબ્દ સહેતુક પ્રયોજ્યો છે. આપણે જાણીએ છીએ કે ઑપરેટિન્ગ સિસ્ટમમાં એક ‘વાતાવરણ’ ઊભું કરવામાં આવે છે, જેથી એમાં એક કે વધુ ઍપ્પ્લીકેશન્સ ચાલુ થઇ શકે. કહેવાય છે કે more containers can run on a server than traditional virtual machines. 

વાસ્તવિકતાના ગૂંચવાડાથી બચવા, ધારો કે, આ અધિકારશાહી આયોજનો નિશ્ચિત ડ્રૉઅર્સની સંખ્યા ઘટાડી નાખે છે, ત્યારે પણ સત્યનો તો ભોગ જ લેવાય છે, કેમ કે વાસ્તવિકતા એમની ધારણા કરતાં વધારે સંકુલ પુરવાર થાય છે. ડ્રૉઅર્સ, ડિવિઝન્સ, હાયરાર્કી કે ડિપાર્ટમૅન્ટ્સનો વાસ્તવિકતા સાથે મેળ નથી પડતો, તેથી અન્તે તો એટલું જ સૂચવાય છે કે આપણે સર્વગ્રાહી અને સર્વસમાવેશક અભિગમને, holistic approch-ને, સાવ ચૂકી ગયા છીએ. 

અધિકારશાહી આયોજનો સત્યનો ભોગ લે છે, વિશ્વનું વિકૃત ચિત્ર ઊભું કરે છે, તેમછતાં, હરારી જણાવે છે કે એની એક ઉપકારકતા છે. મોટા પાયે ઊભાં થયેલાં આયોજનોને મૅનેજ કરવાનું એના વિના શક્ય જ નથી. કોઈ વ્યક્તિ વિશ્વ માટે હોલિસ્ટિક ઍપ્રોચનો માર્યો તમામ બ્યુરોક્રસીસને ભૂંસી નાખાવા માગે, પણ, દાખલા તરીકે, હૉસ્પિટલોનું શું? કેમ કે, હૉસ્પિટલો પણ અધિકારશાહી સંસ્થાઓ છે, ત્યાં પણ ભિન્ન ભિન્ન વિભાગો, ઉચ્ચાવચ શ્રેણીઓ, જાતભાતનાં ફૉર્મ્સ અને એ ફૉર્મ્સ ભરવાની થકવી નાખનારી ઝંઝટ, વગરે ઘણું હોય છે. હરારી રમૂજમાં કહે છે કે they suffer from many beurocratic illnesses, તો પણ, આપણી biological illnesses મટાડે છે. શાળાઓથી માંડીને ગટર-વ્યવસ્થાતન્ત્ર જેવાં મનુષ્યજીવનને જીવવાયોગ્ય બનાવનારાં તમામ સેવાક્ષેત્રો માટે અધિકારશાહી આયોજનો ઉપકારક નથી એમ નહીં કહી શકાય.  

હરારી પૂછે છે : આપણે ટૉયલેટ ફ્લશ કરીએ છીએ પછી મળ ક્યાં જાય છે -? કુટિલ રાજકારણ માટે પ્રયોજાતો શબ્દ વાપરીને કહે છે, deep state-માં ! પાઇપ્સ પમ્પ્સ આપણાં મકાનો નીચેથી પસાર થતી અને પીવાના પાણીની લાઇનોથી બચીને જતી ટનલ્સ વગરે સંકુલ પ્રક્રિયામાં થઈને સૌનો મળ પસાર થાય છે, ને છેવટે એનો યથાશક્ય નિકાલ થાય છે. આ સમગ્ર તન્ત્ર એક મોટું બ્યુરોક્રેટિક વર્ક છે, એને દૂર કરવામાં આવે તો આપણે અસુખ અનુભવીએ, મૉતને ભેટવાનો વારો પણ આવે! ગટરનું પાણી અને પીવાનું પાણી ભેગાં થઈ જવાનો ભય હમેશાં હોય છે, પણ સદ્ભાગ્યે બ્યુક્રેટ્સ એ બન્નેને જુદાં રાખે છે. બાકી, ૧૮૫૪માં સૅંકડો લન્ડનવાસીઓ કૉલેરાને કારણે મરણશરણ થયેલા તેનું મુખ્ય કારણ અસ્વચ્છ પાણી હતું. પરન્તુ તે પછી આ સિસ્ટમમાં ઘણા સુધારા થયા છે, લોકોના જાન બચ્યા છે, અનેક દેશોએ ઉત્તમ સેવાતન્ત્રો ઊભાં કર્યાં છે.

આ વાતના અનુસન્ધાનમાં, હરારી આપણા પ્રધાન મન્ત્રી નરેન્દ્ર મોદીની ‘ક્લીન ઇન્ડિયા મિશન’ ઝુંબેશનો ઉલ્લેખ કરીને લખે છે : “In 2014, Prime minister Narendra Modi of India identified the lack of toilets as one of India’s biggest problems. Open defecation is a major cause for spreading diseases like cholera, decently, and diarrhoea, as well as exposing women and girls to sexual assaults. As part of his flagship Clean India Mission, Modi promised to provide all Indian citizens with access to toilets, and between 2014 and 2020 the Indian state invested around ten billion dollars in the project, building more than 100 million new latrines” : હરારી કટાક્ષ કરવાનું ચૂકતા નથી કે ગટરવ્યવસ્થા મહાકાવ્યોનો વિષય નથી, પણ સક્રિયતાને વરેલા કાર્યદક્ષ દેશની કસોટી છે.           

+ +

ઓળખ ભેદકારી છે એમ મેં પ્રારમ્ભે લખ્યું ત્યારે મને ખબર ન્હૉતી કે એની પાછળ પણ કશીક એવી જ યોજના હતી જેને divide and rule કહી શકાય. વર્ણાશ્રમ તે કાળે ઉચિત હશે, પણ બ્રાહ્મણ વગરે ચારે ચાર વર્ણ વચ્ચે ઉચ્ચાવચતા અને તદનુસારી ભેદ જ ઉત્તરોત્તર દૃઢ થયા, એટલે લગી કે આપણે માણસ જેવા માણસને અસ્પૃશ્ય ગણવા લાગ્યા. હું મને શાહ કહું પણ તરત પૂછવામાં આવે કે કેવા, અને હું કહું કે વાણિયા, તો પણ, કેવા. હું કહું કે દશાલાડ, વિસાલાડ, વગેરે વગેરે પેટાભેદો … બ્રાહ્મણ અને બાકી ત્રણેય વર્ણમાં પણ પેટાભેદો ક્યાં નથી? મુસ્લિમોમાં અને ખ્રિસ્તીઓમાં પણ ક્યાં નથી? 

બીજું એ બને છે કે ઓળખના બહાના હેઠળ માણસ માણસને માપે છે, અને એ માટે અમુક ‘નજરે’ જુએ છે – જેને સાર્ત્ર gaze કહે છે, એની વાત હવે પછી.  

 = = =

(ક્રમશ:)

(09Dec24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

દિગ્ગજ ગીતકાર અને લેખક જાવેદ અખ્તરે તાજેતરમાં લગ્ન અને અભિનેત્રી શબાના આઝમી સાથેના તેમના સંબંધો વિશે તેમના વિચારો વ્યક્ત કર્યા હતા. એક ઇન્ટરવ્યુમાં, જાવેદે લગ્નની સામાજિક રચના કરતાં પરસ્પર આદર અને બંધનની પ્રવાહિતા પર ભાર મૂકતાં સૂચક રીતે કહ્યું હતું કે, “વાસ્તવમાં, અમે પતિ-પત્ની કરતાં મિત્રો વધુ છીએ.”

પત્રકાર બરખા દત્ત સાથે વાતચીત કરતાં, તેમણે કહ્યું હતું કે, “શાદી-વાદી તો બેકાર કામ હૈ. આ એક સદીઓ જૂની પરંપરા છે. લગ્ન એક એવો પથ્થર છે જે સદીઓથી પર્વતો પરથી નીચે ગબડી રહ્યો છે અને જેમ જેમ તે નીચે આવે છે, તેમ તેમ તેના પર ઘણો શેવાળ, કચરો અને ગંદકી એકઠી થઈ ગયો છે. બે લોકો, એક બીજાના સાથમાં કેવી રીતે સુખી રહી શકે? એકસાથે રહેવા માટે, સૌ પ્રથમ, પરસ્પર આદર, પરસ્પરના લિહાજ અને એકબીજાને મોકળાશ આપવી સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ છે.”

જાવેદે કહ્યું કે આપણે એ સમજવું જરૂરી છે કે દરેક માણસ, ચાહે તે જીવનસાથી હોય, એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિ છે. તેનું પોતાનું અંગત જીવન છે, તેની વિચારસરણી તમારાથી અલગ હોઈ શકે છે, તેનાં અમુક સપનાં હોઈ શકે છે. લગ્ન કોઈ રોકેટ સાયન્સ નથી. જો તમે ખુશ છો, તો લગ્ન સરળ છે. લગ્ન માત્ર એક પરંપરા છે.

જાવેદ અખ્તરે સુખી અને સફળ લગ્ન અંગેની તેમની વાતોમાં ત્રણ મહત્ત્વના વિચારો આપ્યા છે. 

(૧) પતિ-પત્ની વચ્ચે મિત્રતાનો ભાવ હોવો જોઈએ 

(૨) લગ્નની વ્યવસ્થામાં ઘણો કચરો ભરાઈ ગયો છે 

(૩) પતિ-પત્ની પણ આખરે એક સ્વતંત્રત વ્યક્તિ છે. આ ત્રણે વિચારોને ગહેરાઈમાંથી સમજવા જેવા છે.

‘મહાભારત’ના અરણ્ય પર્વમાં, પાંડવોના જ્યેષ્ઠ બંધ યુધિષ્ઠિરને, યક્ષ (વન આત્મા) એક પ્રશ્ન કરે છે; ‘કિમસ્વિન મિત્રં ગૃહેસ્થા?’ (ઘરમાં મિત્ર કોણ છે?) અને યુધિષ્ઠિર જવાબમાં કહે છે, “ભાર્યા મિત્રં ગૃહેસ્થા’ (ઘરમાં પત્ની મિત્ર છે).

લગ્નની વ્યવસ્થા સદીઓ જૂની છે, અને તે વખતે પણ તેમાં આપસી ટકરાવ અને અડચણો આવતી હતી. તે વખતના ડાહ્યા લોકોએ લગ્નો ટકી રહે અને સુખી સાબિત થાય તે માટે તેમના અનુભવોના આધારે અમુક નિર્દેશો ઘડ્યા હતા. તેમાંનો એક નોંધપાત્ર નિર્દેશ એ હતો કે પતિ-પત્નીએ એકબીજાના મિત્ર બનીને રહેવું જોઈએ.

સપ્તપદીમાં એટલા માટે જ મંત્ર છે, ‘સખા-સપ્તપદી ભવ, સખ્યમ તે ગમેયમ, સખ્યમ તે મયોશાહ, સખ્યમ તે મયોસ્તહ.’ અર્થાત્ ‘આ સાત પગલાં ભરીને તું મારો મિત્ર બન્યો છે / બની છે. હું તારી મિત્રતાને લાયક ઠરું તેવી આશા. મારી મિત્રતા મને તારામાં એકાકાર કરે. તારી મિત્રતા તને મારામાં એકાકાર કરે.’ 

એટલે, જો કોઈ એમ કહેતું હોય કે લગ્નમાં મિત્રતાની ધારણા આધુનિક છે અથવા પશ્ચિમનું ફીતુર છે, તો તેઓ ગલત છે. હિંદુ સંસ્કૃતિ પર ઘણું લેખન કરનાર લેખક એ.વી. શ્રીનિવાસન તેમના પુસ્તક ‘ધ વેદિક વેડિંગ બૂક’માં લખે છે કે સફળ લગ્ન માટે મિત્રતા જરૂરી છે તેવો વિચાર ખ્રિસ્તી ધર્મમાં જોવા મળે છે. 

યુનિવર્સિટી ઓફ વોશિંગ્ટનના પ્રોફેસર અને ‘ધ સેવન પ્રિન્સિપલ્સ ફોર મેકિંગ મેરેજ વર્ક’ના લેખક જ્હોન ગોટમેન કહે છે કે, ‘સુખી લગ્ન ગાઢ મિત્રતા પર આધારિત હોય છે’ ગોટમેનનું સંશોધન દર્શાવે છે કે લગ્નમાં મિત્રતા રોમેન્ટિક અને શારીરિક સંતોષ માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

તેવી જ રીતે, જૂન 1988માં, ‘રીડર્સ ડાયજેસ્ટે’ બે મનોવૈજ્ઞાનિકોનો ‘સર્પ્રાઇઝિંગ કી ટુ ધ હેપ્પીએસ્ટ કપલ્સ’ નામનો એક લેખ પ્રકાશિત કર્યો હતો, જેમાં તેમણે લખ્યું હતું કે, ‘રોમાન્સમાં પ્રેમની વાત તો હોય છે, પરંતુ તેની અસલી કસોટી મિત્રતા છે.’

જાવેદનો બીજો મુદ્દો લગ્ન વ્યવસ્થાની કમજોરીઓ અંગે છે. 2020માં, એક સર્વેમાં ખબર પડી હતી કે ભારતની મિલેનિયલ (1981 અને 1996 વચ્ચે જન્મેલી) પેઢીના 19 ટકા લોકોને બાળકો કે લગ્નમાં રસ નથી. અન્ય 8 ટકા લોકોને બાળકો જોઇતાં હતાં, પરંતુ તેમને લગ્નમાં રસ નહોતો. પોસ્ટ મિલેનિયલ્સ (1996 પછીના) પેઢીના 23 ટકા લોકોને બાળકો અથવા લગ્નમાં રસ નહોતો. આ વલણોમાં સ્ત્રી-પુરુષો સરખાં ભાગીદાર હતા.

નવી પેઢીના લોકોમાં લગ્ન પ્રાથમિકતા નથી તેનાં બીજાં અનેક કારણો છે, પણ એક કારણ એ છે કે તેમને પરંપરાગત લગ્ન વ્યવસ્થામાં વિશ્વાસ નથી રહ્યો. થોડા સમય પહેલાં, કેરળ હાઈકોર્ટે નોંધ્યું હતું કે નવી પેઢી લગ્નને દુષ્ટ ગણે છે અને લિવ-ઇન સંબંધો વધી રહ્યા છે. ભણેલા-ગણેલા, આધુનિક સમાજનો એક વર્ગ લવ-ઇન રિલેશન જેવી વૈકલ્પિક વ્યવસ્થાનો પ્રયોગ કરે છે. એક વર્ગ એવો ય છે જે લગ્ન વ્યવસ્થાનો વિરોધી છે.

2009માં એક્ટર કમલા હસનને ‘વોક ધ ટોક’ ટી.વી. કાર્યક્રમમાં વિવાહ વ્યવસ્થા અંગે સવાલ પૂછવામાં આવ્યો ત્યારે એણે કહ્યું હતું કે આ પરંપરા ‘સડી’ ગઇ છે. એની સમકાલીન એક્ટ્રેસ ખુશ્બૂ લિવ-ઇન રિલેશનશિપને લઇને છેક સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી ભરાઇ પડી હતી. 2005માં ખુશ્બૂએ વિવાહ પૂર્વે સેક્સને યોગ્ય ગણાવ્યો હતો અને તમિલનાડુમાં એની સામે 22 કોર્ટ કેસ થયા હતા. આ મામલો સુપ્રીમ કોર્ટ પાસે આવ્યો ત્યારે ‘ડાહ્યા’ જજોએ મહત્ત્વનો ચુકાદો આપીને કહ્યું હતું કે, ‘લગ્ન વગર સાથે રહેવું કે લગ્ન પહેલાં સેક્સ સંબંધ બાંધવો એ ગુનો નથી.’

કમલા અને ખુશ્બૂ જેવા ઘણા લોકો છે જે પારંપારિક વિવાહ વ્યવસ્થામાંથી શ્રદ્ધા ગુમાવી બેઠા છે. એક તો, પ્રેમ કે સેક્સ માત્ર વિવાહમાં જ સંભવ છે એ હકીકત બદલાઇ ચૂકી છે. બીજું, વિવાહલાયક સ્ત્રીઓની આર્થિક સ્વતંત્રતા વધી છે એટલે ‘ગરીબ ગાય’ બનીને વિવાહમાં જોડાવાની એમની મજબૂરી ઘટી ગઇ છે અને ત્રીજું, ‘ના ફાવે તો એકલા રહી શકાય છે’ એવી માન્યતા દીવાસ્વપ્ન નહીં, હકીકત બની રહી છે. આ ત્રણ કારણોસર ભારતીય વ્યવસ્થા વિવાહમાં જબ્બર બદલાવ આવ્યો છે.

આ અને અન્ય કારણોથી જ, જાવેદ કહે છે તેમ, પતિ-પત્નીએ તેમનાં એ લેબલોની પાર જઈને એકબીજાને સ્વતંત્ર વ્યક્તિ ગણવાં જોઈએ. લગ્નમાં માલિકી ભોગવવાને બદલે મિત્રતા હોવી જોઇએ એવું આધુનિક કાઉન્સેલરો શીખવાડે છે.

જ્યાં સુધી સ્ત્રી-પુરુષમાં એકબીજા પર અધિકાર સ્થાપવાનો ભાવ છે ત્યાં સુધી, ગમે તેટલો મીઠો સંબંધ હોય, તેમાં કડવાશ આવી જ જાય. માણસો ટેલિવિઝન સેટ, પાળતું પ્રાણી કે ફૂલ-ઝાડના પ્લાન્ટ નથી કે તેના પર એકાધિકાર સ્થાપી શકાય, પરંતુ ઇન્ટિમેટ સંબંધોમાં એ ભાવ આવી જ જાય છે કારણ કે ઇન્ટિમસીની ફીલિંગ ઈગો સાથે ઘનિષ્ઠ રીતે જોડાયેલી છે, અને ઈગોમાંથી અસમાનતા અને માલિકી આવે છે.

રોમેન્ટિક પ્રેમ લોકતાંત્રિક નથી હોતો. એ સરમુખત્યારશાહીમાં માનતો હોય છે. એક્સલૂઝીવિટી તેનો ગુણ હોય છે, એટલે તે વ્યક્તિ પર તેનો એકાધિકાર સ્થાપે છે; “મારા સિવાય તારું કોઈ નહીં.” તેમાંથી જ ઓબ્સેશન અને માલિકીભાવ આવતો હોય છે.

આપણે સામાજિક, પારિવારિક, આર્થિક, શારીરિક કે ભાવનાત્મક કારણોસર એ કડવાશને નજર અંદાજ કરી દઈએ તે અલગ વાત છે, બાકી જો એવી સ્વાર્થી જરૂરિયાતો ન હોય તો 99 ટકા લગ્નો ખતમ થઈ જાય. 

(પ્રગટ : “ગુજરાતમિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર” / “ગુજરાત મેલ”; 08 ડિસેમ્બર 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર