સરદાર સરોવર પ્રોજેક્ટના પાણીના લેવલની પરિસ્થિતિ નર્મદા કંટ્રોલ ઓથોરિટીની વેબસાઈટ http://nca.gov.in/પર તપાસતાં ચોંકાવનારી વિગતો ઊપસી આવે છે. (૧) ડેમ પૂરેપૂરો ભરવાની ક્ષમતા અથવા ભયજનક સપાટી કહીએ તો ૧૩૮.૬૮ મીટર છે. (ર) પાણીની સપાટી ચોમાસા દરમ્યાન આ પ્રમાણે હતી.

આંકડા જોતાં સાફ દેખાય છે કે, ૧ ડિસેમ્બર ર૦૧૭ના રોજ ડેમમાં ૧૯૪૬ મીલિયન ક્યુબિક મીટર પાણી હતું અને સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ લિ. બહુ સારી રીતે જાણે છે કે એને ઉનાળા દરમ્યાન, બીજા ચોમાસા સુધી ગુજરાતના લોકો માટે પીવાનું કેટલું પાણી જોઈશે. છતાં, ડિસેમ્બરના એક જ મહિનામાં સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ લિ.એ ૯૬૭ મીલિયન ક્યુબિક મીટર પાણી વાપરી નાખ્યું, જેથી ડિસેમ્બરના અંતે સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ લિ. પાસે માત્ર ૯૭૯ મીલિયન ક્યુબિક મીટરનો લાઈવ સ્ટોરેજ બચ્યો હતો. જ્યારે મુખ્ય મંત્રીશ્રીએ, ચૂંટણી વીત્યા પછી પાણીની અછતની જાહેરાત કરી ત્યારે, ૧ર જાન્યુઆરી, ર૦૧૮ના રોજ સરદાર સરોવર ડેમમાં પાણીનું લેવલ હતું ૬૩૮ મીલિયન ક્યુબિક મીટર. છેલ્લા પ્રાપ્ત આંકડા અનુસાર તા. રપ-૧-૨૦૧૮ના રોજ ડેમની સપાટી બચી છે ૧૧૩.૬૯ ફૂટ અને પાણીનો લાઈવ સ્ટોરેજ છે માત્ર ૩ર૮ મીલિયન ક્યુબિક મીટર. જો ચોમાસા દરમ્યાન ડેમમાં પાણીની આવક જોઈએ તો, વેબસાઈટ પરના આંકડાઓ અનુસાર, પહેલી જુલાઈ ર૦૧૭ના રોજ ડેમમાં ૧૧૪.૯૭ મીટર પાણીની સપાટી હતી. ચોમાસાની શરૂઆતમાં, ૩૧ જુલાઈના રોજ ડેમની સપાટી વધીને ૧ર૦.૬૯ મીટર થઈ, સપાટીમાં પ.૭ર મીટરનો વધારો થયો. ૩૧ ઓગસ્ટના રોજ ડેમની સપાટી વધીને ૧ર૪.૪૩ મીટર થઈ, ૩.૭૪ મીટરનો વધારો થયો. પહેલી ઑક્ટોબર, ર૦૧૭ના રોજ, ડેમમાં સપ્ટેમ્બર મહિનાના વરસાદનું પાણી ઉમેરાતાં સપાટી વધીને ૧૩૦.પ૯ મીટર થઈ. એ પછી પાણીની સપાટી ઘટવાની શરૂઆત થઈ. ૩૧ ઑક્ટોબરના રોજ ડેમની સપાટી હતી ૧ર૮.૬૯ મીટર. મહિના દરમ્યાન ૧.૯ મીટર ઓછી થઈ છતાં, અગાઉ કરતાં ૪.ર૬ મીટર વધારે હતી. તા. ૩૧ નવેમ્બર ર૦૧૭ના રોજ પાણીની સપાટી ઝડપથી ઘટીને ૧ર૪.રર મીટર થઈ, સીધો ૪.૪૭ મીટરનો ઘટાડો.

તા. ૩૧ ડિસેમ્બરના રોજ પાણીની સપાટી ઘટીને ૧૧૮.૩૩ મીટર થઈ, સીધો પ.૮૯ મીટરનો ઘટાડો થયો અને ૧ર ડિસેમ્બર, જ્યારે ચૂંટણીના છેલ્લા ચરણના મતદાનનો પ્રચાર બંધ થયો ત્યારે ડેમની સપાટી ઘટીને ૧૧પ.૯પ મીટર થઈ. બહુ સાદી ગણતરી દર્શાવે છે કે, ચૂંટણી દરમ્યાન સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ લિ.એ સત્તાધારી પક્ષની તરફેણમાં બહુ જ શંકાસ્પદ ભૂમિકા ભજવી છે, સત્તાધારી પક્ષને રાજી રાખવા માટે ગુજરાત માટે અતિમૂલ્યવાન એવું પાણી વેડફ્યું. ચૂંટણીના અઢી મહિના દરમ્યાન સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ લિ.એ ખૂબ  ઉદારતાપૂર્વક, બિનજરૂરી હોવા છતાં, ઉદ્‌ઘાટનો માટે ડેમમાંથી પાણી છોડવાનું ચાલુ રાખ્યું. એને કારણે આશ્ચર્યજનક રીતે, ડેમમાં પાણીની સપાટી ૧૩૦.પ૯ મીટરથી ઘટીને ૧૧પ.૯પ મીટર થઈ, સત્તાધારી પક્ષ અને સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ લિ.એ મળીને ૧૪.૬૪ મીટર પાણી ગુજરાતના લોકો પાસેથી બિનજરૂરી રીતે ઝૂંટવી લીધું.

આમાં મહત્ત્વની વાત એ છે કે, સપ્ટેમ્બર-ઑક્ટોબર ચોમાસાના અધિકૃત મહિના છે. ડેમના  પાણીનો  સૌથી  વધુ  હક  અને  વપરાશ  જેનો  છે  એ  ખેતીમાં  આ  મહિનાઓ  દરમ્યાન પાણીની જરૂર પડતી નથી. એટલા માટે જ અમે વારંવાર પૂછીએ છીએ કે નર્મદાનું પાણી ક્યાં ગાયબ થઈ ગયું? સરકાર કે સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ આટલો સાદો હિસાબ કરીને લોકોને જવાબ આપવા તૈયાર નથી!

સત્તાપક્ષ અને સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ લિ. સ્વેચ્છાએ લોકોની માગણી સ્વીકારીને એમણે ગેરઉપયોગ કરેલા પાણીનો વિગતવાર હિસાબ આપવા ભલે તૈયાર ના હોય, પરંતુ ખેડૂતો એમના ભાગના, મતદારોને રીઝવવા માટે ભારતીય જનતા પક્ષ અને સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમે દુરુપયોગ કરેલા ટીપે ટીપાં પાણીનો હિસાબ આપવા ફરજ પાડવા મક્કમ છે.

E-mail : sagar45rabari@gmail.com

સૌજન્ય : નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2018; પૃ. 15 

ગુજરાત વિધાનસભાની બહુચર્ચિત ચૂંટણીઓ આવી ને પતી ગઈ. દેશ અને દુનિયાનું ધ્યાન જેના પર મંડાયું હતું એવી ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણીઓમાં સરવાળે શું નીકળ્યું ? કોણ હાર્યું, કોણ જીત્યું એનાં સૌએ પોતપોતાનાં તારણો તારવ્યાં ને એક ઘટના પૂરી થઈ, પરંતુ ગુજરાતવાસીઓ માટે આ ચૂંટણી ખરેખર ઘટના માત્ર હતી કે વરવા વિકાસની વાતો પછી સુગ્રથિત સામૂહિક ભવિષ્ય તરફની દિશા નક્કી કરવાની વેળા? નક્કર કશું નીકળ્યું ખરું?

ગુજરાત વિધાનસભાની બે ચૂંટણીઓ વચ્ચે ઘણા ચડાવ-ઉતાર આવ્યા. ખેડૂતોના મોરચે જોવા જઈએ તો ૨૦૧૩માં માંડલ-બહુચરાજી ‘સર’ આંદોલનથી લઈને ધોલેરા ‘સર’, કમાન્ડ વિસ્તારો સુધી નર્મદાનું પાણી પહોંચાડવાની સતત માગણી-આંદોલન, જમીનસુધારણા કાયદાઓ અંતર્ગત મળેલી જમીનો ખેડૂતોને નામે કરવા માટેની પદયાત્રા હોય કે ખેડૂતોનાં દેવાં અને એવા અનેક સવાલો લઈને સોમનાથથી સચિવાલય સુધીની ૪૬૦ કિલોમીટરની પદયાત્રા, ગુજરાતવ્યાપી બાઇકયાત્રા, વાઇબ્રન્ટ સમિટના વિરોધ બદલ ધરપકડ અને કેસ સહિત આખો સમયગાળો અતિ સક્રિય રહ્યો. પરિણામ, આ ચૂંટણીમાં ખેડૂતોના મુદ્દા રાજ્ય અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે રાજકીય ક્ષેત્ર અને માધ્યમોના જગતમાં છવાયેલા રહ્યા. સરવાળે કેન્દ્રીય નાણામંત્રીએ કહેવું પડ્યું કે ગ્રામીણ અર્થતંત્રની સમસ્યાઓનો ઓળખ અને ઉકેલ પર ધ્યાન આપવું પડશે.

વચગાળામાં લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન કપાસના ૧૫૦૦ રૂપિયા ટેકાના ભાવથી લઈને અનેક વાયદાઓ થયા. ખેડૂતોની સિંચાઈ, પાકવીમો, ટેકાના ભાવ ને વીજળીજોડાણની માગણીઓ વણસંતોષાયેલી રહી, એની સાથે સાથે બૅંકખાતામાં ૧૫ લાખની ઘટતી આશા, રોવડાવતો કપાસ ને ઉજાગરા કરાવતી વીજળી વચ્ચે ઉન્માદ ઓસરતો ગયો. સામાજિક આંદોલનોમાં મૂળે ખેતી અને લઘુઉદ્યોગોની એકધારી અવગણનામાંથી ઊપજેલું પાટીદાર અનામત-આંદોલન અને છે તે ટકાવી રાખવા માટે ઊભરેલું ઓ.બી.સી., આંદોલન જાહેર પ્રવાહોને ઘમરોળતાં રહ્યાં. એવી જ રીતે, એકધારા શાસનના ટેકે અણધારી ઊંચાઈએ પહોંચેલા હિંદુત્વના કેફમાં, ગૌરક્ષાના ધમંડમાં આચરાયેલા દલિતો પરના અત્યાચાર સામે ઘણા સમય પછી પહેલી વાર એક મજબૂત પ્રતિરોધ ઊભો થયો ઉના-આંદોલન દ્વારા.

આમ, આર્થિક ઉદારીકરણની આડપેદાશ સમા ખેતી અને લઘુઉદ્યોગોની અવગણના થકી ઊપસેલી આર્થિક સંકડામણોના ઘૂઘવાટમાંથી પ્રગટેલાં સામાજિક આંદોલનો અને સતત ચાલતાં ખેડૂત-આંદોલનોએ રાજકીય પ્રવાહોને પલટ્યા. ૨૦૧૪નાં પરિણામો પછી ‘હવે ૧૦ વરસ મોદીનાં’ માનીને ચાલતા વિવેચકો આસમાની ખ્યાલોમાંથી ધરતી પર ઊતરવા માંડ્યા. અશ્વમેઘના ઘોડાને રોકી શકાય છે, એવો આત્મવિશ્વાસ નિષ્પ્રાણ ગુજરાત કૉંગ્રેસમાં દેખાવા માંડ્યો. સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર એવા સોશિયલ મીડિયા પર ‘વિકાસ ગાંડો થયો’થી લઈને ‘હવે તો પાડી દો’ ચાલ્યું. માહોલ બન્યો કે સત્તાપરિવર્તન થશે. એકધારી સત્તાએ સિંચેલો અહંકાર ધોવાશે ! પરિણામ ખરેખર અપેક્ષિત છે કે આંચકો આપનારાં ?

બંને પક્ષોને મળેલી બેઠકોને ધ્યાનમાં લઈને તો બે બાબતો ઊપસી આવે છે. ગુજરાતને ખેતી અને પાણીની ઉપલબ્ધતાની રીતે ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય છે, એ પ્રમાણે ચૂંટણીનાં પરિણામો પણ ઊપસ્યાં છે. સૌરાષ્ટ્ર, જ્યાં વરસાદ ઓછો, સિંચાઈની સગવડો લગભગ નહિવત્‌ અને ભૂગર્ભજળ અતિ મર્યાદિત છે, એવા વિસ્તારમાં ૨૨ વરસમાં ભા.જ.પે. સત્તા પર રહેવા છતાં ખાસ કંઈ નથી ઉકાળ્યું. ત્યાંના લોકોમાં સત્તાપક્ષ વિરુદ્ધ વધુમાં વધુ રોષ મતમાં રૂપાંતરિત થયો. સૌરાષ્ટ્રની ખેતી અત્યારે પણ વધારે વરસાદ આધારિત અને ખૂબ ઓછા પ્રમાણમાં પૂરક સિંચાઈ ધરાવે છે. એના બે મુખ્ય પાકો, કપાસ અને મગફળીમાં છેલ્લાં ત્રણ વરસમાં ટેકાના ભાવો બજારમાં માંડ-માંડ મળ્યા છે, મોટા-ભાગે ખેડૂતોએ ખોટ ખાઈને વેચવાનો વારો આવ્યો છે. પાકવીમાના પૈસા માટે ખેડૂતોને ટટળાવ્યા છે, ખોટ જતાં આપઘાતનું અંતિમ પગલું ભરનારા ખેડૂતો પરિવારોની ઉપેક્ષા થઈ છે. આમ, ખેતીમાં રોજ-બ-રોજ હાડમારીઓ વેઠવી પડી છે, એવા વિસ્તારમાં નાત-જાત-ધર્મનાં નશાએ કામ નથી કર્યું. સો મનામણાં ને દરેકના ખાતામાં ૧૫ લાખની લાલચે મતદારોને ઘેલા કર્યા એ પછી નોટબંધી ને જી.એસ.ટી. વચ્ચે ‘સૌની’ યોજનાના ગાજર છતાં, આટલાં વરસોના અનુભવે ઊભા થયેલા અવિશ્વાસે સત્તાપક્ષને સૌથી વધારે આકરો જાકારો આપ્યો છે.

બીજી તરફ, ઉત્તર ગુજરાતમાં, લગભગ સૌરાષ્ટ્ર જેવો જ વરસાદ પરંતુ છેલ્લાં વરસોમાં થોડે ઘણે અંશે નર્મદાનાં પાણી સીધાં કે આડકતરાં પહોંચ્યાં છે. ભૂગર્ભજળને કારણે મોંઘી સિંચાઈ થકી વડે પાક બચાવી શકાય છે. ત્યાં સત્તાપક્ષને નુકસાન અવશ્ય થયું છે, પરંતુ સાવ સૌરાષ્ટ્ર જેવો જાકારો નથી મળ્યો, કારણ ઊંચી પડતર છતાં પાક બચાવી શકવાને કારણે નુકસાન સૌરાષ્ટ્રના ખેડૂતો જેટલું વેઠવાનું નથી આવ્યું. આ બંને વિસ્તારો એવા છે જ્યાં કૉંગ્રેસને પ્રમાણમાં વધારે બેઠકો મળી છે,  સત્તાપક્ષની ખેતીક્ષેત્રની સતત અવગણનાનું પરિણામ છે.

ત્રીજી તરફ, મધ્ય અને દક્ષિણ ગુજરાત, જ્યાં પાણીનો વિપુલ જથ્થો છે, વરસાદ પર આશ્રિત નથી. સૌરાષ્ટ્ર અને ઉત્તર ગુજરાતની જેમ કપાસ-મગફળીનું વાવેતર નથી, ત્યાં ભા.જ.પ.ને વધુ બેઠકો મળી છે. મધ્ય અને દક્ષિણ ગુજરાતમાં તમાકુ, કેળ, શેરડી, ડાંગર અને બીજા બાગાયતી-રોકડિયા-પાકો લેવાય છે. સહકારી માળખું સુદૃઢ હોવાથી ટેકાના ભાવ કે પાકવીમા માટે સરકાર, આશ્રિત નથી એવી જ રીતે વિપુલ જળભંડારને કારણે સિંચાઈ માટે પણ સરકારભરોસે નથી. આ વિસ્તાર ખેડૂતોને જમીનસંપાદન સિવાયના મામલે સરકાર સાથે ખાસ પનારો પડવાનો આવ્યો નથી, એટલે એમના ભાગે સરકારની અવગણના/અવહેલના વેઠવાની આવી નથી. સરકારની ખેડૂતવિરોધી નીતિઓનો ભોગ બનવું પડ્યું નથી, એટલે હજી એમનો સત્તાપક્ષથી મોહભંગ થયો નથી. ભા.જ.પ.ના અસલી રૂપને ઓળખવામાં આ વિસ્તારો કાચા પડ્યા છે.

છેલ્લે વાત શહેરી વિસ્તારોની

શહેરોમાં વસતો વર્ગ હજી સંકુચિતતા અને કાલ્પનિક ડરમાંથી બહાર આવ્યો નથી. એવું નથી કે વડાપ્રધાન ચૂંટણી ટાણે, વર્ષે બે કરોડ રોજગાર, ખાતાંમાં ૧૫ લાખ, પાકિસ્તાનને નાની યાદ કરાવી દેવાની ને ચીનને ઠેકાણે લાવી દેવાના વાયદા કર્યા હતા તે યાદ નથી. એ નોટબંધીમાં લાઇનોમાં ઊભો રહીરહીને અકળાયો હતો, મહિનાઓ સુધી હાડમારીઓ વેઠી તે કે, પછી નાનીમોટી દુકાન થકી રોટલો રળી લેતો બહુમતીવર્ગ જી.એસ.ટી.ના ચક્કરમાં પિસાયો એ ભૂલ્યો નથી. પરંતુ શહેરીવર્ગ માટે ભા.જ.પ પાસે એક અમોઘ હથિયાર છે, જે દર ચૂંટણીએ વપરાય છે ને અસરકારક નીવડે છે, તે ભયનું રાજકારણ. ચૂંટણીના મહિનાઓ અગાઉ, ભા.જ.પ. પહેલાં જાણે કે અમદાવાદ દોજખ હતું, અહીં બહુમતી સમાજના લોકો તો રહી શકતા જ નહોતા, શહેરમાં કામ-ધંધો-રોજગાર હતાં જ નહીં એવી વાર્તાઓ ભા.જ.પ. એની સાથી સંસ્થાઓ થકી વહેતી કરે છે, ઘેરઘેર પહોંચાડે છે. વડાપ્રધાન કક્ષાએથી જાહેરસભામાં પુછાય કે તમારે મંદિર કે મસ્જિદ ને છેલ્લે લાગણીવશ રોદણાં રોવાય કે તમે મત નહીં આપો તો હું ક્યાં જઈશ? આ બધું જૂનો ને જાણીતો ડર ફરી તાજો કરાવી જાય છે. ભણેલો પણ જરાય ગણેલો નહીં, કૂવામાં દેડકાથી વિશેષ કશું ય નહીં ને છતાં જગતગુરુનો ઘમંડ ભરેલો સાધારણ ડરપોક મધ્યમવર્ગ ઘોર સત્તાપક્ષની ચાલમાં ફસાઈ ગયો. એ … (૧) નોટબંધીની લાઇનો, (૨) મોંઘવારી, (૩) ભાંગી પડેલા વેપાર-ધંધા, (૪) મૃતપ્રાય આરોગ્યસેવાઓ, (૫) શિક્ષણનું વેપારીકરણ, (૬) રોડ-રસ્તાની બિસ્માર હાલત, (૭) મોંઘી વીજળીનાં બિલ, (૮) સંતાનોનાં રોજગાર, (૯) સરકારનું દમન, પોલીસનો માર, લોકશાહી-મૂલ્યોની હત્યા.

સઘળું માફ કરીને, માત્ર અને માત્ર મુસ્લિમો પ્રતિ ઊભા કરેલા ભા.જ.પ.ના કાલ્પિક ભયને વશ થઈને સત્તાપક્ષને મત આપી બેઠો છે. આ જ પોચકો વર્ગ કાલે પાછો ચાની લારીએ ને પાનને ગલ્લે રોદણાં રોતો હશે. ગૅસના ભાવ વધ્યા ને શિક્ષણ મોંઘું થયું. હવે તો ના ચલાવી લેવાયના તાકા ફાડશે. પણ, મૂળે તો કાલ્પનિક ડરનો માર્યો ભા.જ.પ.ને ખોળે ભરાયો છે એ કબૂલશે નહીં, ઓઠાં લેશે દેશભક્તિનાં !

ખરેખર તો, લોકશાહી ઢબે, સરકારના કામનું મૂલ્યાંકન કરીને મત આપતો સ્વસ્થ, સ્વતંત્ર નાગરિક હાર્યો છે, સમસ્યાઓ હારી છે ને કાલ્પનિક ડર, સંશય જીત્યો છે. આ હારજીત કૉંગ્રેસ-ભા.જ.પ.ની નથી, અહીં હાર રોજ-બ-રોજ વેઠવી પડતી સમસ્યાઓની થઈ છે ને જીત ડર (સંશય)ની થઈ છે. સમસ્યાઓ હારી સંશય જીત્યો એ જ ઉપલબ્ધિ!!

E-mail: sagar45rabari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2018; પૃ. 04-05

૨૬ જૂન, કટોકટી દિવસ, નાગરિક અધિકારો ઘોર અંધકાર તળે છુપાઈ ગયા એ સમય ભૂલી ના શકાય એટલો બિહામણો. દમન સામે પ્રતિકારને અંતે લોકશાહીની પુનઃસ્થાપનાનો ઇતિહાસ ગૌરવવંતો છે, ૫રંતુ આજ કેવી છે?

બદલાયેલા સમય અને સંદેશાવ્યવહારનાં અદ્યતન સાધનોના દોરમાં સેન્સરશીપ લાદવી બહુ શક્ય નથી, પ્રત્યક્ષ દમન અઘરું છે ત્યારે સત્તાએ સ્વરૂપ બદલ્યું છે. ગુજરાતનો અને હવે દેશનો અનુભવ કહે છે કે, મહત્તમ શાસન પરિપત્ર થકી થાય છે. વિધાનસભા, લોકસભા જેનો ઉદ્દેશ્ય માત્ર ને માત્ર દરેક નિર્ણય પર મહત્તમ ચર્ચા થકી ઉત્તમ બનાવવાનો છે એને અંધારામાં રખાય છે. જરૂરી કાયદા પસાર કરવા હોય તો પણ વિરોધ પક્ષ ગેરહાજર હોય ત્યારે જ મુકાય છે જેથી ચર્ચા ટાળી શકાય. સામાન્યમાં સામાન્ય સવાલો હોય તો ય જનતાને ધરાર ના જ સાંભળવી એવો અભિગમ કાયમી વલણ બન્યો છે. ના છૂટકે રેલી, પ્રદર્શન કે ધરણાં યોજવાં હોય તો પોલિસ તંત્ર પરવાનગી આપતું નથી, જેનું કામ કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવાનું છે એણે પોતાની ભૂમિકા નક્કી કરી લીધી છે કે ક્યારે નાગરિકોને બોલવા દેવા, ક્યારે બહાર નીકળવા દેવા, ક્યારે એકઠા થવા દેવા! ક્યારે ડીટેઈન કરીને છોડી દેવા અને ક્યારે કેસ નોંધીને અદાલતી ચક્કરોમાં અટવાવી દેવા. એના માટે જરૂરી કાનૂની જોગવાઈઓ કટોકટી સમર્થક રાજકીય સત્તાધારીઓએ કરી લીધી છે.

ચૂંટાયેલી ત્રિસ્તરીય પંચાયત રાજ વ્યવસ્થા પૈકી જિલ્લા પંચાયતોના અધિકારો પર સફળતાપૂર્વક તરાપ મારી, કોઈએ વિરોધ ના કર્યો.

બીજી તરાપ સીધી સ્થાનિક, ગ્રામપંચાયતના સ્તરે મારી. એક પરિપત્ર થકી પંચાયતના આર્થિક વહેવારોમાં, ચેક બૂકમાં તલાટીની સહી ફરજિયાત કરી. તલાટીની સહી ફરજિયાત કરવા પાછળ આવનારાં પરિણામોની આજે કોઈ કલ્પના નથી કરી શકતું, પરંતુ એ અતિ ભયંકર હોવાની પૂરી સંભાવના છે. આજે તલાટી ચૂંટાયેલા સરપંચનો મદદનીશ હતો તે આ પરિપત્રથી સરપંચનો ‘સાહેબ’ બની ગયો. સરપંચ તલાટીની સહમતિ વગર નાનકડું સરખું કામ કરાવે તો ય એના ચૂકવણાના ચૅક પર સહી કરવા તલાટી ના પાડી શકે. એટલે, દરેક કામ કરતાં પહેલાં સરપંચે તલાટીને વિશ્વાસમાં લેવા જ પડે! ટૂંકમાં ‘તલાટીસાહેબ’  સહી  કરવાની  હા  પાડે  તો  કામ  કરવાનું  નહિતર  ગામ  રઝળે.  સરપંચ  ગામના, ગામલોકોએ  ચૂંટેલા  અને  તલાટી  સરકારે  નિયુક્ત  કરેલા,  મોટે ભાગે  તાલુકા  મથકે  વસતા  અને અઠવાડિયે માંડ એક-બે વાર ગામમાં આવતા હોય ત્યારે ગામના વહીવટની સ્થિતિ કેવી થાય? તાત્કાલિક કરવાના કામે ગામલોકો તો સરપંચ પાસે ઊઘરાણી કરે, સરપંચ કરી ના શકે અને તલાટી આવે નહીં, અથવા સહી કરવા ના પાડે એવા સંજોગોમાં ગામના સરપંચની સ્થિતિની કલ્પના તો કરી જુઓ! સરપંચ હોવાનો ફાયદો શો?

બીજી તરફ, કેટલાક કાયદાકીય ફેરફારો કર્યા જેમાં –

સિંચાઈ અધિનિયમ ર૦૧૩માં નહેરની આખી વ્યાખ્યા જ બદલી નાખી. નહેર પર સરકારે પોતે નહેર અધિકારી નિયુક્ત કરે અને નહેર અધિકારીને, નવા કૂવા/બોર/ટ્યૂબવેલનાં લાયસન્સ આપવા, લાયસન્સ રદ કરવા, નહેર પર પશુ ચરાવવા બદલ, ઘાસ લેવા, બળતણ લેવા, વિના પરવાનગીએ પસાર થવા જેવી બાબતે જનતાને દંડવાની ઘણી વ્યાપક સત્તાઓ આપી દીધી. ગામની તમામ જળસંપત્તિ નહેર અધિકારીને હસ્તક કરી દીધી. નહેર અધિકારી મારફતે ગ્રામીણ જનતા પર સીધું રાજ્યનું નિયંત્રણ લાદી દીધું.

અર્બન ડેવલપમેન્ટ ઍન્ડ ટાઉન પ્લાનિંગ ઍક્ટમાં

* ‘સ્થાનિક વિસ્તાર’ શબ્દ ઉમેરીને એને એક ગામ કે વિસ્તાર માટે પ્રસ્તુત કરી દીધો.

* ઑથોરિટીની  સાથે  ‘અથવા  સરકાર  નિયુક્ત  અધિકારી’  શબ્દ  ઉમેરીને આખી ઑથોરિટીની સત્તા માત્ર એક પસંદગીના અધિકારીના હાથમાં મૂકી દીધી, હવે અમલીકરણમાં થઈ રહેલા ફેરફારો જોઈએ …

૧. વડાપ્રધાન રાજ્યના મુખ્ય સચિવો સાથે વીડિયો કોન્ફરન્સ કરે છે.

૨. રાજ્યના મુખ્ય સચિવ જિલ્લાના કલેક્ટર/જિલ્લા વિકાસ અધિકારીને સૂચનાઓ આપે છે.

૩. જિલ્લાના કલેક્ટર/જિલ્લા વિકાસ અધિકારીઓ તાલુકાના મામલતદાર/તાલુકા વિકાસ અધિકારીને સૂચના આપે છે.

૪. મામલતદાર/તાલુકા વિકાસ અધિકારી સીધા પંચાયતના તલાટીને સૂચના આપે છે.

આમ, વડાપ્રધાન સીધા તલાટી, નહેર અધિકારી કે સ્થાનિક વિસ્તાર સત્તા મંડળના અધિકારી સુધી, મુખ્યમંત્રી, જિલ્લા પંચાયત અને તાલુકા પંચાયતને બાજુએ મુકીને, સીધી સૂચનાઓનો અમલ કરાવી શકે એ પ્રકારની વ્યવસ્થા ગોઠવાઈ છે!

૫. મુખ્યમંત્રી – વિધાનસભા, જિલ્લા પંચાયત અને પ્રમુખ, તાલુકા પંચાયત અને પ્રમુખ, ગ્રામ પંચાયત અને સરપંચ એમ બધા જ ચૂંટાયેલા સભ્યો માત્ર શોભાના ગાંઠિયા બનીને રહી જાય છે … એમને પૂછે કોણ? શા માટે પૂછે ? એમના અધિકાર જ શું રહ્યા?

દેશ પ્રતિનિધિ  લોકશાહી  તરફથી  પ્રમુખીય  લોકશાહી તરફ ચૂપચાપ  આગળ  વધી  ગયો  અને ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ, લોકશાહીના પ્રહરીઓ અને જનતા ગાઢ નિંદ્રામાં છે. એક રીતે કહીએ તો દેશ સરમુખત્યારશાહી ભણી વળી ગયો.

આ ગણતરીપૂર્વક કરાઈ રહેલા ફેરફારો પ્રતિ જનતાનું ધ્યાન ના જાય એટલા માટે ગાયના મુદ્દા ચર્ચાય છે. બદલાયેલા સમયમાં મોટા પાયા પરનાં કોમી તોફાનો થાય તો દુનિયાના ચોકમાં જવાબ આપવો પડે, શરમાવું પડે એટલે જ ગણતરીપૂર્વક, જે ચોક્કસ સંદેશો ભયનો પહોંચાડવો છે એ ઠેકાણે પહોંચાડવા માટે સમયાંતરે જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં, વિવિધ બહાને લોકો પર જીવલેણ હુમલાઓ થાય છે. આ છૂટક છૂટક થતા હુમલાઓને ટોળાંશાહીમાં ખપાવી દઈ શકાય એમ નથી. એ ચોક્કસ વિચારધારા અને ચોક્કસ ગણતરી સાથે થતા હુમલા છે જેથી બદનામીથી બચીને જ્યાં પહોંચવું છે ત્યાં પહોંચી શકાય. વિશાળ બજારની લાહ્યમાં દુનિયાના દેશો પણ આવા છૂટક હુમલાઓને આંતરિક મામલો કહીને હાથ ખંખેરી દઈ શકે, સત્તાપક્ષ એને કાયદો અને વ્યવસ્થા ખાતે ખતવી શકે એટલું ચોકસાઈપૂર્વકનું બધું લાગે છે.

લોકોને બોલવાની, બહાર નીકળવાની, વિરોધ પ્રગટ કરવાની કોઈ રીતે પરવાનગી ના આપવી અને જરૂર પડે ત્યાં ખૂટતો રંગ રાષ્ટ્રવાદનો ઉમેરીને આખી બંધારણીય વ્યવસ્થા કોઈ પણ જાતની ચર્ચા વગર બદલાઈ રહી છે, આખું બંધારણ ફેરવવું શક્ય નથી તેથી બંધારણનું ખોખું અકબંધ રાખી અંદરથી ઉધઈની જેમ કોતરી ખોખલું કરી દેવાય છે જેથી હોબાળા વગર જ સરમુખ્યત્યારશાહીનો માર્ગ મોકળો થઈ શકે!

દેખીતી કટોકટી સામે તો વિરોધપક્ષ, જનતા અને બૌદ્ધિકો, સૌ મુખર હતાં પરંતુ નરી નજરે નહીં દેખાતી અઘોષિત કટોકટી માથે બેસી ગઈ છતાં ઘણો મોટો વર્ગ સાવ અજાણ છે. આમાં સૌથી ગંભીર બાબત હોય તો, સત્તા પક્ષની મનમાની/જોહુકમી કરતાં વિરોધ પક્ષનું મૌન વધારે ખતરનાક છે.                      

E-mail : sagar45rabari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2017; પૃ. 04-05