ઉત્તરાખંડમાં જે વિવાદાસ્પદ સંજોગોમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું તે નિમિત્તે એ સંદર્ભની કેટલીક ચર્ચા જરૂરી બને છે. આપણા દેશમાં બંધારણમાં ત્રણ પ્રકારની કટોકટીઓ અને તેને કારણે પડનારી સંભવિત અસરોની વિગતવાર જોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે. રાષ્ટ્રપતિને ઘણી બધી સત્તાઓ આપવામાં આવી છે, પણ તેનો ઉપયોગ તેમણે વડાપ્રધાનના નેતૃત્વ હેઠળના પ્રધાનમંડળ, ખાસ તો કૅબિનેટની સલાહ અને મદદથી જ કરવાનો છે. આ માટે જે ત્રણ પ્રકારની કટોકટીઓની જોગવાઈ બંધારણમાં કરવામાં આવે છે, તેમાં રાષ્ટ્રીય કટોકટી (સલામતી વિષયક કટોકટી), બંધારણીય કટોકટી અને નાણાકીય કટોકટીનો સમાવેશ થાય છે.

સ્વાતંત્ર્ય પછીના સમયમાં રાષ્ટ્રીય અથવા સલામતી વિષયક  કટોકટી ત્રણ વખત જાહેર કરવામાં આવી, ૧૯૬૨માં ચીનના આક્રમણ વખતે, જે ૧૯૬૫માં પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધ વખતે અમલમાં હતી. બીજી વાર ૧૯૭૧માં પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધમાં જાહેર કરવામાં આવેલ અને ત્રીજી વાર ‘આંતરિક અશાંતિ’નાં સંદર્ભમાં ત્યારનાં વડાપ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ લાદેલી. જે ભારે ટીકાપાત્ર બનેલી.

બીજા પ્રકારની કટોકટી છે, બંધારણીય કટોકટી. બંધારણના આર્ટિકલ ૩૫૬ અનુસાર રાજ્યના ગવર્નરના અહેવાલ આધારે અથવા એ વિના ‘રાષ્ટ્રપતિને એવું લાગે કે’ બંધારણીય જોગવાઈઓ અનુસાર કોઈ રાજ્યની સરકાર ચાલી શકે તેમ નથી તો તેઓ તે રાજ્યમાં બંધારણીય કટોકટી લાદી શકે છે અને તે એકમ રાજ્યને ‘રાષ્ટ્રપ્રમુખના શાસન’ હેઠળ મૂકવામાં આવે છે. તે વખતે જે તે રાજ્યના ગવર્નર કેન્દ્ર સરકારના પ્રતિનિધિ તરીકે, કેટલાકની દૃષ્ટિએ ‘એજન્ટ’ તરીકે રાજ્યનો વહીવટ કરે છે. રાષ્ટ્રપતિના શાસન દરમિયાન પાર્લમેન્ટને રાજ્યયાદીના વિષયો પર કાયદા ઘડવાની સત્તા પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રકારની કટોકટીથી એકમ રાજ્યની સ્વાયત્તતા નષ્ટ થઈ જાય છે અને એકમ રાજ્યનું સમગ્ર વહીવટીતંત્ર કેન્દ્ર સરકારને આધિન થઈ જાય છે. ક્યારેક રાજ્યની વિધાનસભાને ‘મૂર્છિત અવસ્થા’(સસ્પેન્ડેટ એનિમેશન)માં રાખવામાં આવે છે. જ્યારે એમ લાગે કે બંધારણીય જોગવાઈઓ અનુસાર સરકાર રચી શકાય તેમ છે, તો તેને ‘મૂર્છિત’ અવસ્થામાંથી જાગૃત કરી શકાય છે!

બંધારણની જોગવાઈઓ અનુસાર સરકારની રચના કરી શકાય તેમ નથી અથવા તે ચાલી શકે તેમ નથી તેમ લાગે તો તેમાં ‘બંધારણની કઈ જોગવાઈઓ’, એનો ક્યાં ય ફોડ પાડવામાં આવ્યો નથી. સામાન્ય રીતે રાષ્ટ્રપતિનું શાસન એક વર્ષ સુધી ચાલુ રાખી શકાય, અસાધારણ સંજોગોમાં ત્રણ વર્ષ સુધી તેને લંબાવી શકાય છે. બંધારણીય કટોકટીની વધુમાં વધુ ત્રણ વર્ષની મુદત પૂરી થાય કે તરત જ રાજ્યમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી કરીને લોકો દ્વારા ચૂંટાયેલી સરકારની રચના કરવામાં આવે.

બંધારણસભામાં જ્યારે આ મુદ્દે ચર્ચા કરવામાં આવી, ત્યારે ઘણા સભ્યોએ તેનો જોરદાર વિરોધ કરેલો. તે વખતે તેનો બચાવ કરવામાં આવેલો કે આપણે ત્યાં અમેરિકા જેવું સમવાયતંત્ર નથી પણ અર્ધ સમવાયતંત્ર (ક્વોસી ફેડરલ) છે. બંધારણના પહેલા જ આર્ટિકલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ભારત ‘એકમ ઘટક રાજ્યોનો સંઘ’ (યુનિયન) છે, બીજા શબ્દોમાં ભારત એક ‘સંઘરાજ્ય’ છે, ‘ફેડરેશન’ નથી.

તેનો બીજો બચાવ એ રીતે કરવામાં આવેલો કે ઘટક રાજ્યમાં કોઈ અસાધારણ પરિસ્થિતિ ઊભી થાય અને બંધારણીય જોગવાઈઓ અનુસાર સરકારની રચના જ થઈ શકે તેમ ન હોય, ત્યારે ના છૂટકે,  છેલ્લા ઉપાય તરીકે મર્યાદિત સમયગાળા માટે જ ‘બંધારણીય કટોકટી’ લાદી શકાય અને તેથી તેને ‘રાષ્ટ્રપતિશાસન’ કહેવું જોઈએ.

હવે બંધારણના જો કોઈ એક આર્ટિકલનો સૌથી વધારે વખત દુરુપયોગ થયો હોય, અને તે પણ રાજકીય કારણોસર થયો હોય તો તે છે આર્ટીકલ ૩૫૬. ૧૯૫૦થી આજ સુધીમાં ૧૨૬ વખત તેનો ‘દુરુપયોગ’ થયો છે. કેન્દ્રમાં જે સરકાર સત્તા પર હોય તેણે પોતાના રાજકીય લાભ ખાતર રાજ્ય સરકારો ‘ગબડાવી’ અને રાષ્ટ્રપતિનું શાસન લાદ્‌યું છે. બંધારણસભામાં તેના સંભવિત દુરુપયોગ સામે આંગળી ચીંધવામાં આવી ત્યારે બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરનાર ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકરે જણાવ્યું હતું કે આ આર્ટિકલનો ભાગ્યે જ ઉપયોગ કરવામાં આવે. તેને ‘ડેડ લેટર’ ગણવામાં આવે.

આર્ટિકલ ૩૫૬ હેઠળ રાષ્ટ્રપતિનું શાસન લાદવામાં આવ્યું હોય તો તેને અદાલતોમાં પડકારી શકાય? કારણ કે આ રાષ્ટ્રપતિના નામે  કરવામાં આવે છે. આ શંકાનું નિવારણ સર્વોચ્ચ અદાલતે ૧૯૯૪માં ‘બોમ્માઈ કેસ’ નામે જાણીતા થયેલા ચુકાદામાં કર્યું છે. નવ ન્યાયમૂર્તિઓની બેન્ચ દ્વારા તેના બહુમતી ચુકાદામાં જણાવવામાં આવ્યું કે બંધારણીય કટોકટી લાદવાના રાષ્ટ્રપતિના જાહેરનામાને અદાલતમાં પડકારી શકાય અને રાષ્ટ્રપતિના જાહેરનામાને જરૂર લાગે તો ગેરબંધારણીય અને રદબાતલ જાહેર કરી શકાય. બોમ્માઈ કેસનો ચુકાદો એક અત્યંત મહત્ત્વનો ‘લેન્ડમાર્ક’ ચુકાદો ગણાય છે.

બીજું, એ ચુકાદામાં સ્પષ્ટપણે જણાવવામાં આવ્યું કે સરકારને બહુમતી ધારાસભ્યો અથવા લોકસભાના સભ્યોનો ટેકો છે કે નહીં તેની કસોટી ગૃહમાં જ કરવામાં (ઑન ધ ફ્લોર ઑફ ધ હાઉસ) કરવામાં આવવી જોઈએ. ગવર્નરના બંગલા કે રાષ્ટ્રપતિ ભવનના કમ્પાઉન્ડમાં ‘માથા’ ગણીને કે તેમની ‘સહીઓ’ને આધારે નહીં. સરકારને બહુમતી સભ્યોનો ખરેખર ટેકો (સમર્થન) છે કે નહીં, તેની સાચી પરીક્ષા ગૃહમાં જ થવી જોઈએ, અને જો બહુમતીનો ટેકો પુરવાર ન થાય તો તરત જ રાજીનામું આપી દેવું જોઈએ.

આ આર્ટિકલનો દુરુપયોગ કૉંગ્રેસ સરકાર જ્યારે કેન્દ્રમાં હતી, ત્યારે તેમણે પણ કરેલો. પહેલો ઉપયોગ કેરળમાં સત્તા પર આવેલ ડાબેરી પક્ષોની સરકાર સામે કરેલો, ત્યારે નેહરુ સરકારનું આ વલણ ભારે ટીકાપાત્ર બનેલું.

૧૯૭૭માં નવ રાજ્યો જેવાં કે રાજસ્થાન, ઉત્તરપ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ, પંજાબ, હિમાચલ પ્રદેશ, ઓરિસ્સા, પશ્ચિમ બંગાળ અને હરિયાણામાં વિધાનસભાઓનું વિસર્જન કરવામાં આવ્યું અને આ બધા રાજ્યોમાં રાષ્ટ્રપતિનું શાસન લાદવામાં આવ્યું, કેટલાક વિવેચકો કહે છે કે જથ્થાબંધ ધોરણે રાષ્ટ્રપતિનું શાસન લાદવામાં આવ્યું હોય, એ પહેલો બનાવ હતો.

૧૯૮૦માં કેન્દ્રમાં જનતા પાર્ટીની સરકાર સત્તા પર આવી. તેણે અગાઉની કૉંગ્રેસ (આઈ) સરકારનું અનુકરણ કર્યું અને નવ સભ્યો જેવાં કે ઉત્તરપ્રદેશ, બિહાર, રાજસ્થાન, મધ્યપ્રદેશ, પંજાબ, ઓરિસ્સા, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર અને તમિલનાડુની સરકારોને બરતરફ કરી અને આ બધાં રાજ્યોમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું. જથ્થોબંધ ધોરણે રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું હોય, એવો આ બીજો કિસ્સો ભારતના બંધારણીય ઇતિહાસમાં નોંધાયો છે.

ભારતના જાણીતા ન્યાયવિદ ફલી નરિમાને તાજેતરમાં એક લેખમાં જણાવ્યું છે કે ભારતીયસંઘના વડા રાષ્ટ્રપતિના નામે જે ‘રાષ્ટ્રપતિશાસન’ લાદવામાં આવે છે, તેની ‘બદનામી’થી રાષ્ટ્રપતિને દૂર રાખવા જોઈએ એને બદલે ‘પ્રાઈમમિનિસ્ટર રુલ’ (વડાપ્રધાનનું શાસન) રાખવું જોઈએ અને તે માટે બંધારણમાં જરૂરી સુધારો કરવો જોઈએ. હકીકતમાં ‘રાષ્ટ્રપતિશાસન’ લાદવાનો નિર્ણય તો વડાપ્રધાન-કૅબિનેટ જ લેતા હોય છે. તો પછી શા માટે ‘વડાપ્રધાનશાસન’ જ નામ  ન રાખવું જોઈએ! નરિમાનની દલીલમાં તથ્ય છે.

૨૭, મિથિલા સોસાયટી, આંબાવાડી, અમદાવાદ

સૌજન્ય :”નિરીક્ષક”, 01 મે 2016; પૃ. 02-03

ભારતીય જનતા પાર્ટીનાં આંતરિક વર્તુળોમાં કેટલાક સમય પહેલાં એક એસ.એમ.એસ. ફરતો થયેલો, તેમાં જણાવવામાં આવેલું કે અમને જણાવતા અત્યંત આનંદ થાય છે કે ભારતના માનનીય વડા પ્રધાન નરેન્દ્રભાઈ મોદીએ છેલ્લા દસ મહિના દરમિયાન ભારતીય પ્રજાસત્તાકની પાંચમી, સૉરી, છઠ્ઠી સત્તાવાર મુલાકાત લીધી છે, તે બદલ તેમનું હાર્દિક સ્વાગત ! આ સંદર્ભમાં વિદેશમંત્રાલયનાં જવાબદાર વર્તુળો એવું માને છે કે ભારતનું વ્યૂહાત્મક મહત્ત્વ ઘણું વધ્યું છે.

આ અને આવી અનેક મજાકો સોશિયલ મીડિયા પર ફરતી થઈ છે. કેટલાક રાજકીય નિરીક્ષકો એવું માને છે કે મોદી સરકારની ઍન્ટિ ઇન્કમ્બસીનો આરંભ થઈ ગયો છે. તેનો અકાટ્ય પુરાવો ત્રણેક મહિના અગાઉ દિલ્હી વિધાનસભાની ચૂંટણીનાં પરિણામો દ્વારા મળ્યો છે. મોદીએ એ ચૂંટણી અગાઉ દિલ્હીમાં પાંચ-છ જેટલી પ્રચારસભાઓ ગજવી હતી, છતાં ૭૦ બેઠકોમાંથી ગણીને માત્ર ત્રણ જ બેઠકો ભા.જ.પ.ને મળી. જો કે તે પછી તેમણે ત્રણ-ચાર વાર ‘મન કી બાત’ કરી, પણ તેમાં તેમણે દિલ્હીનાં પરિણામોનો એકેય વાર ઉલ્લેખ ન કર્યો.

ભૂમિ-અધિગ્રહણ બિલ(હવે વટહુકમ)માં ધરખમ ફેરફારો કરવાની તેમણે જીદ પકડી છે, તેને તેમણે પોતાની અંગત પ્રતિષ્ઠાનો પ્રશ્ન બનાવ્યો છે. અને તે દ્વારા તેમણે પોતાના જ પક્ષ ભા.જ.પ.ને મુશ્કેલીમાં મૂકી દીધો છે. ખરેખર તો કૉંગ્રેસ સહિત બધા નાનામોટા વિરોધપક્ષો અને તેમના નેતાઓએ વડાપ્રધાન મોદી અને ભૂમિ-અધિગ્રહણ બિલ વિશે જે જીદ્દી વલણ ધારણ કર્યું છે, તેનો ખાસ આભાર માનવો જોઈએ. પણ વિશેષ આભાર તો કૉંગ્રેસે માનવો જોઈએ. ‘વિપશ્યના’માંથી તાજામાજા થઈને પાછા આવેલ રાહુલ ગાંધી આ બંને મુદ્દાઓને કારણે જુસ્સામાં આવી ગયા છે. છેલ્લા કેટલાક સમયથી સંસદમાં ગેરહાજર રહ્યા, તેનું સાટુ તેમણે સંસદમાં ત્રણ-ચાર જોરદાર ભાષણો આપીને વાળી દીધું. તેમની ગેરહાજરીમાં કૉંગ્રેસ-પ્રમુખ સોનિયા ગાંધીને આ ઉંમરે નાનીમોટી કૂચો કાઢવી પડી. રાહુલ પરત આવી ગયા પછી હવે તેમને થોડો આરામ મળશે. અગાઉ રાહુલ ગાંધી થાકેલા લાગતા હતા, પણ હવે તેમનામાં જાણે કે જોરદાર સ્ફૂિર્ત આવી હોય એવું લાગે છે.

હવે જે રાજ્યોમાં પાક નિષ્ફળ ગયો છે અને જ્યાં ખેડૂતો આત્મહત્યા કરી રહ્યા છે, તે રાજ્યોમાં તેમણે પદયાત્રાઓ શરૂ કરી છે. ઍરકન્ડિશન્ડ ઑફિસ અને ઘરોમાં રહેવા ટેવાયેલા રાહુલ ગાંધીએ મહારાષ્ટ્રના અમરાવતી જિલ્લામાં જ્યાં ગરમીનો પારો ૪૪થી ૪૫ ડિગ્રી જેટલો સામાન્ય રીતે રહે છે, ત્યાં તાજેતરમાં પદયાત્રા કરી. બીજી બાજુ, ગુજરાતના મુખ્યમંત્રીમાંથી દેશના પ્રધાનમંત્રી બનેલા નરેન્દ્ર મોદી તો પદયાત્રા કરવાનું લગભગ ભૂલી ગયા છે. પ્લેનમાંથી ઊતરી પોતાની ખાસ ગાડીમાં બેસવા જવા માટે જેટલું ચાલવું પડે, તેટલું તેઓ ચાલે છે. તેમના પ્રશંસકો તેને મોદીની પદયાત્રા કહી શકે ! તેમણે અડવાણીની સાથે ઊભા રહીને ‘રથયાત્રાઓ’ ઘણી કરી છે, પણ એ તો હવે ઇતિહાસનો ભાગ બની ગઈ છે. રાહુલ ગાંધીને ધખધખતા તાપમાં પદયાત્રા કરતા કરી દીધા, તે માટે તેમણે મોદી અને તેમની જીદનો આભાર ન માનવો જોઈએ?

‘મોદી સરકાર, સૂટબૂટ કી સરકાર’ એવું એક નવું સૂત્ર ચલણી બને તો નવાઈ નહીં. તેનો એક સૂચિતાર્થ એ પણ છે કે મોદીની ‘સૂટબૂટ કી સરકાર’, ટાઈ અને સૂટબૂટમાં સુસજ્જ મોટા ઉદ્યોગપતિઓ અને કૉર્પોરેટ હાઉસના સી.ઈ.ઓ.ના લાભમાં અને હિતમાં કામ કરી રહી છે.

જનતા પરિવાર તરીકે ઓળખાતા જુદા-જુદા પ્રાદેશિક પક્ષો અને તેમના નેતાઓને એકત્ર કરવાનું કામ પણ મોદી અને ભૂમિ-અધિગ્રહણ બિલ માટેની તેમની જીદે કર્યું છે, તેમણે પણ મોદીનો આભાર માનવો જોઈએ. હવે નજીકના ભવિષ્યમાં જે રાજ્યોમાં વિધાનસભાઓની ચૂંટણીઓ આવી રહી છે, જેમ કે પહેલા બિહાર અને ત્યાર બાદ ઉત્તરપ્રદેશ – આ રાજ્યો ખેતીપ્રધાન છે, એટલે ફેરફારોવાળા ભૂમિઅધિગ્રહણ બિલની માઠી અસર સૌ પ્રથમ આ રાજ્યોમાં પડશે, ત્યાર બાદ પશ્ચિમ બંગાળ, કર્ણાટક, ઓડિસા વગેરે, તે પણ મુખ્યત્વે ખેતીપ્રધાન છે ત્યાં પણ તેની અસર પડશે.

સમગ્ર દેશમાં વધતે ઓછે અંશે મોદીવિરોધી વાતાવરણ ઊભું થઈ રહ્યું છે. નાના-મોટા વિરોધપક્ષો માટે મોદી એ ‘કૉમન એનિમી’ છે, એટલે જો તેમને હટાવવા હોય તો સૌએ ભૂતકાળ ભૂલી જઈને એકત્ર અને સંગઠિત થવું જોઈએ. ભૂમિ-અધિગ્રહણ બિલના સંદર્ભમાં સાથી પક્ષ શિવસેના ભા.જ.પ.ની સાથે નથી. તેના નેતા ઉદ્ધવ ઠાકરે અવારનવાર તેમના વિરોધને શિવસેનાના મુખપત્ર ‘સામના’માં વાચા આપે છે, તો ક્યારેક ભા.જ.પ.ની ટીકા પણ કરવામાં આવે છે. આર.એસ.એસ.ની કિસાનપાંખ ભારતીય કિસાનસંઘે તો આ મુદ્દે ભા.જ.પ.(મોદી)ની જાહેરમાં ટીકા કરી છે.

અધૂરામાં પૂરું દેશના ઘણા ભાગોમાં કમોસમી વરસાદ પડ્યો, તેને કારણે ઘઉંના પાકને ઘણું નુકસાન થયું છે. એપ્રિલ-મેનો સમયગાળો રવિ પાકની લણણીનો સમય હોય છે, તેને કારણે ઘઉંના પાકને ઘણું નુકસાન થયું છે. આ સંદર્ભમાં દેવામાં ડૂબેલા નાના-સીમાંત ખેડૂતોની આત્મહત્યાઓનું પ્રમાણ વધે, એની પૂરેપૂરી શક્યતા છે. કમનસીબે આપણાં શહેરકેન્દ્રી સમૂહમાધ્યમો ગ્રામીણ વિસ્તારો અને ત્યાં રહેતા સામાન્ય લોકો, ખાસ કરીને નાના-સીમાંત ખેડૂતોના સમાચાર ભાગ્યે જ આવે છે.

મોદીને કેન્દ્રમાં સત્તા પર આવે એક વર્ષ પૂરું થવામાં છે. તે વખતે ભૂમિ અધિગ્રહણ બિલ અને અન્ય કારણોસર તેમની અગાઉની ઇમેજ, જે ખાસ પ્રયત્નપૂર્વક ઊભી કરવામાં આવેલી, તેમાં ઘસારો પડવો શરૂ થયો છે. પોતે નિમ્ન મધ્યમ વર્ગમાંથી અને ચાનો ગલ્લો ચલાવનારા કુટુંબમાંથી આવતા હોવાથી અને સામાન્ય ગરીબ લોકોને કેવી હાડમારીઓ ભોગવવી પડે છે, તેનો જાત-અનુભવ હોવાથી, તેમણે પોતે ગરીબ તરફી, ઓ.બી.સી. તરફી રાજકીય નેતા હોવાની ઇમેજ, ખાસ કરીને ગુજરાતમાં ઊભી કરેલી. ઉપરાંત, ૨૦૦૨માં તેમના શાસન દરમિયાન ગુજરાતમાં થયેલ વ્યાપક સાંપ્રદાયિક હિંસાને કરાણે તેઓ મુસ્લિમોના કટ્ટર વિરોધી હોવાની છાપ પણ ઊભી થઈ. પણ હવે વડાપ્રધાન બન્યા પછી એ બધી જૂનીપુરાણી ઇમેજને સ્થાને તેમની નવી ‘ઇમેજ’ ગરીબ વિરોધી, કિસાન વિરોધી તો સાથેસાથે મોટા ઉદ્યોગપતિઓ, કૉર્પોરેટ હાઉસોના પાક્કા તરફદાર હોવાની ઊભી થઈ છે. બીજી બાજુ તેઓ મુસ્લિમ વિરોધી નથી, એવી છાપ ઊભી કરવાનો તેઓ ખાસ પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. “હું તો ‘સબ કા સાથ, સબ કા વિકાસ’માં માનું છું.”

ભા.જ.પ.ના કેટલાક નેતાઓ અને કેટલાક મંત્રીઓ સંસદમાં અને ઘણું ખરું સંસદની બહાર જે બેફામ વાણીવિલાસ કરે છે, તેમને કાં તો મોદી રોકવા માંગતા નથી અથવા તો એ બધા તેમના કહ્યામાં નથી. જે રીતે ધાર્મિક લઘુમતીઓનાં ધર્મસ્થળો પર હુમલા થાય છે, જેમાં હિન્દુવાદી સંગઠનોનો હાથ હોય છે, તે બધાના આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે પડઘા પડે છે અને ધાર્મિક સહિષ્ણુતા ધરાવતા દેશ તરીકે ભારતની પ્રતિષ્ઠાને ભારે નુકસાન પહોંચે છે.

ઝંઝાવાતી પ્રચારમાં લોકોની આંખોમાં ધૂળ નાંખીને મોદી ચૂંટાઈ તો આવ્યા પણ ઝડપથી તેમની ‘લોકપ્રિયતા’માં ઘડાટો થઈ રહ્યો છે, સત્તા ગ્રહણ કર્યાની પહેલી વર્ષગાંઠ ભારે ધામધૂમથી ઊજવવામાં આવશે, એવા અખબારી અહેવાલો છે. એક બાજુ ખેડૂતો વિવિધ કારણોસર આત્મહત્યા કરતા હોય ત્યાં આવી ઉજવણીએ ઘા પર મીઠું ભભરાવવા જેવી ન ગણાય કે ?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” 16 મે 2015, પૃ. 17-18

ભારતના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની મુખ્ય ત્રિપુટી, ગાંધી, સરદાર અને નેહરુને આપણે આજે વિવિધ કારણોસર યાદ કરીએ છીએ. ગાંધીજીને તેમના ઉદાત્ત આદર્શો અને તેમના પારદર્શક જીવન અને તેમાંથી પ્રગટ થતા સંદેશ માટે યાદ કરીએ છીએ. નેહરુને તેમનાં વિચારો, આધુનિક મૂલ્યો જેવાં કે સેક્યુલારિઝમ, રેશનાલિઝમ અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમના આગ્રહ માટે યાદ કરીએ છીએ. તો સરદારને તેમણે કરેલ અનેક કાર્યો, એવા કાર્યો, જે તેમના સિવાય બીજું કોઈ કરી શક્યું ન હોત, તે માટે યાદ કરીએ છીએ.

૧૯૪૬થી ૧૯૫૦ સુધીનાં પાંચ વર્ષનો સમયગાળોનો ભારતના આધુનિક ઇતિહાસમાં સૌથી કઠિન અને નિર્ણાયક રહ્યો છે. એક નવા રાષ્ટ્ર-રાજ્યના જન્મસમયની બધી પ્રસૂતિ પીડાઓનો સામનો મુખ્યત્વે સરદાર અને નેહરુને કરવો પડ્યો હતો. આ સંધિકાળમાં આ ત્રણે નેતાઓની હાજરી અને તેમની દોરવણી પાછળ ભારત ભાગ્યવિધાતાનો કોઈ સંકેત હોવો જોઈએ !

નેહરુ સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામના એક અગ્રણી લડવૈયા તો હતા જ. ઉપરાંત, તેઓ એક મહાન લેખક અને ખાસ તો ઇતિહાસના અભ્યાસી હતા. તેમણે ઘણાં પુસ્તકો લખ્યાં છે, જેમાં ‘Glimpses of World History’, ‘Discovery of India અને ‘Autobiography’ વગેરેનો ખાસ ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. તે વખતના નેતાઓમાં જગતના ઇતિહાસ અને આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણનો તેમણે જે ઊંડાણથી અભ્યાસ કર્યો હતો, એટલો બીજા કોઈ નેતાએ કર્યો ન હતો.

તેઓ સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન હતા. વચગાળાની સરકારમાં વડાપ્રધાન(૧૯૪૬)થી ૧૯૬૪માં તેમનું મૃત્યુ થયું ત્યાં સુધી દેશનું સુકાન સંભાળનાર અને આધુનિક ભારતનો પાયો નાંખનાર મુઠ્ઠી ઊંચેરા રાજપુરુષ હતા. નેહરુ જેમ અચ્છા લેખક અને અભ્યાસી હતા, તેટલા જ પ્રભાવશાળી વક્તા પણ હતા. ૧૪ ઑગસ્ટ, ૧૯૪૭ની મધ્યરાત્રિએ જ્યારે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના પ્રતીક સમો ‘યુનિયન જેક’ (ધ્વજ) નીચે ઉતારવામાં આવ્યો અને આઝાદ ભારતનો તિરંગો ફરકાવવામાં આવ્યો ત્યારે તેમણે જે પ્રવચન આપેલ ‘Tryst with Destiny’ તે અવિસ્મરણીય છે. વિશ્વનાં યાદગાર પ્રવચનોમાં તેનું વિશિષ્ટ સ્થાન છે. નેહરુ જ્યારે બોલતા ત્યારે તેમાં કવિતાનો રણકો સંભળાતો હતો. અંગ્રેજી ભાષા પરનો તેમનો કાબૂ, શબ્દોની પસંદગી અને તેના ઉચ્ચાર ભલભલા અંગ્રેજને પણ શરમાવે તેવા હતા.

ભારતના બંધારણના ઘડવૈયાઓમાં તેઓ મોખરે હતા. બંધારણઘડતરમાં તેમનો ફાળો અમૂલ્ય હતો. બંધારણસભાની બેઠકોની શરૂઆતમાં તેમણે ‘Objective resolution’ રજૂ કરેલું, તેમાં દેશનું નવું બંધારણ ઘડવા પાછળ આપણા મુખ્ય ઉદ્દેશો કયા છે, તેની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવેલી. તેમાં જે મુખ્ય મુદ્દાઓ રજૂ કરવામાં આવેલા, તે બધાનો સમાવેશ ભારતના બંધારણના આરંભમાં મૂકવામાં આવેલ ‘આમુખ’માં થાય છે. બંધારણનાં આમુખ(બીજા શબ્દોમાં પ્રસ્તાવના)માં આપણે સ્વતંત્ર થયા પછી એક રાષ્ટ્ર-રાજ્ય તરીકે કયા ઉદ્દેશો અને આદર્શો ચરિતાર્થ કરવા માંગીએ છીએ, તેની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. પ્રસિદ્ધ રાજ્યશાસ્ત્રી અર્નેસ્ટ બાર્કરે જમાવ્યું છે કે ‘ઉદારમતવાદી લોકશાહીનાં મૂલ્યો અને આદર્શોની આટલી સચોટ અભિવ્યક્તિ તમને બીજે ક્યાં ય જોવા નહીં મળે’. બંધારણના આમુખને આપણે ‘Mission statement’ પણ કહી શકીએ.

નેહરુ એક અભ્યાસી લેખક અને પ્રભાવશાળી વક્તા તરીકે તે વખતના નેતાઓમાં આગવી ભાત પાડે છે, તેમ એક વિચારક તરીકે પણ અલગ તરી આવે છે. આપણે તેમને ‘માનવવાદી-રેશનાલિસ્ટ વિચારક’ કહી શકીએ. તેમની દાર્શનિક ભૂમિકા ‘અજ્ઞેયવાદી’ની હતી. અગાઉ ઉલ્લેખ કર્યો તે અનુસાર તેઓ જગતના ઇતિહાસના ઊંડા અભ્યાસી હતા. ‘જગતના ઇતિહાસનું રેખાદર્શન’ પુસ્તકમાં ઇતિહાસ વિશેની તેમની વિભાવનાનો પરિચય મળે છે. તેઓ માનતા કે ઇતિહાસ મુખ્યત્વે વસ્તુલક્ષી પરિબળોથી સંચાલિત થાય છે. છતાં ઇતિહાસને ચાલના આપનારાં પરિબળોમાં વ્યક્તિવિશેષના ફાળાનો ઇન્કાર કરતા નથી. ઇતિહાસના ‘વીરપુરુષો’ જેવા કે નેપોલિયન, ચંગીઝખાનના વ્યક્તિવિશેષોનો ઇતિહાસ ઘાટ આપવામાં જે ફાળો છે, તેનો પણ તેઓ સ્વીકાર કરે છે. કૉંગ્રેસ મહાસમિતિની બેઠકોમાં તે સમયના આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણ વિશે એક ખાસ ઠરાવ રજૂ કરવામાં આવતો અને ચર્ચા-વિચારણા બાદ તે પસાર કરવામાં આવતો. તે ઠરાવનો મુસદ્દો ઘડવાનું કામ નેહરુ કરતા. અને તે પરની ચર્ચામાં તેમનો મુખ્ય ફાળો રહેતો.

૧૯૨૭માં તેમણે સોવિયેત યુનિયનની મુલાકાત લીધેલી. તેનાથી તેઓ ઠીકઠીક પ્રમાણમાં પ્રભાવિત થયેલા. તે વખતે સોવિયેત યુનિયનમાં ઝડપી આર્થિક વિકાસ માટે આયોજિત અર્થતંત્રનો સ્વીકાર કરવામાં આવેલો, તેમાંથી પ્રેરણા લઈને આગળ જતાં સ્વાતંત્ર્ય મળ્યા બાદ આપણે ત્યાં આયોજન પંચની રચના કરવામાં આવેલી, જેનું મુખ્ય કામ પંચવર્ષીય યોજનાઓ તૈયાર કરવાનું હતું.

નેહરુ માર્ક્સવાદ અને સામ્યવાદી વિચારોથી પ્રભાવિત થયેલા પણ માર્ક્સવાદ-સામ્યવાદની કંઠી નહીં બાંધેલી. તેમના આર્થિક વિચારો મહદંશે સમાજવાદી વિચારધારાથી પ્રભાવિત થયેલા, જેનો મુખ્ય સિદ્ધાંત છે કે ઉત્પાદનનાં સાધનોની ખાનગી માલિકીને બદલે સમાજની માલિકી હોવી જોઈએ. સાથે-સાથે નેહરુ સામાજિક-આર્થિક ન્યાયમાં માનતા હતા. આર્થિક વૃદ્ધિ સાથે સામાજિક-આર્થિક ન્યાયનો જો સ્વીકાર કરવામાં ન આવે અને તેને ચરિતાર્થ કરતી નીતિઓ અમલમાં મૂકવામાં ન આવે, તો સમાજમાં મોટા પ્રમાણમાં બેદિલી અને અન્યાયની લાગણી ઊભી થયા વિના રહે નહીં.

આઝાદીનાં આરંભિક વર્ષોમાં જુદાં-જુદાં રાજ્યોએ જમીનદારી નાબૂદીને લગતા કાયદાઓ પસાર કરેલા. આ કાયદાઓ મિલકતના મૂળભૂત અધિકારનો ભંગ કરે છે, એમ જણાવી જુદી-જુદી વડી અદાલતોએ એ કાયદાઓને ગેરબંધારણીય અને રદબાતલ જાહેર કરેલા. એ બધા કાયદાઓ સામે સર્વોચ્ચ અદાલતમાં અપીલો થઈ. સર્વોચ્ચ અદાલત પણ વડી અદાલતો જેવું વલણ લે તો જમીનદારી નાબૂદીને લગતા કાયદાનો અમલ થઈ શકે નહીં. સ્વાતંત્ર્ય આંદોલન વખતે અમે સત્તા પર આવીશું, તો જમીનદારી નાબૂદ કરીશું, એવાં વચનો કૉંગ્રેસે આવેલાં. હવે શું કરવું. ત્યારે નેહરુએ રસ્તો કાઢ્યો કે જમીનદારી નાબૂદીને લગતા બધા કાયદાઓને બંધારણના નવમા પરિશિષ્ટમાં જ સ્થાન આપવામાં આવે, એવી જોગવાઈ સાથે કે આ પરિશિષ્ટમાં કાયદાઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે, તેને ભારતની કોઈ પણ અદાલતમાં પડકારી શકાશે નહીં ! ટૂંકમાં નેહરુની દીર્ઘદૃષ્ટિને કારણે જમીનદારી નાબૂદીને લગતા પ્રગતિશીલ કાયદાઓને આ રીતે અદાલતી સમીક્ષાથી પર બનાવી દેવામાં આવ્યા.

ત્યાર બાદ ૧૯૫૫માં અવાડી ખાતે મળેલ કૉંગ્રેસના અધિવેશનમાં દેશમાં ‘સમાજવાદી ઢબની સમાજરચના’ સ્થાપિત કરવા સંબંધી ઠરાવ પસાર કરવામાં આવ્યો.

જો એક દેશ તરીકે અને સમાજ તરીકે ઝડપથી વિકાસ સાધવા ઇચ્છતા હોઈએ તો ‘રાજ્ય’ની ભૂમિકા નિર્ણાયક હોવી જોઈએ. તે સંદર્ભમાં બંધારણમાં ‘રાજનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો’નો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. જુદાં જુદાં ક્ષેત્રોમાં રાજ્યે કઈ નીતિ ઘડવી તેનું માર્ગદર્શન આ માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોમાં આપવામાં આવ્યું છે. આ કામ ‘રાજ્યે’ કરવાનું છે, તે પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. આ સિદ્ધાંતોમાં કેટલાક ‘સમાજવાદી સિદ્ધાંતો’નો સમાવેશ થાય છે. તે પરની ચર્ચામાં નહેરુએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે રાજનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો આપણે કેવો ભાવિ સમાજ સ્થાપવા માંગીએ છીએ, તેનું ‘માર્ગદર્શન’ આપે છે. એ અર્થમાં તે સિદ્ધાંતો ભારતીય સમાજના પરિવર્તનનો એજન્ડા છે. ઇચ્છિત દિશામાં પરિવર્તન સંબંધી માર્ગદર્શન આપતા આ સિદ્ધાંતો છે. ડૉ. આંબેડકરના શબ્દોમાં દેશના શાસનમાં આ સિદ્ધાંતો પાયારૂપ છે. ભલે અદાલતો દ્વારા તેમનો અમલ ન કરાવી શકાય.

નેહરુ માનતા હતા કે ભારત જેવા ‘ગરીબ’ અને પછાત દેશના અર્થતંત્રને મજબૂત પાયા પર સ્થાપિત કરવામાં ‘રાજ્યે’ નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવવી જોઈએ. અને તેથી કરીને દેશના ચાવીરૂપ ઉદ્યોગો, મોટા ઉદ્યોગો ખાનગી વ્યક્તિઓના હાથમાં નહીં, પણ રાજ્ય હસ્તક હોવા જોઈએ અને તેથી નહેરુના શાસનકાળમાં જેને જાહેર ક્ષેત્ર (પબ્લિક સેક્ટર) કહેવામાં આવે છે તેનો ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં વિકાસ થયો. બીજા શબ્દોમાં ખેતીપ્રધાન દેશમાં તેમણે ઔદ્યોગિક ભારતનો પાયો નાંખ્યો. સાથે સાથે, તેમના સમયમાં મોટા બંધો બાંધવામાં આવ્યા, લોખંડ-પોલાદનાં કારખાનાં, રાસાયણિક ખાતરનાં કારખાનાં નાંખવામાં આવ્યાં. આ બધાંને તેઓ ‘modern temples of  India’ કહેતા.

નેહરુ સંસ્થાનવાદ અને સામ્રાજ્યવાદના પ્રખર વિરોધી હતા. સાથે-સાથે વિશ્વભરમાં તે સમયે ચાલતી રાષ્ટ્રવાદી ચળવળોના સમર્થક હતા. દરેક રાષ્ટ્રીયતાને આત્મનિર્ણયનો હક હોવો જોઈએ, એવું માનતા હતા. રાષ્ટ્રીય એકીકરણ અને રાષ્ટ્રીય એકતાના તેઓ પુરસ્કર્તા હતા.

ભારતમાં સંસદીય લોકશાહીનો પાયો નાંખનાર નેહરુ હતા. સંસદીય પ્રણાલીઓ અને સંસદીય ગરિમાના તેઓ ચુસ્ત આગ્રહી હતા. ભારતમાં ઉદારમતવાદી-સંસદીય લોકશાહીનો મજબૂત પાયો નાખનાર તરીકે નહેરુનું યોગદાન કદાચ અદ્વિતીય હતું, એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નથી. શક્ય હોય ત્યાં સુધી નેહરુ સંસદમાં હાજર રહેતા. ખાસ તો વિરોધપક્ષના નેતા જ્યારે સંબોધન કરતા હોય ત્યારે શાંતિથી સાંભળતા અને તેમણે ઊભા કરેલા મુદ્દાઓનો તર્કબદ્ધ, પદ્ધતિસર જવાબ આપતા.

અગાઉ જણાવ્યું તેમ નેહરુ વિશ્વરાજકારણના ઊંડા અભ્યાસી હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી વિશ્વ બે જૂથોમાં વહેંચાઈ ગયું. પશ્ચિમ પણ ખાસ તો અમેરિકાના નેતૃત્વ હેઠળનું એક જૂથ તો સામે પક્ષે સોવિયત યુનિયનના નેતૃત્વ હેઠળનું બીજું જૂથ. બંને જૂથોએ લશ્કરી કરારો દ્વારા પોતાનું વર્ચસ્વ જમાવવા પ્રયાસ કર્યો. આવાં લશ્કરી જોડાણોનું અભિપ્રેત એક લક્ષણ એ હતું કે એક દેશ પર આક્રમણ થાય, તો તેની સાથે જૂથમાં જોડાયેલા દેશો પરનું આક્રમણ ગણાય. બંને જૂથો વચ્ચે એક પ્રકારનું ‘ઠંડું યુદ્ધ’ ચાલતું હતું.

નેહરુના માર્ગદર્શન હેઠળ ભારતે કોઈ પણ લશ્કરી જૂથમાં નહીં જોડાવાની – બિનજોડાણની નીતિ અપનાવી. ઘણા વિવેચકો માનતા હતા કે નેહરુ આદર્શવાદી હોવાથી તેણે કોઈ પણ જૂથમાં નહીં જોડાવાની બિનજોડાણની નીતિ અપનાવેલી. ખરેખર તો એ વાસ્તવદર્શી નીતિ હતી. ૧૯૪૭માં આપણે સ્વતંત્ર થયા, તે સમયનું વિશ્વરાજકારણ-શરૂ થયેલી અણુશાસ્ત્રોની સ્પર્ધા, સ્પર્ધાત્મક દ્વિધ્રુવી વિશ્વરાજકારણે, આ બધાં પરિબળોનાં લેખાંજોખાં લઈને નેહરુએ બિનજોડાણની વિદેશનીતિ  અપનાવી. બિનજોડાણની નીતિના મુખ્ય ઘટકો આ પ્રમાણે હતા : (૧) ઠંડા યુદ્ધ અને જૂથબંધીથી અળગા રહેવું. (૨) બંને મહાસત્તાઓ (અમેરિકા અને સોવિયત યુનિયન) સાથે સારા સંબંધો કેળવવા, લશ્કરી જોડાણોમાં સામેલ થવું નહીં. એટલું જ નહીં પણ કોઈ પણ મહાસત્તાને લશ્કરી થાણાં સ્થાપવા દેવાં નહીં. (૩) આર્થિક વિકાસ માટે બંને પાસેથી આર્થિક મદદ મેળવવી. (૪) કોઈ પણ મહાસત્તા પાસેથી લશ્કરી મદદ સ્વીકારવી નહીં. (૫) વિદેશનીતિના સંચાલનમાં લશ્કરી કે સત્તા-પ્રભાવના રાજકારણને સ્થાને શાંતિ અને સમાધાનના અભિગમને વધારે મહત્ત્વ આપવું. ટૂંકમાં, બેમાંથી એક પણ સત્તાજૂથ(લશ્કરી જૂથ)માં નહીં જોડાનાર રાષ્ટ્રોનું એક ત્રીજું જૂથ અથવા ત્રીજું બળ ઊભું કરવાનો તેમણે પ્રયાસ કર્યો અને તેમાં તેમને ઠીકઠીક પ્રમાણમાં સફળતા પણ મળી. બિનજોડાણવાદના મુખ્ય ઘટકોનો ખાસ ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. ઠંડા યુદ્ધનો વિરોધ, લશ્કરી જૂથોથી અલિપ્ત રહેવું, લશ્કરી ઉપાયોને બદેલ શાંતિમય વાટાઘાટો દ્વારા પ્રશ્નોનો ઉકેલ લાવવા પર ખાસ ભાર મૂકવો, વગેરે.

બિનજોડાણનો અર્થ ‘તટસ્થતા’ થતો નથી એવી સ્પષ્ટતા ખુદ નેહરુએ કરી છે. જ્યાં એક રાષ્ટ્ર બીજા રાષ્ટ્ર પર પ્રભુત્વ જમાવવા આક્રમણ કરતું હોય, ત્યાં આપણે તટસ્થ કેવી રીતે રહી શકીએ. જ્યાં મોટા પ્રમાણમાં માનવહકોનું હનન થતું હોય, ત્યાં પણ તટસ્થ રહી શકીએ નહીં. ‘બિનજોડાણનો અર્થ છે કોઈ પણ લશ્કરી જોડાણમાં નહીં જોડાવું.’

બિનજોડાણની નીતિનો એક લાભ એ મળ્યો કે બંને સત્તાજૂથો અને તેમનાં મુખ્ય રાષ્ટ્રો તરફથી આપણને ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં આર્થિક મદદ મળી. બંને સત્તાજૂથો ભારત જેવા મોટા ‘બિનજોડાયેલ’ રાષ્ટ્રને પોતાના તરફ ખેંચવા પ્રયત્ન કરવા લાગ્યાં, જેનો આપણને લાભ મળ્યો. એક સમયે તો નેહરુની ગણના વિશ્વસ્તરીય ત્રીજા રાજપુરુષ તરીકે થવા લાગી. બંને સત્તાજૂથોનાં મુખ્ય રાષ્ટ્રોના નેતાઓ – અમેરિકી પ્રમુખ, તો બીજી બાજુ સોવિયેત યુનિયનના સામ્યવાદી પક્ષના જનરલ સેક્રેટરી પોતપોતાના વિચારો નેહરુ મારફત સામેના નેતાને પહોંચાડતા.

રાષ્ટ્રો વચ્ચે શાંતિપૂર્ણ સંબંધો સ્થપાય અને તેનું જતન થાય તે માટે ‘પંચશીલના સિદ્ધાંતો’ ઘડવામાં અને તેને વાચા આપવામાં નેહરુનો ફાળો સૌથી મહત્ત્વનો છે. આ સિદ્ધાંતોમાં, પ્રાદેશિક અખંડિતતા, પરસ્પરના સાર્વભૌમત્વનો આદર, એકબીજા પર આક્રમણ ન કરવું, બીજા શબ્દોમાં બિનઆક્રમણ, એકબીજાની આંતરિક બાબતોમાં દખલગીરી ન કરવી, શાંતિમય સહઅસ્તિત્વ અને પરસ્પર આર્થિક સહકાર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

નેહરુની વિદેશનીતિ અને તેના સંચાલનમાં બે-ત્રણ મુદ્દાઓની બાબતમાં તેમની ટીકા કરવામાં આવે છે, તેનો ઉલ્લેખ અસ્થાને નહીં ગણાય. એક ટીકા એ કરવામાં આવે છે કે નેહરુ ચીનને ઓળખવામાં થાપ થઈ ગયા. ૧૯૬૨માં ચીન ભારત પર શા માટે આક્રમણ કર્યું અને થોડા સમય બાદ ‘એકપક્ષીય યુદ્ધવિરામ’ જાહેર કરીને તેણે પોતાનાં દળો શા માટે પાછા ખેંચી લીધાં એ આજે પણ અણઉકેલ્યો કોયડો છે. આપણી લશ્કરી સજ્જતા કેટલી કાચી અથવા પોકળ હતી, તે પણ તેનાથી સ્પષ્ટ થયું. આજે પણ ચીન અરુણાચલ પ્રદેશને પોતાનો જ પ્રદેશ માને છે. ‘હિન્દી-ચીની ભાઈ-ભાઈ’નાં સૂત્રોમાં ચીનના ખરા ઇરાદા કયા હતા, તે આપણે જાણી શક્યા નહીં.

બીજી ટીકા કાશ્મીરના સંદર્ભમાં કરવામાં આવે છે. જમ્મુ-કાશ્મીરનું જોડાણ રાજા હરિસિંહે ભારતીય સંઘ સાથે કર્યું, તેના થોડા જ સમયનાં જમ્મુ-કાશ્મીર પર કબાઇલીઓના વેશ પહેરીને પાકિસ્તાનના સૈનિકોએ હુમલો કર્યો. એ હુમલાને ખાળવા માટે તરત લશ્કર મોકલવાને બદલે નેહરુએ યુનાઈટેડ નેશન્સનો આશરો લીધો અને ત્યાં સલામતી સમિતિએ યુદ્ધવિરામ જાહેર કરવાનો ઠરાવ પસાર કર્યો. આ સમય દરમિયાન જમ્મુ-કાશ્મીરના પશ્ચિમ દરમિયાન જમ્મુ-કાશ્મીરના પશ્ચિમ ભાગ ઉપર પાકિસ્તાનના લશ્કરે કબજો જમાવી દીધો હતો. આ બાબતે નેહરુ અને સરદાર વચ્ચે ઠીકઠીક પ્રમાણમાં મતભેદો ઊભા થયેલા.

એ જ રીતે તિબેટની બાબતમાં નેહરુએ ચીન ઉપર દબાણ લાવવા જેવું હતું. તિબેટ ચીનનો સ્વાયત્ત પ્રદેશ હતો, અને તેને પોતાનામાં ભેળવી દેવાનો પ્રયાસ કર્યો, તે વખતે ભારતે આગ્રહ રાખાવો જોઈતો હતો કે ભારત-તિબેટ વચ્ચેની સરહદોની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવે ! સરદાર પટેલે આ સંદર્ભમાં નેહરુનું ધ્યાન પણ દોર્યું હતું. જ્યારે નેહરુ અને સરદારની તુલના કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એવું વિધાન કરવામાં આવે છે કે ‘આદર્શવાદી નેહરુ હવામાં ઉડનાર નેતા હતા’, જ્યારે સરદારના પગ નક્કર ધરતી પર રહેલા હતા.

નેહરુએ દેશમાં વૈજ્ઞાનિક સંશોધનસંસ્થાઓ, ઉચ્ચશિક્ષણની સંસ્થાઓ વગેરેની સ્થાપના કરી અને વૈજ્ઞાનિક સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપ્યું, તેની ખાસ નોંધ લેવી જોઈએ. અણુશક્તિના શાંતિમય ઉપયોગ માટેની સંસ્થાઓ સ્થાપીને, વૈજ્ઞાનિકોને ઘણું પ્રોત્સાહન પૂરું પાડ્યું. અવકાશ ક્ષેત્રે આપણે જે સિદ્ધિઓ મેળવી છે અને મેળવતા રહીએ છીએ, તેનો પાયો નેહરુએ નાખેલો.

ટૂંકમાં, ઉદારમતવાદી, પ્રાતિનિધિક સંસ્થાઓનાં નિર્માણ, જતન અને સંગોપન, આયોજન દ્વારા દેશના આર્થિક-સામાજિક વિકાસ પર ભાર, સિદ્ધાંતચુસ્ત સમાજવાદને બદલે લોકશાહી સમાજવાદનાં પુરસ્કાર વગેરે ક્ષેત્રોમાં તેમનો ફાળો અમૂલ્ય છે. ભાવિ ભારતનું એક દર્શન, તેમના વિચારોમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. એ અર્થમાં નહેરુને એક દૃષ્ટિવંત, રાજપુરુષ તરીકે વર્ણવી શકીએ. તેઓ એક બહુમુખી પ્રતિભા અને ભાતીગળ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા નેતા હતા.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2014, પાન 4 – 6