42 વર્ષના બ્રિટિશ-ઇન્ડિયન ઋષિ સુનક, યુનાઇટેડ કિંગડમના સૌથી યુવાન પ્રધાન મંત્રી બન્યા, તેમાં દેશ-દુનિયાના ભારતીયોનાં હૈયે હરખ સમાતો ન હોય, તે સમજી શકાય તેમ છે તે એક વાત. એ હરખ અસ્થાને છે તે બીજી વાત. હરખનું મુખ્ય કારણ એ છે કે જે બ્રિટિશરોએ ભારતીયો પર બસો વર્ષ રાજ કર્યું હતું … રાજ કર્યું હતું એટલું જ નહીં … ભારતીયોને બધી રીતે એડી નીચે કચડી રાખ્યા હતા, તે બ્રિટિશરો પર આવે એ વ્યક્તિનું રાજ છે, જેનાં મૂળિયાં એ જ ભારતમાં છે. અંગ્રેજીમાં આને સ્વીટ રિવેન્જ કહે છે. સાદી ભાષામાં, કુદરતનો ન્યાય.
લગભગ 70 વર્ષ અગાઉ, તત્કાલીન બ્રિટિશ પ્રધાન મંત્રી અને દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધના મહાનાયક વિન્સ્ટન ચર્ચિલે, ભારતીઓમાં સ્વ-શાસનની ક્ષમતા અંગે સંદેહ વ્યક્ત કર્યો હતો (લેખના અંતે ‘લાસ્ટ લાઈન’ વાંચો), ત્યારે તેમણે દુ:સ્વપ્નમાં પણ નહીં વિચાર્યું હોય કે દસ વર્ષ સુધી તેઓ જે 10 ડાઉનિંગ સ્ટ્રીટની ખુરશીમાં બેઠા હતા, તેમાં એક દિવસ એવો માણસ બેસશે, જે પોતાને એક ‘ગર્વિત હિંદુ’ ગણાવે છે. ઋષિ સુનકના ‘ભારતીયપણા’માં બીજું એક છોગું તેમના લગ્નનું છે. તેમણે ઇન્ફોસિસના સંસ્થાપક નારાયણ મૂર્તિની દીકરી અક્ષતા મૂર્તિ સાથે 2009માં બેંગ્લોરમાં લગ્ન કર્યા હતાં. બ્રિટિશ સંસદની ચૂંટણી વેળા, આ અક્ષતાની કથિત ટેક્સ ચોરીના મામલે ઋષિની બહુ બદનામી થઇ હતી.
એ હકીકત કે દુનિયાના સૌથી પહેલા વૈશ્વિક સુપરપાવર બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના ઇતિહાસમાં, એક લઘુમતી અશ્વેત સર્વોચ્ચ પર પહોંચે તે નિશ્ચિતપણે નોંધપાત્ર છે. અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ જો બાઈડને પણ આ વાતને ભાર દઈને કહી હતી. તેમણે કહ્યું કે એક અશ્વેત બ્રિટિશ પી.એમ. બને એ મોટી વાત છે. ઋષિની હિંદુ ઓળખ તો બરાબર છે, પણ ‘ભારતીયપણા’વાળી વાત થોડી વિવાદાસ્પદ છે. તેમના દાદા-પરદાદા ભારતના હતા તે સાચું, પણ તેમના પિતા કે ખુદ ઋષિ પોતે ન તો ભારતમાં જન્મ્યા હતા કે ન તો ભારતના નાગરિક રહ્યા છે. થોડાંક તથ્યો;
બ્રિટનમાં ચાન્સેલર ઓફ એક્સ્ચેકર (નાણાં મંત્રી) રહી ચુકેલા અને 2015થી સંસદ સભ્ય ઋષિ સુનક જન્મે બ્રિટિશર છે. તેમણે ચેન્સેલરપદે ભગવદ્દ ગીતા પર હાથ રાખીને શપથ લીધા હતા. તેમનાં માતા-પિતા યશ્વીર અને ઉષા સુનક, સાઉથઇસ્ટ આફ્રિકાના ભારતીય ડાયસ્પોરામાંથી આવે છે. પિતા યશ્વીર કોલોની એન્ડ પ્રોટેકટોરેટ ઓફ કેન્યા(હાલના કેન્યા)માં જન્મ્યા હતા, જ્યારે માતા ઉષા ટાંગાન્યીકા(જે પછીથી તાન્ઝાનિયામાં ભળી ગયું હતું)માં પેદા થયાં હતાં.
યશ્વીર અને ઉષાનાં પેરેન્ટ્સ મૂળ અવિભાજિત પંજાબના ગુજરાંવાલા (જે હવે પાકિસ્તાનમાં છે) હતાં. યશ્વીરના પિતા, એટલે કે ઋષિના દાદા, રામદાસ સુનક 1935માં નૈરોબીમાં ક્લાર્કની નોકરી કરવા માટે ગુજરાંવાલા છોડી ગયા હતા. બે વર્ષ પછી, ઋષિનાં દાદી, સુહાગ રાની નૈરોબી ગયાં હતાં. સાઈઠના દાયકામાં બંને ઇંગ્લેન્ડ ગયાં હતાં. ત્યાં યશ્વીર જનરલ ફીઝીશિયન હતા અને ઉષા દવાની દુકાન ચલાવતાં હતાં. સધર્ન ઇંગ્લેન્ડમાં આવેલા સધમ્પટન શહેરમાં 1980માં ઋષિ જન્મ્યા હતા. તેમને સંજય અને રાખી નામનાં બે ભાઈ-બહેન પણ છે.
ઋષિએ હેમ્પશાયરની સ્કૂલમાં અને વિન્શેસ્ટર બોર્ડિંગ કોલેજમાંથી પ્રાથમિક ભણતર મેળવ્યું હતું. વેકેશનમાં તે સધમ્પટનની હોટેલમાં વેઈટરનું કામ કરતા હતા. 2001માં તે ઓક્સફર્ડની લિંકન કોલેજમાંથી ગ્રેજ્યુએટ થયા હતા. તે પછી તે સક્રિય રાજકારણમાં આવ્યા હતા.
મજાની વાત એ છે કે, ગયા સોમવારે પ્રધાન મંત્રી તરીકે ઋષિની વરણી થઇ, તે પછી પાકિસ્તાન અને આફ્રિકામાં પણ ‘આપણો ઋષિ’ના નામે જશ્ન મનાવાયો હતો! બ્રિટનમાં ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન, તેમની ઓળખને લઈને એક ભારતીય પત્રકારને ઋષિએ કહ્યું હતું, “વસ્તી ગણતરીમાં ‘બ્રિટિશ ઇન્ડિયન’ નામનું એક ખાનું હોય છે, હું તેમાં ટિક કરું છું. હું સંપૂર્ણપણે બ્રિટિશ છું, આ મારું વતન અને મારો દેશ છે, પણ મારો ધાર્મિક તેમ જ સાંસ્કૃતિક વારસો ભારતમાં છે, મારી પત્ની ભારતીય છે.”
ઋષિ સુનક, બ્રિટનના વડા પ્રધાનપદની રેસમાં પહોંચી ગયા તેમાં તેમનું બ્રિટિશ હોવું કારણભૂત છે, ભારતનું મૂળ નહીં. બ્રિટનમાં કોઈ પણ બ્રિટિશ નાગરિક વડા પ્રધાન બની શકે છે, પછી ભલે તેનો જન્મ બીજે ક્યાંક થયો હોય. બીજી રીતે કહીએ તો, કોમનવેલ્થ દેશનો કોઈ પણ નાગરિક બ્રિટિશ વડા પ્રધાન બની શકે. આમાં વ્યક્તિની લાયકાત તો ખરી જ, સિસ્ટમ પણ તેને મદદ કરે છે.
પ્રશ્ન એ છે કે ઋષિ સુનકનું હિંદુ હોવું કે ભારતીય મૂળના હોવું ભારત-બ્રિટનના સંબંધોમાં વિશેષ ભૂમિકા ભજવશે? ભારતીય તરીકે આપણને એવું માનવાનું મન થાય તે સમજાય તેવું છે, પરંતુ રાજકારણ લાગણીઓ પર નહીં, નક્કર હકીકતો પર નભતું હોય છે. ‘બિઝનેસ ટૂડે’ના વિશ્લેષણ અનુસાર, ઋષિ સામે ત્રણ તાકીદના પડકારો છે, એટલે તેઓ આંતરરાષ્ટ્રીય (એટલે કે ભારત) બાબતોમાં કેટલો સમય અને ઉર્જા આપી શકશે તે મોટો પ્રશ્ન છે.
એક. બ્રિટનની અર્થવ્યવસ્થા ખાડે ગઈ છે. ઋષિની પુરોગામી, લિઝ ટ્રસને, આર્થિક નીતિઓના ધબડકાના કારણે 44 દિવસમાં જ રાજીનામું આપી દેવું પડ્યું હતું. ઇન ફેક્ટ, લિઝે તેની પાર્ટીની નારાજગીથી રાજીનામું આપવું પડ્યું એટલે વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા તરીકે ઋષિને દેશની કમાન સોંપવામાં આવી છે. એટલે, ઋષિ માટે યુદ્ધ સમો પડકાર અર્થવ્યવસ્થાને પાટે ચઢાવાનો છે. બ્રિટનમાં અત્યારે છેલ્લા એક દાયકાનો સૌથી વધુ, 10 ટકાથી વધારે, ફુગાવો છે. ઋષિએ સરકારી ખર્ચા ઓછા કરીને ટેક્સ વધારવો પડશે પણ એમાં મંદી વધુ ઘેરી થવાનો ડર છે.
બે. રશિયા-યુક્રેનના યુદ્ધના કારણે બ્રિટનમાં ઉર્જાના પુરવઠા પર માઠી અસર પડી છે. એક વર્ષ પહેલાં, બ્રિટનમાં સરેરાશ એક પરિવારમાં એનર્જી બિલ 1,277 પાઉન્ડ આવતું હતું. અત્યારે તે વધીને 3,549 પાઉન્ડ થઇ ગયું છે. હવે શિયાળો આવશે એટલે ઉર્જાની ખપત વધવાની છે. ઋષિ તેની કિંમતો કેવી રીતે સ્થિર રાખી શકે છે તે જોવાનું રહેશે.
ત્રણ. ઋષિ સુનકની કન્ઝર્વેટિવ પાર્ટીમાં લોકોને ભરોસો નથી. લોકપ્રિયતાના મામલે તે લેબર પાર્ટી કરતાં પાછળ છે. પાર્ટીએ છેલ્લાં ત્રણ વર્ષમાં ત્રણ પ્રધાન મંત્રી (બોરિસ જોહ્ન્સન, લિઝ ટ્રસ અને ઋષિ સુનક) આપવા પડ્યા છે તે બતાવે છે કે પાર્ટીમાં કેટલી અસ્થિરતા છે. એ જ કારણથી લેબર પાર્ટી અત્યારે ફૂલ ફોર્મમાં છે અને તે ઋષિનું 10 ડાઉનિંગ સ્ટ્રીટમાં ‘જીવવાનું’ મુશ્કેલ કરી નાખશે.
આ ત્રણ મુસીબતોને સામે રાખીને જુઓ, તો ઋષિનું ‘ભારતીય’ હોવું આશીર્વાદ નહીં, અભિશાપ પણ સાબિત થઇ શકે છે. અમેરિકામાં બરાક ઓબામાનું ઉદાહરણ તાજું જ છે. ઓબામા પહેલા આફ્રિકન-અમેરિકન રાષ્ટ્રપતિ બન્યા હતા તે શરૂઆતમાં તો જશ્નનું કારણ હતું, પરંતુ પછીથી તેમના પર એવા આરોપ લાગ્યા હતા કે તેમનાં સગાં-વહાલાં જ્યાં રહેતાં હતાં તે અને પિતાના દેશ પ્રત્યે તેઓ ઢળેલા રહે છે. ઓબામાને આવા પક્ષપાતના આરોપ બહુ વાગ્યા હતા.
ઋષિ સુનક સામે પણ એ જોખમ છે. વિશેષ કરીને તાજેતરનાં વર્ષોમાં બ્રિટનમાં હિંદુ-મુસ્લિમ સમુદાયો વચ્ચે વૈમનસ્ય વધી રહ્યું છે તે ત્યારે ઋષિ ભારત કે ભારતીયો તરફે ઝૂકેલા છે તેવી અફવા પણ તેમને ભારે પડી શકે છે અને તેમની કન્ઝર્વેટિવ પાર્ટી પર કાયમી ગોબો પડી શકે છે. બ્રિટનમાં ભારતીયો અને ઈસાઈઓ પરંપરાગત રીતે લેફ્ટ-ઓફ-ધ-સેન્ટર લેબર પાર્ટી તરફ ઝૂકેલા રહ્યા હતા, પરંતુ તાજેતરનાં વર્ષોમાં તેઓ રાઈટ-ઓફ-ધ-સેન્ટર કન્ઝર્વેટિવ પાર્ટી તરફ ગયા છે, જ્યારે મુસ્લિમો અને શિખો લેબર પાર્ટીના શરણમાં ગયા છે.
ઋષિના આગમનથી આ સમીકરણો વધુ મજબૂત થશે. એટલે એવું કહી શકાય કે ઋષિ બ્રિટનના હિંદુઓ માટે આશીર્વાદરૂપ સાબિત થઇ શકે, પણ એનો અર્થ એ નથી કે તેઓ ભારતના ભારતીયોને કોઈ ફેવર કરે. ઘર-આંગણાંની સમસ્યા ડિપ્લોમેટિક મુસીબત બની જાય એ કોઈ દેશને ન પરવડે. ભારતે નૂપુર શર્માના કિસ્સામાં એ જોઈ લીધું છે. ઋષિને એ વાત ખબર હોવી જ જોઈએ.
પાંચમું, ઋષિ આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોની બાબતોમાં બહુ રુચિ રાખતા હોય કે પાવધરા હોય તેમ લાગતું નથી. તેઓ પૂર્વ પ્રધાન મંત્રી બોરિસ જોહ્ન્સનના ઘીષિત ‘ભક્ત’ છે અને તેમણે ભારત સાથે જે લાઈન-દોરી સેટ કરી છે તે પ્રમાણે જ ચાલશે. ભારત-બ્રિટન વચ્ચે મુક્ત વ્યાપારને લઈને જોહ્ન્સન અને મોદી વચ્ચે જે દિશા નક્કી થઇ હતી, ઋષિ તેને જ આગળ ધપાવશે. એમાં ય, ચીનનો જે રીતે ઉદય થઇ રહ્યો છે તે જોતાં વ્યાપાર અને સંરક્ષણના મામલે બંને દેશોના સંબંધો વધુ ગહેરા થશે.
કાર્નેજી એન્ડોવમેન્ટ ફોર ઇન્ટરનેશનલ પીસની એક વૈશ્વિક સંસ્થાનો એક રિપોર્ટ કહે છે કે, “સ્થાનિક સમીકરણોની વિદેશી મામલાઓમાં ઝાઝી અસર નહિ પડે, કારણ કે મોટા ભાગના બ્રિટિશ-ઇન્ડિયનો માટે ભારત-બ્રિટનના સંબંધો રુચિનો વિષય નથી. ભારત-બ્રિટન સંબંધોને લઈને તેઓ કોઈપણ પાર્ટીને ખેરખાં સમજતા નથી.”
લાસ્ટ લાઈન :
“જો ભારતને આઝાદ કરી દેવામાં આવ્યું, તો તેની સત્તા દુષ્ટ, ગુંડાઓ અને મફતિયું ખાનારાઓના હાથમાં જતી રહેશે. ભારતના નેતાઓ બહુ કમજોર અને ભૂસા ભરેલા પૂતળાં જેવા હશે.”
— વિન્સ્ટન ચર્ચિલ
પ્રગટ : ‘ક્રોસલાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 30 ઑક્ટોબર 2022
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
