ગિરીશભાઈના અમૃતપર્વ નિમિત્તે અમદાવાદ સ્થિત ટાઉનહૉલમાં તેમણે વ્યક્ત કરેલાં અને કરવા ધારેલા વિચારો, “નિરીક્ષક”ના 01 જુલાઈ 2009 અને 16 જુલાઈ 2009, એમ બે અંકમાં પ્રકાશિત કરેલાં તે અહીં એક સાથે.

મારા જીવનમાં મેં અનેક કર્મશીલોનું સન્માન કર્યું છે, પરંતુ મારા સન્માન-સમારંભમાં હું ખૂબ જ મૂંઝવણ અનુભવું છું અને તે સ્વીકારતાં ખચકાટ થાય છે, પરંતુ આ ટાઉનહૉલમાં ગુજરાતભરમાંથી, બનાસકાંઠાથી, ડાંગ અને પંચમહાલથી, જામનગરથી આવેલા તમામ વર્ગના અને વિવિધ વિચારોવાળા સાથીઓ જોયા, ત્યારે મને ખ્યાલ આવ્યો કે આ સન્માન મારું નથી, પરંતુ ગુજરાતમાં અને સમગ્ર દેશમાં પોતાના જીવન જીવવાના અધિકાર માટે, નવા માનવી માટે સંઘર્ષ કરનારાં લાખોકરોડો ભારતજનોનું સન્માન થાય છે. હું તો માત્ર નિમિત્ત જ છું અને એટલે આપ સૌનો The other Gujarat અને the other Bharatના ગૌરવશીલ માનવીઓનો મને પ્રતીક બનાવવા માટે હૃદયપૂર્વકનો આભાર માનું છું.

મને તો મારા મિત્રો મારું સન્માન કરવાનું વિચારે છે તેને અંશ માત્ર ખ્યાલ ન હતો, પરંતુ ઓચિંતા જ એક પરમમિત્રની સાથે વાતવાતમાં આ સન્માનનો ઉલ્લેખ થયો, ત્યારે ખબર પડી. ઘનશ્યામભાઈ, હનીફ લાકડાવાલા, પર્સીસ જાટવાલા અને મનીષી જાની મારા ઘરે આવ્યા ત્યારે મેં આવા સન્માનની જરૂર નથી તેવી વાત કરી. “તમારે આનો નિર્ણય કરવાનો નથી. એ અમારે વિચારવાનું છે.” મારાથી મજાકમાં બોલી જવાયું, “હવે જ્યારે મને સન્માનવાનું વિચારો જ છો તો પછી ભૂલી ન જતા. મારાથી તમને યાદ દેવડાવાશે નહીં.” અને બધા ખડખડાટ હસી પડ્યા. જીવનમાં દરેક પ્રસંગે હસવાનું હું નાનપણથી શીખ્યો છું. એક વખત બર્ટ્રાન્ડ રસેલ કે બર્નાર્ડ શૉ (અત્યારે બરાબર ખ્યાલ નથી) એ લખેલું કે “તમે ભૂખે મરતા હોય કે તમારે જેલમાં જવાનું હોય તે સિવાય જીવનને હળવાશથી માણો.” જો કે, અન્યાય સામે ઉપવાસ કરતા હોઈએ અથવા જેલમાં જતા હોઈએ ત્યારે પણ હસતાં-હસતાં જ સ્વીકારીએ.

૭૫ વર્ષે મારું સન્માન થાય છે, ત્યારે આ સન્માનમાં ગર્ભિત રહેલો એક સંદેશ સ્પષ્ટ દેખાય છે. હવે Withdraw થવાનો સમય આવી ગયો છે, કારણ કે જીવનમાં જીવવાની કલા છે, તેમ તેમાંથી યોગ્ય સમયે નિવૃત્ત થવાની પણ એક કલા છે. આ કલા કેટલા ય વખતથી હું શીખ્યો છું. અલબત્ત, Withdrawal એટલે સંપૂર્ણ નિવૃત્તિ નહીં, પરંતુ પાછલી બેઠક ઉપર બેસવું. પોતાને ગમે તે કામ કરે રાખવું.

ઘણા મિત્રોએ દીર્ઘ આયુષ્ય માટે શુભેચ્છા પાઠવી છે. આજથી ૨૦-૨૫ વર્ષ પહેલાં ૨૧મી સદી જોવાની ઇચ્છા હતી. મારા હૃદયના ડૉક્ટરને મેં કહેલું કે મારે ૨૦૦૧ સુધી તો જીવવું જ છે. ત્યારે ડૉક્ટરે મને પૂછ્યું કે “કેમ ૨૦૦૧ સુધી?”. ત્યારે જે જવાબ મેં મારા ડૉક્ટરને આપ્યો હતો તે આપને જણાવવા માગું છું. મેં કહેલું, “ભારત કેવી રીતે ૨૧મી સદીમાં પ્રવેશે છે, તે મારે જોવું છે. મારાં બે અરસપરસ વિરોધી સ્વપ્નાંઓ છે. એક, દેશ આપણા બંધારણના આમુખમાં આલેખાયેલ આદર્શો અને મૂલ્યો તરફ આગેકૂચ કરતો હોય. ગાંધીજીનો ગરીબમાં ગરીબ અને નીચામાં નીચો માનવી સ્વતંત્રતા, સમાનતા, બંધુત્વ, ન્યાય અને માનવગૌરવ ઉપર રચાયેલા ભવિષ્ય તરફ આગેકૂચ કરતો હોય – એ જોવા માટે કે દરેકને એક નાનું ઘર હોય, અર્થપૂર્ણ જીવનનિર્વાહનું સાધન હોય, સુખી કુટુંબ હોય, શિક્ષણની પ્રાપ્યતા અને મોકળાશ હોય, આરોગ્યસેવાઓ સુરક્ષિત હોય, વિવિધતામાં એકતાથી જીવતો દેશ હોય અને માનવી, સમાજ ને કુદરત વચ્ચે એક મૈત્રીભર્યો સંબંધ હોય; ભય, ભૂખ અને ભ્રષ્ટાચારથી મુક્ત એવો સમાજ હોય અને નાચતી, ઝૂમતી, ગાતી નવી સંસ્કૃિત હોય. બીજું સ્વપ્ન એ કે સમાજનાં મુઠ્ઠીભર વર્ગ પોતાના અશ્લીલ ભોગવાદમાં આળોટતા અને લાખો કરોડો ગરીબ, વંચિત, શોષિત સમાજના ખભા ઉપર બેસી દુનિયાભરમાં ઘૂમતો હોય, જ્યાં Super Power ભારતના પ્રદર્શન રૂપે પોતાનું આધુનિક લશ્કર, વિનાશક સંહારસાધનો અને આધુનિક રાજાઓનું એક જબરદસ્ત સરઘસ નીકળતું હોય, જેમાં આધુનિક હેલિકૉપ્ટરો અને યુદ્ધનાં વાયુ જહાજોમાંથી સાધુ-સાધ્વી, મહારાજાઓ ઉપર ફૂલો ફેંકાતાં હોય, આધુનિક વાહનો બગડી જવાને લીધે બળદ, હાથીઓ, ઊંટગાડી કે ગાડાઓ ઉપર તેને લઈ જવાતા હોય અને અર્ધભૂખ્યો, અર્ધનગ્ન ભારતીય નાગરિક તેને ધક્કા મારતા હોય, તેને શિસ્તમાં રાખવા પોલીસ અને અર્ધલશ્કરી બળ હોય. લોકો પાછા ૧૯મી સદીમાં પાછા જવા માગતા હોય અને ચીસો પાડતા હોય કે અમને ૧૯૪૭ની ગરીબી પાછી આપો, અમારે બાજરી કે જુવારનો રોટલો અને કૂવા કે નદીનું પાણી જોઈએ છે, ૨૧મી સદીના બિસ્કિટ, બ્રેડ કે કેક અને કોકાકોલા, પેપ્સી કે બિસલેરી પાણી નથી જોઈતું. ૨૧મી સદીમાં ભારતની સાથે હું પણ જીવી ગયો, પરંતુ બીજું દુઃસ્વપ્ન સાચું પડ્યું અને મારે એ જોવું પડે છે, તેનું દુઃખ છે. સાથે-સાથે એ આશા સાથે જીવીશ કે નવા ભારત, સમાજ અને માનવી માટેનો સંઘર્ષ અને આગેકૂચ ઓર મજબૂત બને અને તે સંઘર્ષ અને આગેકૂચમાં હું હંમેશાં સાથે રહીશ.”

૨૧મી સદી વિશે એમ કહેવાતું કે ૨૧મી સદી સાર્વત્રિક માનવ – અધિકારોની સદી હશે, પરંતુ તેની શરૂઆત જ માનવ અધિકારોના બેશરમ ઇન્કાર, ઘોર અત્યાચાર અને બેલગામ વિનાશથી થઈ.

૨૦૦૧માં સપ્ટેમ્બર ૧૧ના રોજ ન્યૂયૉર્ક ટાવર ઉપરનો સુપરપાવર અમેરિકાની દાદાગીરી સામે કહેવાતો ‘ઇસ્લામિક આતંકવાદી’ હુમલો અને તેના જવાબમાં અમેરિકા, યુરોપ અને અન્ય દેશો તેમ જ ભારતમાં આતંકવાદને નાથવાના નામે સભ્ય અને માનવીય સમાજના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોનો ખુલ્લંખુલ્લા ઇન્કાર કરતા આતંકવાદ વિરોધી કાયદાઓ બનાવવામાં આવ્યા અને માત્ર શંકાના ધોરણે અસંખ્ય વ્યક્તિઓની ધરપકડ કરવામાં આવી અને તેમના ઉપર અત્યાચારો ગુજારવામાં આવ્યા. ૨૦૦૨માં ૨૭ ફેબ્રુઆરીના રોજ કમનસીબ ગોધરાના બનાવો સામે રાજ્યપ્રેરિત અને રાજ્યની સહાય સાથે ગુજરાતમાં બહુમતી કોમવાદી આતંકવાદનો દોર છૂટો મૂકવામાં આવ્યો અને genocideનો હિટલરી પોગ્રોમ (pogrom) શરૂ થયો. આજે સાત વર્ષ પછી પણ એક યા બીજા સ્વરૂપમાં હિંદુત્વબળોનો આતંકવાદ ચાલુ રહ્યો છે. ત્યાર પછી ઇરાકી યુદ્ધ, અફઘાનિસ્તાનનું યુદ્ધ, ઠેર ઠેર આતંકવાદી હુમલાઓ, તોફાનો, ૨૦૦૮માં ઓરિસ્સામાં કંદહારમાં ખ્રિસ્તીઓ પર અને બૅગાલુરુમાં સ્ત્રીઓ પર નિર્લજ્જ હુમલાઓ હિંદુત્વબળો દ્વારા થયા. દુનિયાભરની સ્થિતિ જોતાં લાગે છે કે ૨૧મી સદી વધુ જુલ્મી, અનેક પ્રકારના આતંકવાદ, રાજ્ય દ્વારા દમનો, વૈશ્વિકીકરણનો પોતાનો આગવો આતંકવાદ અને માનવ અધિકારોના વિનાશની સદી પુરવાર થશે. ૨૧મી સદીનો આ વિરોધાભાસ છે. વધુમાં વધુ આંતરરાષ્ટ્રીય વિવિધ અધિકારોની ઘોષણાઓ, કન્વેન્શન્સ, કરારો અને પ્રયોગોની સાથે સાથે માનવસંહાર, યુદ્ધો, આતંકવાદ, અધિકારોની ક્રૂર મશ્કરી સ્વાભાવિક જ આપણા મનમાં સવાલ ઉપસ્થિત થાય – “આપણે કઈ દિશામાં જઈ રહ્યા છીએ – વિશ્વ વિકાસ કે વિશ્વ વિનાશ?”

દૂર ક્યાં જાઓ છો, ગુજરાત ઉપર જ નજર કરોને : ૨૦૦૨માં ગુજરાતમાં ગુજરાતની અસ્મિતા અને ગૌરવ ઉપર ધારાસભાની ચૂંટણીઓ મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી લડ્યા, ૨૦૦૪માં ભારતીય જનતા પાર્ટીની આગેવાની હેઠળની એન.ડી.એ. સરકારના ‘ઇન્ડિયા શાઇનિંગ’ના મુદ્દા ઉપર દેશમાં અને ગુજરાતમાં પાર્લમેન્ટની ચૂંટણી લડાઈ, ૨૦૦૭માં નરેન્દ્ર મોદીએ સર્જેલા લાખો કરોડો રૂપિયાના ખર્ચે છાપાંઓ, મીડિયા અને જાહેરખબરો દ્વારા ‘મોદી એટલે ગુજરાત’ના નારા સાથે વાઇબ્રન્ટ ગુજરાતના નામે ધારાસભાની ચૂંટણીઓ લડી મોદી મોટી બહુમતી સાથે સત્તા ઉપર આવ્યા. પરંતુ કચ્છનો માછીમાર કે માલધારી, અગરિયો, ઉત્તર ગુજરાતમાં નાનીમોટી ખાણોમાં મજૂરી કરતા રોગગ્રસ્ત મજૂરો, સાબરકાંઠાના મોટા કમ્પામાં લગભગ વેઠિયાગીરી કરતા આદિવાસી ખેતમજૂરો, અમદાવાદના ઝૂંપડાંવાસીઓ, ખેડા જિલ્લામાં તમાકુની ખળીમાં કામ કરતા શ્રમજીવીઓ, વડોદરા, ભરૂચ, સુરત, વલસાડ અને ડાંગના આદિવાસીઓ, શેરડી કાપનારા આદિવાસી વિસ્થાપિતો, ઉદ્યોગો માટે જેમની જમીન ગઈ છે તેવા અસંખ્ય સૌરાષ્ટ્રના નાના ખેડૂતો, ગુજરાતની બહેનો, દલિતો, મુસ્લિમો ડરતાં ડરતા પૂછે છે વાઇબ્રન્ટ ગુજરાત ક્યાં છે? અહીં તો ‘સફરિંગ ગુજરાત’ છે, જેને વાઇબ્રન્ટ ગુજરાતનાં સ્પંદનો હજુ સ્પર્શ્યાં નથી, જેમણે ઇન્ડિયા શાઇનિંગનો ચળકાટ અને ઝગઝગાટ મોટા મૉલ્સમાં, મલ્ટિપ્લેક્સ થિયેટરોમાં, ગાંધીનગરના આધુનિક રાજાઓના બંગલાઓમાં, અંબાણી, અદાણી, નિરમા, એસ્સાર તાતાના મહેલોમાં જોયો છે, પરંતુ જેને સારી ભાષામાં ઘર કહેવામાં આવે એવી પોતાની ઓરડીઓ કે ઝૂંપડાઓમાં જોયો નથી. ૨૦૦૮ની અને ૨૦૦૯ની ગ્લોબલ સમિટના મોદીના રોમન સર્કસો જોયા છે, પરંતુ આ ભભકાઓ અને જાહોજલાલીમાં એક બીજું પણ ગુજરાત છે તે વાત ભૂંસી નાખવામાં આવી છે. આ ‘ઇન્વિઝિબલ ઍન્ડ ઇનઑડિબલ’ ગુજરાત ૬૦થી ૭૦ ટકા ગુજરાતીઓનું બનેલું છે. જેમાં આદિવાસીઓ, દલિતો, બીજી પછાત જાતિઓ, મુસલમાનો અને ગરીબ લોકો છે. જેમાં રૂઢિચુસ્ત અને પુરુષપ્રધાન  સમાજમાં કચડાતી સ્ત્રીઓ છે. બાળમજૂરી કરતાં કરતાં અચાનક પુખ્ત વયના બની ગયેલાં બાળકો છે. તેમની ગરીબી, બેકારી અર્ધ-ભૂખમરો, ચલાવવા ખાતર ચાલતી નિશાળો, પાણીની તંગી કે ગંદું પાણી, તેમનાં ખંડેર મકાનો, નિરક્ષરતા, બીમારી અને પોષણવિહીનતા, બરબાદ થતી જમીનો, ખાલી થતા કૂવાઓ, સુકાઈ જતી નદીઓ, નગ્ન જંગલો, પ્રદૂષિત હવા અને પાણી, આમાંનું એક પણ કોઈ જગ્યાએ કે સમિટ-કૉન્ફરન્સોમાં કે ઉત્સવોમાં ચર્ચાતું નથી કે દેખાતું નથી. અહીં ગુજરાતમાં તો વાતો થાય છે મોટા ઉદ્યોગોના એમ.ઓ.યુ.ની, જનતાની કાર નેનોની, પંચતારક હોટલોની દારૂની રેલમછેલની, ગરીબોને મફત આપવામાં આવશે તેવા મોબાઇલ ફોનોની, સુંદર રસ્તાઓ, ભવ્ય બાગબગીચા, આલીશાન મકાનોની, અમદાવાદને શાંગહાઈ બનાવવાની અને ગુજરાતને મીની-જાપાન બનાવવાની. કમનસીબ ભારતીય નિવાસીઓે બદલે ભાગ્યશાળી બિન-ભારતવાસી ગુજરાતીઓની, તેમને માટેના આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાની મથકોની, ભવ્ય હોસ્પિટલોની, ગરીબી, અસમાનતા, અન્યાય, શોષણ, પ્રાણીઓ કરતાં બદતર ગૌરવહીન અસ્તિત્વને ઢાંકવા માટેનાં સુંદર સંસ્કૃત સૂત્રો અને રંગીન કલાત્મક કાર્યક્રમોની.

બીજું પણ એક ગુજરાતમાં છે તે જોવું હોય તો આ ટાઉનહૉલમાં આવો, તેમને જુઓ, તેમને સાંભળો, મને આનંદ છે અને તે વાતનું ગૌરવ છે કે સન્માન-સમિતિના મારા મિત્રોએ આ ૧૦ મે, ૨૦૦૯ના દિવસે અમદાવાદના કેન્દ્રસમા ટાઉનહૉલમાં સાચા ગુજરાતને બોલાવ્યું છે અને સાચા ગુજરાતના આ પ્રતિનિધિઓ સ્વયંભૂ આવ્યા છે. પેલી બાજુએ જોઈએ તો હતાશા, નિરાશા અને અંધકાર લાગે, પરંતુ અહીં સામે જોઈએ તો આશા, પ્રકાશ, સફળતાનો વિશ્વાસ અને નવા સમાજ તરફ મક્કમતાથી આગેકૂચ દેખાય છે. આ કાર્યક્રમની આ જ સફળતા છે અને આ સફળતામાંથી પ્રેરણા લઈ નવા ગુજરાત, નવીન ભારત, નૂતન દુનિયા તરફ આપણે આગળ વધીએ.

જેમ “એક બીજું પણ ગુજરાત છે તેમ એક બીજું પણ ભારત છે.” હકીકતમાં તો આ બીજું ગુજરાત એ બીજા ભારતનો જ ભાગ છે. આ લાખો-કરોડો ભારતવાસીઓના એ જ મૂળભૂત માનવ જરૂરિયાતોના પ્રશ્નો છે – રોજીરોટી, પાણી, કપડાં, મકાન, શિક્ષણ, આરોગ્ય, ગરીબી, અસમાનતા, અન્યાય, શોષણ, અસ્પૃશ્યતા, અવલંબન, વંચિતતા, એ જ જૉબલેસ, રુથલેસ, રુટલેસ, વૉઇસલેસ, ફ્યુચરલેસ ‘વિકાસ’. છતાં ય નવાઈ લાગશે કે હજુ થોડા દિવસો પહેલાં યોજાયેલી પાર્લમેન્ટની ચૂંટણીમાં તો ચારેબાજુથી એક જ અવાજ છાપાંઓમાં-મીડિયામાં નિષ્ણાતોના લેખોમાં અને વિશ્લેષણોમાં, જાહેર ચર્ચાઓમાં, સેમિનારોમાં સંભળાતા હતા : “આ રાષ્ટ્રીય ચૂંટણી છે, માત્ર ઉપર છલ્લી વાતો છે, કોઈ વિચારધારાઓ કે ભાવિ યોજનાઓ તો છે જ નહીં. શાસકો, વિરોધ પક્ષો, વિવિધ પક્ષો, નેતાઓ, સમર્થકો ચારે બાજુ વિમાનોમાં દેશભરમાં ઘૂમતાફરતા પણ આ બીજા ભારતના સામાન્ય, નાના, ક્ષુલ્લક પ્રશ્નોની તો વાતો કરતા જ નથી. તેઓ તો મહાન પ્રશ્નોની વાતો કરે છે – ન્યુિક્લયર શક્તિ, દેશની સલામતી, આતંકવાદ, વૈશ્વિકીકરણનો “માનવીય ચહેરો, બુઢિયા-ગુડિયા, એસ.આર.પી. (સોનિયા, રાહુલ, પ્રિયંકા) અફઝલને ફાંસીનો અમલ નહીં અને દેશપ્રેમી(મોદી પોતે)ને ફાંસી અને જેલની સજા, મનમોહનસિંહને ‘સરદાર’ કહેવાય?, સ્વિત્ઝરલૅન્ડમાં છુપાયેલા પૈસા, આઈ.પી.એલ. મેચો ભારતમાં કેમ નહીં? વગેરે વગેરે. એમ લાગે કે ફુકુયામાની ‘ડેથ ઑફ આઇડ્યિોલૉજી’નો સમય ભારતમાં આવી પહોંચ્યો હોય. એકબાજુ દેશની સામાન્ય જનતા ૫૦થી ૬૦ ટકાની વચ્ચે ચાલતા, ગાડામાં, સાઇકલ ઉપર મત આપવા જાય છે – કેવી આશાઓ સાથે કેવાં સ્વપ્નાંઓ માટે, કેવા ભવિષ્ય માટે? (આની ચર્ચા કરવાનો તો કોઈને સમય નથી). બીજી બાજુ ચૂંટણીજંગ ખેલનારા રાજકીય ખેલાડીઓએ આખી ચૂંટણીને એક મહાન સરકસ બનાવી દીધી, જેમાં જોકરો હોય, સિંહ કે વાઘને રમાડનારા માસ્ટરો હોય, જાદુના પ્રયોગો હોય, વિવિધ પ્રકારનાં પ્રાણીઓ હોય, માત્ર દુનિયાભરનો ભાર ઊંચકનારો ગધેડો ના હોય. નરેન્દ્ર મોદી જેવા મનમોહનસિંહની મિમિક્રી કરી લોકોને મનોરંજન કરાવે, હાથમાં ડમ્બેલ્સ ઊંચકી હું ૮૧ વર્ષે પણ જુવાન છું, તેવું દર્શાવવા પ્રયત્ન કરતા અડવાણીજી હોય, આગ ઓકતા ઉશ્કેરાટભર્યાં ભાષણો કરતા વરુણ ગાંધી હોય – બે ઘડી જાતજાતની યાતનાઓ સહન કરતા બિચારા પ્રેક્ષકો હોય!

આવી ચૂંટણીઓ જોઈ મને વર્ષોથી એક વાત યાદ આવે છે. પોતાના લાંબા સુખી લગ્નજીવનનું રહસ્ય શું? તેનો જવાબ આપતા પતિદેવ કહે છે, ‘સીધી સાદી ચાવી છે –  નાના પ્રશ્નો મારી પત્ની નક્કી કરે, મોટા પ્રશ્નો હું નક્કી કરું’ બસ કોઈ તકરાર જ નહીં. નાના પ્રશ્નો કયા ? રોજબરોજના અમારા કુટુંબના બધા જ પ્રશ્નો – કઈ નોકરી, કેવું ઘર, શું ખાવાનું, કેટલાં બાળકો, કઈ સ્કૂલો, રવિવારે અને વૅકેશનમાં ક્યાં જવાનું, મારે કયાં કપડાં પહેરવાનાં, શું બોલવાનું, ક્યારે ચૂપ રહેવાનું વગેરે. તો મોટા પ્રશ્નો કયા – “મારે એ નક્કી કરવાનું કે ભારતે ઍટમબૉમ્બ બનાવવો જોઈએ કે કેમ?, ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે કેવા સંબંધ હોવા જોઈએ?, વિશ્વ કઈ દિશામાં જઈ રહ્યું છે?, અયોધ્યામાં રામમંદિર હોવું જોઈએ?” વગેરે. બસ આપણી ચૂંટણીઓ પણ આ જ પ્રકારની છે. જીવનને સ્પર્શતા અગત્યના સવાલો આપણા નેતાઓ નક્કી કરે, જ્યારે જનતા દેશ અને વિશ્વના મહાન પ્રશ્નોના જવાબ આપે. પરિણામે દેશની જનતા પાસે તો તેમને રોજબરોજના જીવનની મૂળભૂત જરૂરિયાતો અને પ્રશ્નોનો જવાબ અને ઉકેલવાની સત્તા અને અવાજ તો રહેવા દેવામાં આવતા જ નથી. અને પરિણામે દેશ – મુઠ્ઠીભર વર્ગો – વિકાસ, પ્રગતિ, જાહોજલાલીના રસ્તે આગળ વધતો જાય છે, જ્યારે ૮૦ ટકા ભારતની જનતા હજુ પોતાની જીવનની આવશ્યક વસ્તુઓ અને સાધનો માટે વલખા મારતી રહે છે. કદી સવાલ પૂછાતો નથી. વિકાસ કોના માટે? કોના ભોગે? કેટલાના ભોગે? થોડા દિવસ પહેલાં ‘ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા’માં ૧૦૫ વર્ષના વૃદ્ધનો એક લાકડીના ટેકે બાળક સાથે ચાલતો ફોટો આવેલો. આ વૃદ્ધે ૧૯૫૧થી અત્યાર સુધીની બધી ચૂંટણીઓમાં મત આપ્યો છે, પરંતુ ૧૦૫ વર્ષે પણ આ માનવી તો ત્યાં જ રહ્યો. ૬૨ વર્ષની આઝાદી પછી અને બંધારણનાં ૫૯ વર્ષ પછી સાચા ભારતની આ દશા છે, ત્યારે આપણે શું કરીશું? આપણી સમક્ષનો આ એક મોટો પડકાર છે.

આપણા બધાની સામે સૌથી મોટો પડકાર પીપલ્સ મૂવમેન્ટ એટલે કે વિશાળ જનઆંદોલન દ્વારા પીપલ્સ પોલિટિક્સ કહેતાં લોકરાજનીતિને રાજ્ય, અર્થવ્યવસ્થા અને સમાજના કેન્દ્રમાં કેવી રીતે લાવવી, જેથી સાચા અર્થમાં જનતા માટે, જનતા દ્વારા, જનતાનું શાસન છેક ઉપરથી નીચે સુધી સ્થપાય. અત્યારે અસ્તિત્વ ધરાવતા મુખ્ય પક્ષો વચ્ચે રાજકીય, આર્થિક કે સામાજિક મૉડલમાં મહત્ત્વનો ફેર નથી. બધાએ લગભગ મુક્તબજાર આધારિત અર્થવ્યવસ્થાને સ્વીકારી છે, જેમાં રાજ્યનું કાર્ય મુક્ત બજારને અનુરૂપ વ્યવસ્થા ઊભી કરવાનું અને રાજ્યનું ક્ષેત્ર ઘણું મર્યાદિત બનાવવાનું છે. પરિણામે અર્થવ્યવસ્થાને બજારનાં બળો ઉપર છોડી દેવાય જ્યાં સામાન્ય જનતાનો અવાજ અને તાકાત માત્ર પૈસા / સાધનો દ્વારા  વ્યક્ત થાય અને પૈસા, ખરીદશક્તિ કે સાધનવિહીન પ્રજાનું કોઈ સ્થાન ન હોય; જ્યારે રાજ્ય લોકશાહી હોય તો પણ પ્રજાએ ચૂંટેલા પ્રતિનિધિઓ અને તેમની સરકારનું બજારને અને બજારનાં બળોને અને નેશનલ / મલ્ટિનેશનલ કોર્પોરેટ સત્તાને આધીન હોય. ભારતની પ્રજાએ પોતાને આપેલા બંધારણને તે જ રીતનો વળાંક અને ઝોક અપાય. પ્રજાના અધિકારોનું અને પ્રજાના અવાજને વાચા આપનાર બંધારણને મુક્ત બજારોને અનુરૂપ બનાવાય. ડાબેરી પક્ષો પણ છેવટે તો આ જ મૉડલ સ્વીકારે છે. તેટલા માટે ત્રીજું નહીં, પરંતુ સાચા અર્થમાં બીજું બળ ઊભું કરવાનું આપણું કાર્ય છે. સમાજવ્યવસ્થામાં અને અર્થવ્યવસ્થામાં લોકોનું રાજ્ય કેન્દ્રમાં રહેવું જોઈએ. આ લોકશાહી માત્ર સાંસ્થાનિક નહીં, પરંતુ લોકોની, ગામડાથી માંડી દિલ્હી સુધી બધા જ સ્તરે ભાગીદારીવાળી હોય. ‘પાર્ટિસિપેટરી ડેમોક્રેસી ફ્રૉમ બીલોે’ તે આપણો આદર્શ અને ધ્યેય હોય. આ પરિવર્તનની શરૂઆત મહાત્મા ગાંધીના પેલા છેવાડાના ગરીબમાં ગરીબ અને નીચલામાં નીચલા માણસથી થવી જોઈએ. જેથી એકેએક ભારતવાસીની આંખનાં આંસુંઓ લૂછી શકાય.

પીપલ્સ પોલિટિક્સ માટે અત્યંત આવશ્યક છે, તે પીપલ્સ મૂવમેન્ટ અને આ પીપલ્સ મૂવમેન્ટ માટે આજે કોઈ રાજકીય પક્ષ બનાવવો જરૂરી નથી, તેમ જ ઇચ્છનીય અને લાભદાયી પણ નથી, કારણ કે રાજકીય પક્ષ કોઈ વધારે વ્યવસ્થિત, સ્પષ્ટ વિચારધારા નીતિ અને કાર્યક્રમ ઉપર સ્થાપી શકાય. અત્યારે આ તબક્કે તે હાંસલ કરવાનું શક્ય નથી અને જો ઉતાવળથી એમ કરવામાં આવશે, તો લોક-આંદોલન આજની જેમ ભિન્ન-ભિન્ન વાડાઓમાં વહેંચાઈ જશે. આજે એક પક્ષની નહીં પરંતુ ‘લેટ હન્ડ્રેડ ફ્‌લાવર્સ બ્લુમ’ની જરૂરિયાત છે. અને એટલે જ પીપલ્સ પોલિટિક્સ માટે આવશ્યકતા તે લોકોના પ્રાણપ્રશ્નોને વૈયક્તિક કે માત્ર નૈતિક સ્વરૂપ આપવાના આજના પ્રયત્નોને સ્થાને આ પ્રાણપ્રશ્નોનું પોલિટિસાઇઝ કરવાની છે. લોકો સમક્ષ એ વાત લઈ જવાની જરૂર છે કે તમારી ગરીબી, બેકારી, નિરક્ષરતા, બીમારી, હવા, પાણી, જમીનનું પ્રદૂષણ એ માત્ર વ્યક્તિની નિષ્ફળતા કે બિનકાર્યક્ષમતાને આભારી નથી કે નીતિમત્તાના અભાવને કારણે નથી, પરંતુ તેનું મૂળ સામાજિક-આર્થિક રાજ્યવ્યવસ્થા અને પાવર સ્ટ્રક્ચરમાં છે. તે ઢાંચો અને વ્યવસ્થા મૂળભૂત રીતે બદલવાની છે. ટૂંકમાં, તમારો પ્રશ્ન વૈયક્તિક કે નૈતિક નથી, પરંતુ રાજકીય છે. તે અર્થમાં પ્રાણપ્રશ્નોનું પોલિટિસાઇઝેશન થવું જરૂરી છે. આ જ આપણું કાર્ય છે.

બીજું કાર્ય છે વૈકલ્પિક, વિશાળ, વ્યાપક, હેતુલક્ષી મૉડલ ઊભું કરવાનું. માઓનું એ સૂત્ર ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. ‘ફ્રૉમ ધ પીપલ, ટુ ધ પીપલ’. આ મૉડલ થોડા મુઠ્ઠીભર માણસો, વિજ્ઞાનીઓ કે ટેક્નોક્રેટ કે નિષ્ણાતોએ ઉપરથી ઠોકી બેસાડેલું નથી, પરંતુ પ્રજાના વિવિધ પ્રાણપ્રશ્નોને પોલિટિસાઇઝ કરતાં કરતાં મંથનમાંથી સર્જાતું મૉડલ હશે, જે ડાઇનેમિક હશે, પ્રજાના વિચારો, આશાઓ અને આદર્શોના ગ્રેજ્યુઅલ અનફોલ્ડિંગના સ્વરૂપનું હશે. એ મૉડલમાં બદલાતા સમય, બદલાતા સંજોગો, બદલાતા વિચારોને અનુકૂળ થાય એવી લવચિકતા હશે, પરિવર્તનશીલતા હશે, એક તબક્કામાંથી બીજા તબક્કામાં લઈ જવાની આત્મશક્તિ હશે.

ત્રીજું કાર્ય છે માત્ર દૂરની મંઝિલ નહીં, પરંતુ નજદીકનો પીપલ્સ એજન્ડા બનાવવાનું, આવતાં પાંચ વર્ષ માટે કે દસ વર્ષ માટે. દા.ત. ગુજરાતની સામાન્ય જનતાના જુદા જુદા વિસ્તારોમાં પ્રાણપ્રશ્નોની સમજ અને અભ્યાસ, તેમાં ઉપસ્થિત થતી પ્રાથમિકતાઓ, તેને માટે જોઈતાં સાધનો, મૂડી, તેને અમલમાં મૂકી શકે એવી વ્યવસ્થા, તેને સતત મૉનિટર કરે એવા કર્મશીલો, લોકો તરફથી સતત ફિડબૅક વગેરે વગેરે. આ એજન્ડા લોકોનો હોવો જોઈએ અને એ એજન્ડા આજની રાજ્ય વ્યવસ્થા તેમ જ રાજકીય પક્ષો અને સંગઠનો સ્વીકારે તે જાતનું મજબૂત પ્રજાનું દબાણ ઊભું કરવાનો પ્રયત્ન અને આંદોલનો કરવા જોઈશે … રાજકીય પક્ષોના ચૂંટણી ઢંઢેરામાં તેમ જ ઉમેદવારો નક્કી કરવામાં પણ પ્રજાનો અને પ્રજાના એજન્ડાનો પ્રભાવ પડે તેવું વાતાવરણ ઊભું કરવાનું પણ એટલું જ અગત્યનું છે. માત્ર ક્ષિતિજનાં સ્વપ્નાંઓમાં લોક આંદોલન ચલાવી ના શકાય. પ્રિન્સિપલ ઑફ ઇમિજ્યસી.

અથવા ગાંધીજીનો ‘એક પગલું આગળ’નો વિચાર મહત્ત્વનો છે. સમાજ પરિવર્તન છેવટના યુદ્ધના વિજય પર આધારિત ન હોઈ શકે. તે માટે મંઝિલ તરફ આગેકૂચ કરતા નાની-નાની લડાઈમાં જીત પણ હાંસલ કરવી જરૂરી છે.

લોકઆંદોલન વિશે પણ આપણે વિચારવું પડશે. લોકજાગૃતિ અને લોકસંઘર્ષ એક સાથે કરવા પડશે. લોકજાગૃતિ લોકો સાથે સતત અને સમજપૂર્વક સંપર્ક અને સહજીવનમાંથી ઉદ્‌ભવે છે, જેનાથી લોકો પોતાના પ્રશ્નોને વિશાળ અને સામાજિક, રાજકીય, આર્થિક વ્યવસ્થાના સંદર્ભમાં વિચારણા થાય અને કર્મશીલો લોકોના અનુભવો, સંવેદનાઓ, ઇચ્છાઓ અને મર્યાદાઓને એક વ્યાપક આંદોલનના માળખામાં ગોઠવી શકે. લોકસંઘર્ષ માટે જરૂરી છે લોકએકતા અને સમન્વય – નાત, જાત, રંગ, જાતિ, લિંગ, ધર્મ, ભાષા વગેરેના વાડાઓને આંબી જઈને લોકો ખભેખભા મિલાવી આગળ વધે અને લોક સંગઠન અથવા ખરેખર લોક સંગઠનો – નાનાં, મોટાં, એક પ્રશ્ન ઉપર આધારિત કે વધારે પ્રશ્નો માટેનાં સમુદાયનાં કે પ્રદેશનાં સંગઠનો.

લોકઆંદોલન અને લોકસંઘર્ષના કેટલાક પાયાના સિદ્ધાંતો છે : એક, આમ આદમી, સામાન્ય માનવી અને જનતામાં અતૂટ અને ઊંડો વિશ્વાસ. “આમઆદમી ભણેલો નથી, સ્પષ્ટ ભાષા બોલતો નથી, તેનું વાંચન નથી, સ્વતંત્ર વિચાર કરવાની તેનામાં શક્તિ નથી, તે આપણાથી, કર્મશીલોથી નીચે પાયરીમાં બેસવા લાયક છે, તે પૈસા, દારૂ વગેરેથી ભોળવાઈ જાય છે” વગેરે-વગેરે ખયાલો ઉપર સાચું લોક-આંદોલન ઊભું કરી ના શકાય. જીવન તો આપણા બધા માટે નિરંતર શિક્ષણનો પ્રવાહ અને પ્રક્રિયા (લર્નિંગ પ્રોસેસ) છે.

લોક-આંદોલન અને સંઘર્ષની સમગ્ર પ્રક્રિયા સંપૂર્ણ અહિંસક અને લોકોની સંપૂર્ણ ભાગીદારીવાળી હોવી જોઈએ. ગાંધીજીનો મૂળભૂત સિદ્ધાંત ‘ઍન્ડ ડઝન્ટ જસ્ટિફાય ધ મીન્સ’ આપણા આંદોલનનો મંત્ર હોવો જોઈએ. વિશ્વે અનેક હિંસાત્મક ક્રાંતિ અને સંઘર્ષો જોયા છે. આંદોલનનો માર્ગ પણ આપણને નવા સમાજની પુનઃરચના માટે તૈયાર કરતો હોય તેવો હોવો જોઈએ.

આ લોક-આંદોલન અને સંઘર્ષને કોઈ એક ચોક્કસ રાજકીય પક્ષના માળખામાં જકડી રાખવો ના જોઈએ. મોટાં-મોટાં આંદોલનો એક યા બીજા તબક્કે પક્ષ બનાવવાની વાત કરે છે, પરંતુ પક્ષ ધીમે-ધીમે લોકોનાં આંદોલનમાંથી ઊભો થશે. ઉપરથી ઠોકી બેસાડેલો પક્ષ આંદોલનને નુકસાન કરશે. પક્ષ અને ચૂંટણીઓ લોક-આંદોલનની આગેકૂચમાં અડચણરૂપ પુરવાર થશે. વ્યાપક સમાજના સહકારને જુદા-જુદા વાડાઓમાં ફેરવી નાખશે અને તમારી વિશ્વસનીયતા તેમ જ એક્સેપ્ટિબિલિટી ઓછી થશે. અલબત્ત, આનો અર્થ એ નથી કે રાજકીય સત્તાની અગત્યતા નથી. આપણું આંદોલન મૂળભૂત રીતે રાજકીય જ છે અને પીપલ્સ પોલિટિક્સ માટેનું જ છે.

આવી જ રીતે લોકઆંદોલન અને લોકસંઘર્ષને માત્ર લીગલાઇઝ અથવા જ્યુડિશિયલાઇઝ કરવાની સાથે ચેતતા રહેવાની જરૂર છે. છેવટે કાયદો અને અદાલતો ચોક્કસ બંધિયાર માળખામાં જકડાયેલા હોય છે. વળી, ન્યાયતંત્ર પણ છેવટે તો વર્તમાન રાજ્યનું એક અંગ છે. ન્યાયતંત્ર દ્વારા સામાજિક પરિવર્તનની આશા રાખી શકાય નહીં. ૧૯૮૦ પછીનાં વર્ષોેમાં જ્યુડિશિયલ ઍક્ટિવિઝમે અને પીપલ્સ ઇન્ટરેસ્ટ લિટિગેશને ઘણી આશાઓ ઊભી કરેલી. કોઈ પણ સામાજિક, રાજકીય, આર્થિક પ્રશ્ન હોય તેના ઉકેલ માટે અદાલતો તરફ દોડી જવાનું વલણ મજબૂત બનેલું. હું પણ એમાં ભાગીદાર હતો. પરંતુ આજે સ્પષ્ટ દેખાય છે કે અદાલતની દરમિયાનગીરીના કારણે લોક આંદોલનો અટકી ગયાં અથવા બીજા માર્ગે વળી ગયાં. પબ્લિક ઇન્ટરેસ્ટ સોશિયલ ઍક્શન લિટિગેશનનો લોક-આંદોલનના વિકલ્પ તરીકે ઉપયોગ થયો, અને જ્યારે ભાન થયું કે અદાલતો પાસેથી વધારે આશા રાખી શકાય એમ નથી, ત્યારે ઘણાં આંદોલનો બંધ થઈ ગયેલાં. અલબત્ત, લોક-આંદોલન માટે જરૂર પડે ત્યારે યોગ્ય સ્થાને, પૂરી મર્યાદાઓને સમજી કાયદો અને અદાલતનો આશરો મર્યાદિત ધ્યેય માટે લઈ શકાય. પણ અદાલતી કાર્યનો પાયો  લોક-આંદોલન હોય અને તેનો ટેકો પણ તે જ હોય. વળી, નવી આર્થિક નીતિ પછીના દસકામાં તો અદાલતોની વિચારધારા પણ બદલાઈ ગઈ છે. સામાજિક અને આર્થિક ન્યાય હવે કેન્દ્રમાં નથી રહ્યો. વૈશ્વિકીકરણ અને મુક્ત બજારના ઝંઝાવાતમાં આપણી ઉપલી અદાલતો પણ સપડાઈ ગઈ છે. સર્વોચ્ચ અદાલત અને હાઈકોર્ટોનું કાર્ય તો આ એલ.પી.જી.નાં તોફાનો સામે બંધારણ દ્વારા સામાન્ય જનતાનું રક્ષણ કરવાનું છે અને હોવું જોઈએ. તેનાથી ઊલટું, આ અદાલતો બંધારણને વૈશ્વિકીકરણને અનુકૂળ બનાવવાની કોશિશ કરે છે. પરિણામે દેશના બંધારણને અને બંધારણે આપેલ માનવ અધિકારોને ઉચ્ચ અદાલતોથી પણ રક્ષણ કરવાનું કામ આપણાં લોક-આંદોલનના ભાગ રૂપે કરવાનું છે.

છેલ્લે કેટલાક મહત્ત્વના મુદ્દાઓ આપની સમક્ષ મૂકવા માગું છું. એક : પીપલ્સ મૂવમેન્ટનાં બે અંગો છે : સંઘર્ષ અને સત્યાગ્રહ તથા રચનાત્મક કાર્યક્રમ (વૈકલ્પિક સંસ્થાઓ અને લાઇફસ્ટાઇલ) – બંને સાથે થવા જોઈએ. સંઘર્ષની સાથે-સાથે નવા સમાજની રચનાનું કાર્ય પણ શરૂ થવું જોઈએ.

બે : આપણું કાર્ય પ્રવર્તમાન સંસ્થાકીય માળખાની અંદર અને તેની બહાર એમ બે પ્રકારનું હોવું જોઈએ. હાલની લોકશાહી સંસ્થાઓને વધારે સારી અને મજબૂત બનાવવાનું કામ કરવું પડશે. તેવી જ રીતે આજની સાર્વજનિક સંસ્થાઓ જેવી કે પંચાયતો, રાજ્યસરકારો, કેન્દ્ર સરકાર, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ, આરોગ્યની સેવાઓ વગેરે વગેરે.

ત્રણ : લોક-આંદોલન પણ એન.જી.ઓ.ના માળખામાંથી ઊભું થશે નહીં. આવી ઘણી સંસ્થાઓ ઉપયોગી છે અને વિવિધ ક્ષેત્રમાં કામ કરે છે, પરંતુ આ સંસ્થાઓનો સરવાળો એટલે લોક-આંદોલન નહીં એ વાત સમજવી પડશે.

ચાર : લોક-આંદોલનની સંસ્થાઓ અને કર્મશીલોએ ઉચ્ચ ધોરણો, લોકશાહી મૂલ્યો, પારદર્શકતા, પ્રામાણિકતા, એકાઉન્ટેિબલિટીના સિદ્ધાંતો અપનાવવા જરૂરી છે. ખાસ કરીને આપણા કર્મશીલોને બેવડાં ધોરણો પાલવે નહીં.

પાંચ : વિશાળ અને ગતિશીલ અર્થમાં લોકશાહી, બિનસાંપ્રદાયિકતા અને સમાજવાદના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો આપણે માટે માર્ગદર્શક તરીકે કામ કરી શકે. ડૉ. રામમનોહર લોહિયાના શબ્દોમાં માર્ક્સ, ગાંધીજી અને ડૉ. આંબેડકરની વિચારધારાઓનો આધુનિક વિશ્વમાં ગતિશીલ સમન્વય સાધવો જોઈએ – ક્લોઝ સિસ્ટમ તરીકે કે રૂઢિચુસ્ત ધર્મ તરીકે નહીં, પરંતુ ઓપન અને ડાઇનેમિક સિસ્ટમ તરીકે. આ ત્રણ સિદ્ધાંતો આપણા મૂળભૂત ધ્યેય અને આદર્શો અથવા માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો છે. તેનું કન્ટેન્ટ તો સમય, સ્થળ, સંજોગો મુજબ વિકસતું હશે.

મિત્રો, આ મારા વિચારો છે, તમારી વિચારણાઓ અને ચર્ચા માટે. અનેક મતભેદો હોઈ શકે છે, પરંતુ તાતી જરૂરિયાત છે ગુજરાતમાં (અને દેશમાં પણ) આપણે માનવગૌરવ અને માનવઅધિકારો માટે સંઘર્ષ કરતા બધા જ લોકો, કર્મશીલો, સંસ્થાઓ એકસાથે બેસીએ, ચર્ચા કરીએ, સમાન કાર્યક્રમ બનાવીએ. લોકોને સંગઠિત કરીએ અને સંઘર્ષ કરીએ આપણી સામેના પડકારો સામે, ભયસ્થાનો સામે, વિરોધી હુમલાઓ સામે.

અંતમાં, મારા જીવનમાં અનેક લોકોનો ફાળો છે, આપ સૌએ જે પ્રેમ, હૂંફ અને ટેકો આપ્યો છે, તે સર્વનો આભાર માનું છું. સાથે-સાથે અનેક લોકોનું મન દુભવ્યું હશે, તેમના વિરુદ્ધ બોલ્યો હોઈશ, તેમનો અનાદર કર્યો હશે તે સર્વેની હૃદયપૂર્વકની ક્ષમા યાચું છું.

સાહિર લુધિયાનવીના ગીતના શબ્દો સાથે હું વિરમું છું.
જિસ સુબહ કે ખાતિર જુગજુગસે હમે મરમર કર જાતે હૈં,
જિસ સુબહ કી અમૃત કી ધૂન પે હમ ઝહર કે પ્યાલે પીતે હૈં,
વહ સુબહ આયે ન આજ મગર, વહ સુબહ તો કભી આયેગી –
       વહ સુબહ કભી તો આયેગી.

આવો મિત્રો, આજથી શરૂ કરીએ ગુજરાતની લાખો, કરોડો ગરીબ, વંચિત અને પીડિત જનતાનું લોક-આંદોલન.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2018; પૃ. 03-07

મહુવા લોકઆંદોલન છેવટનાં તબક્કે પહોંચ્યું ત્યારે તંત્રીની વિનંતીથી ગિરીશભાઈએ આ આંદોલનનાં વિવિધ પાસાં “નિરીક્ષક”માં મૂકી આપ્યાં હતાં. તા. 16 જૂન 2011ના “નિરીક્ષક”માં પ્રકાશિત આ બે લેખો અહીં એક સાથે.

મહુવા તાલુકામાં ગુજરાત સરકારે મંજૂર કરેલી નિરમા સિમેન્ટ ફૅક્ટરી સામેનું લોક-આંદોલન એક અર્થમાં છેવટના તબક્કામાં પહોંચ્યું છે અને વિજય લગભગ નજદીક દેખાય છે. છેલ્લે સર્વોચ્ચ અદાલતમાં સુનાવણી વખતે ભારત સરકારના સૉલિસિટર જનરલે પાણીના બંધારવાળી જમીનમાં બાંધવામાં આવી રહેલી સિમેન્ટ ફૅક્ટરીની પર્યાવરણીય અસરોનો અભ્યાસ કરવા પર્યાવરણ વૈજ્ઞાનિકોની નિમણૂક કરવાની જાહેરાત કરી હતી. તે મુજબ સાત વૈજ્ઞાનિકો અને પાછળથી નિરમા કંપનીના સૂચનથી બીજા બે વૈજ્ઞાનિકો એમ મળી નવ વૈજ્ઞાનિકોની સમિતિ બનાવી. સર્વોચ્ચ અદાલતે ઊભા કરેલા પ્રશ્નો – ફૅક્ટરીની જગ્યા પર ‘વૉટરબૉડી’ છે કે નહીં ? જો હોય તો, સિમેન્ટ ફૅક્ટરી ઊભી કરવાથી કઈ પર્યાવરણીય અસરો થશે ? વગેરે-વગેરે – વિશે આ સમિતિએ સ્થળતપાસ કરીને બધા પક્ષકારોને સાંભળ્યા પછી, પોતાનો અહેવાલ ભારત સરકારના પર્યાવરણ ખાતાને સુપરત કર્યો અને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો. સમિતિએ સર્વસંમતિથી સ્પષ્ટ જણાવ્યું કે કારખાનાનું સ્થળ સ્પષ્ટ રીત વૉટરબૉડી કે વેટલૅન્ડ છે અને ત્યાં સિમેન્ટ ફૅક્ટરી સ્થાપવાથી પર્યાવરણનાં જુદાં જુદાં ક્ષેત્રોમાં ગંભીર નુકસાન થશે અને કોઈ પણ સંજોગોમાં ત્યાં સિમેન્ટ-ફૅક્ટરી સ્થાપી ન શકાય. આ અહેવાલ ભારત સરકારે સ્વીકાર્યો અને કાયદા મુજબ નિરમા કંપનીને કારણદર્શક નોટીસ આપવામાં આવી છે કે ફૅક્ટરીને આપવામાં આવેલી પર્યાવરણીય મંજૂરી શા માટે પાછી ના ખેંચવી તેનો જવાબ આપવામાં આવે. જવાબ આવ્યા બાદ કેસની સુનાવણી ઑગસ્ટ મહિનામાં થશે. એક વાત સ્પષ્ટ છે કે મહુવાના લોકો થોડા જૂજ અપવાદ સિવાય સિમેન્ટ ફૅક્ટરીનો વિરોધ કરે છે. એમણે ગુજરાત સરકારને અને નિરમા કંપનીને સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે We do not want cement factory here. બીજી બાજુ પર્યાવરણની દૃષ્ટિએ નિષ્ણાત વૈજ્ઞાનિકોના મંતવ્ય મુજબ, મહુવાના બંધારામાં સિમેન્ટ, ફૅક્ટરી કરી ના શકાય અને ફૅક્ટીએ બીજી જગ્યાએ જવું જોઈએ. વિકાસના બે મહત્ત્વના પક્ષકારો – માનવી અને કુદરત (Man/Woman and nature)- એ સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપી દીધો છે. સ્વાભાવિક રીતે જે લોકશાહી દેશમાં સરકાર અને કંપનીને ખેલદિલીથી આનો સ્વીકાર કરી, ત્યાંથી ખસી જવું જોઈએ. પરંતુ, કમનસીબે ગુજરાત સરકાર તથા નિરમા કંપનીએ કહેવાતો વિકાસ લોકો અને કુદરત ઉપર ઠોકી બેસાડવા જડ વલણ અપનાવ્યું છે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવશે કે શાસકો અને ઉદ્યોગોને કયા પ્રકારનો વિકાસ પસંદ છે

નિરમાની સિમેન્ટ-ફૅક્ટરી અને તેના વિરુદ્ધના આંદોલનમાં અનેક પક્ષકારોએ કેવો-કેવો ભાગ ભજવ્યો છે, તે તપાસવું જરૂરી છે. પરંતુ તે પહેલાં સમગ્ર પ્રશ્નના પાયામાં રહેલા કેટલાક મહત્ત્વના મુદ્દાઓની ચર્ચા કરવી આવશ્યક છે.

(૧) આર્થિક અને માનવીય વિકાસમાં દેશનાં કુદરતી સંસાધનો પાયારૂપ છે, જેને વ્યાપક અર્થમાં અર્થશાસ્ત્ર ‘લૅંડ’ તરીકે ઓખળે છે. જમીન, માનવશ્રમ, મૂડી અને સંયોજન એમ ઉત્પાદનનાં ચાર સાધનો છે. આ જમીન એટલે આપણું બંધારણ જેને Material resources of the community કહે છે. જેમાં જમીન, પાણી, જંગલ, નદી, દરિયો, પાણીજન્ય જીવ, ખનીજો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. અંતે તો આ સંસાધનો ઉપર સમાજની માલિકી છે. બંધારણના અનુચ્છેદ ૩૯(બી) મુજબ the ownership and control of the material resources of the community are so distributed as best to subserve the commn goodના મૂળ સિદ્ધાંત ઉપર રાજ્યની નીતિ ઘડાવી જોઈએ.

(૨) કાયદાની દૃષ્ટિએ રાજ્ય નૈસર્ગિક સંસાધનો – જમીન, જળ, જંગલ, નદી, નાળા, ખાડી, ખનીજો વગેરેની માલિકી છે, આમ, વિશાળ અર્થમાં જમીન ક્યાં તો સરકારની ક્યાં તો ખાનગી માલિકીની હોય.

(૩) જ્યાં સુધી કુદરતી સંસાધનો(Material fesources of the community)ને   લાગેવળગે છે, ત્યાં સુધી સર્વોચ્ચ અદાલતના અનેક ચુકાદાઓ અનુસાર રાજ્ય Public Trustee છે, Absolute માલિક નથી અને તેથી રાજ્ય આ સાધનોનોે ઉપયોગ માત્ર સમાજના હિત માટે જ કરી શકે. પોતાની મરજી મુજબ ખાનગી માલિકની જેમ ગમે તેમ ઉપયોગ કરી ના શકે. Public Trusteeનો સિદ્ધાંત ભારતમાં આજે સુસ્થાપિત થયેલો છે અને સરકારની સંસાધનોની માલિકી, અંકુશ કે ઉપયોગ કે તબદિલીને આ સિદ્ધાંત પર પડકારી શકાય.

ખાનગી માલિકીની જમીનની બાબતમાં કાયદા અનુસાર અને કાયદાની મર્યાદામાં માલિક પોતાને ઠીક લાગે તે રીતે વર્તી શકે છે. યુરોપના સિવિલ લૉની જેમ ઇંગ્લૅન્ડના કૉમન લૉ અનુસરતા દેશોમાં પોનાના વૈયક્તિક અધિકારો શુદ્ધ બુદ્ધિથી વાપરવા જોઈએ તેવો સિદ્ધાંત સ્વીકારાયેલો નથી. ખાનગી માલિકીના ઉપર હજુ સુધી Social Responsibilityનો સિદ્ધાંત સર્વમાન્ય થયો નથી અને કાયદામાં સ્વીકૃતિ પામ્યો નથી.

(૪) ઉદ્યોગો, ઘરો, ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, ખનીજો, બંધો, રસ્તાઓ વગેરે માટે જમીનની જરૂર પડે – ખેતીલાયક, ગોચર જમીન, ખરાબા જમીન, જંગલોની જમીનની – આ જમીન ક્યાં તો સરકારની હોય ક્યાં તો ખાનગી જમીન હોય. રાજ્યની માલિકીની જમીનો વાપરવાની કે આપવા માટેની સત્તા સરકારની છે. આ સત્તા સરકાર કોઈ કાયદા હેઠળ કે પછી પોતાની કારોબારી વિષયક Executive સત્તા હેઠળ વાપરે છે. આ સત્તા ક્યારે વાપરવી, કેવી રીતે વાપરવી, શા માટે વાપરવી, કયાં ધોરણો કે સિદ્ધાંતો હેઠળ વાપરવી, લોકોની કેટલી ભાગીદારી વગેરે ઘણા વિવાદાસ્પદ પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. ખાનગી માલિકીની જમીન સંપાદન કરવી પડે અને તેને માટે દેશમાં છેક ૧૮૯૪માં બનાવવામાં આવેલો લૅંડ ઍક્વિઝિશન ઍક્ટ (ભૂમિ, અધિગ્રહણ કાનૂન) છે, તેનો સરકાર ઉપયોગ કરે છે. તેની બે શરતો છે : (૧) જાહેર હેતુ હોવો જોઈએ. (૨) જમીનની બજાર કિંમત વળતર તરીકે આપવી. જેમની જમીન ઝૂંટવાઈ જાય છે. તેવા માલિકો માટે ઘણા પ્રશ્નો ઊભા થયા છે અને આંદોલનો પણ ચાલે છે.

(૫) લગભગ ૧૯૯૦ સુધી નેહરુના આર્થિક વિકાસના મૉડલ હેઠળ સરકારી જમીનો કે ખાનગી જમીનો સરકારના વિકાસના પ્રોજેક્ટો માટે ઉપોયગમાં લેવાતી. સરકારી જમીનોના ઉપયોગ અંગે સરકારનો નિર્ણય લગભગ આખરી ગણાતો અને માત્ર ધારાસભા કે પાર્લામેન્ટમાં સરકારે જવાબ આપવો પડે. જ્યારે ખાનગી જમીનોના સંપાદન અંગે જમીન માલિકો પડકાર ફેંકતા, પરંતુ સામાન્ય રીતે અદાલતો સરકારના નિર્ણયને સ્વીકારતી, સિવાય કે વળતર વિષે કે કોઈક વખતે Malafideના કારણસર. ૧૯૯૦ પછી સરકારે નવી આર્થિક નીતિ અપનાવવાની શરૂ કરી, જેનો પાયો ખાનગીકરણ, બજાર, સરકારી નિયંત્રણોની નાબૂદી અને વૈશ્વિકીકરણ છે. રાજ્ય આર્થિક ક્ષેત્રમાંથી ખસી જવા લાગ્યું અને ખાનગી ઉદ્યોગો તથા મુક્ત બજારના સહાયક તરીકે રોલ સ્વીકાર્યો. હવે રાજ્ય સરકારી જમીનો, પાણી, જંગલો, ખાણો વગેરે વિકાસના નામે અથવા પબ્લિક-પ્રાઇવેટ પાર્ટનરશિપ(પી.પી.પી.)ના નામ હેઠળ ખાનગી ઉદ્યોગો, રાષ્ટ્રીય અને બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓને આપવાની નીતિ અપનાવી. આવી જ રીતે ભૂમિ-અધિગ્રહણ કાનૂનમાં ૧૯૮૬માં સુધારો કરી પ્રકરણ-VIIમાં લોકોને ઉપયોગી જણાય એવા ઉદ્યોગો માટે ખાનગી કંપનીઓ માટે અમુક શરતો સાથે જમીન સંપાદન કરવાની જોગવાઈ કરી. આજે હવે સમાજના નૈૈસર્ગિક સંસાધનોના ઉપયોગથી લોકોને વંચિત કરવામાં આવી રહ્યા છે અને તેના કારણે તેઓ વિસ્થાપિત થતા જાય છે, જ્યારે ખાનગી જમીનોના સંપાદનથી જમીન માલિકો જમીનવિહોણા બની જાય છે અને તેમનું પણ વિસ્થાપન થાય છે. હાલમાં જે આંદોલનો ચાલે છે તે આમાંથી ઊભાં થાય છે. પર્વતીય અને જંગલ વિસ્તારમાં આદિવાસી સમાજ વિખરાય છે અને પોતાનું સમગ્ર ગુમાવે છે. ત્યાં ઘણી જગ્યાએ નકસલવાદી આંદોલન ચાલે છે. બીજા વિસ્તારમાં જ્યાં મોટા પ્રમાણમાં ખાનગી જમીનોનું સંપાદન થાય છે, ત્યાં જમીનધારકોનાં આંદોલનો ચાલે છે.

સમાજનાં ભૌતિક સંસાધનો ઉપરથી માલિકી, નિયંત્રણ, ઉપયોગ, તબદિલ અને ખાનગી જમીનનું સંપાદન – આ બધા પ્રશ્નનોને કકડા કરીને અલગ-અલગ રીતે તપાસી ના શકાય. આ બધું જ વિકાસના નામે થાય છે. પહેલાં રાજ્ય દ્વારા વિકાસ કરવામાં આવતો હતો, હવે મોટે ભાગે ખાનગી કંપનીઓ દ્વારા કરવાની નીતિ અપનાવવામાં આવી છે અને એટલે જ આ પ્રશ્નો ઉપર દેશના વિવિધ વિસ્તારોમાં ચાલતાં આંદોલનોને દેશે સ્વીકારેલ વિકાસના મૉડેલ કે નીતિના વિશાળ પરિપ્રેક્ષ્યમાં તપાસવાં જોઈએ. રાજ્ય અને ખાનગી ઉદ્યોગો દ્વારા થતાં બધાં જ સાહસો કે વ્યવહારો મુખ્યત્વે આ વિકાસના મૉડલના ભાગરૂપ છે.

દેશે અપનાવેલું આ વિકાસમૉડલ માત્ર આર્થિક, ટેક્‌નિકલ, ટેક્‌નોલૉજિકલ, મૅનેજરિઅલ કે નિષ્ણાતી પ્રશ્ન નથી. સાચા અર્થમાં તે રાજકીય પ્રશ્ન છે અને રાજ્યના સ્વરૂપ, સત્તા, તેનો ઉપયોગ, તેના ઉપર નિયંત્રણ, તેની ઍકાઉન્ટેિબલિટી, ટ્રાન્સ્પેરન્સી વગેરે પ્રશ્નો અંતિમ સ્વરૂપમાં રાજકીય પ્રશ્નો છે. વિકાસ કોના લાભ માટે ? વિકાસ કોના ભોગે અને કેટલા ભોગે ? તેમાં પ્રજાનો અવાજ કેટલો ? બંધારણના આદર્શોનું શું ? આ બધા પ્રશ્નો માત્ર રાજકારણીઓ, અમલદારો, મૅનેજરો, ઉદ્યોગપતિઓ, નિષ્ણાતો કે વૈજ્ઞાનિકો ઉપર છોડી ના દેવાય અને એટલે દેશમાં ચાલતાં બધાં આંદોલનો એક યા બીજા પ્રકારનાં રાજકીય આંદોલનો છે અને તેને બિનરાજકીય (અપોલિટિકલ) બનાવવાની વાત ખરેખર ભયજનક છે. તેનાથી ચેતવું જોઈએ.

આ પશ્ચાદ્‌ભૂમિમાં મહુવા આંદોલનને તપાસવું જોઈએ. તેના વિશે તો ઘણી ચર્ચા થઈ છે, અહીં તો માત્ર વિવિધ પક્ષકારોએ કેવો ભાગ ભજવ્યો છે. તે તપાસવા માંગું છું.

૧ … પાંચ કરોડની જનતાના પ્રતિનિધિ તરીકે દાવો કરનાર અને પોતાની જાતને વિકાસપુરુષ કહેવડાવનાર નરેન્દ્ર મોદીની સરકારનો ખલનાયકનો રોલ જોવા જેવો છે. મહુવાના આ વિવાદાસ્પદ વિસ્તાર દરિયાને અડીને આવ્યો છે અને તેને વિશાળ અર્થમાં River basin કહી શકીએ, જ્યાં આજુબાજુ વહેતી નાની નદીઓ, ઝરણાં તેમ જ વરસાદનું પાણી જમા થયા છે અને દરિયામાં વહી જાય છે. નીચાણવાળી જગ્યા છે. દરિયાનું પાણી અને ખારાશ અહીંથી અંદર પ્રવેશે છે અને સમગ્ર વિસ્તારને ખારો બનાવી દે છે. આ સરકારી જમીન છે. આ અટકાવવા માટે સરકારે રેવન્યુ રેકર્ડમાં જેને વેસ્ટલૅન્ડ ગણાવી છે, તે જમીન સેલિનિટી નિયંત્રણ ડિપાર્ટમેન્ટને બંધારો બનાવવા સને ૨૦૦૨માં આપી દેવામાં આવેલી અને ત્યાર પછી ત્યાં સમઢિયાળા બંધારો બાંધવામાં આવ્યો, જેનાથી દરિયાનું પાણી અંદર પ્રવેશી શકતું નથી તેમ જ અંદરના પ્રદેશમાંથી આવતાં ચોખ્ખાં પાણીનો સંગ્રહ થાય છે. તેને આપણે વૉટરબૉડી અથવા વૅટલૅન્ડ કહીએ છીએ. આજુબાજુ આવા ચાર બંધારા સરકારે બાંધ્યા છે અને ચારે ય એકબીજા સાથે સાંકળવાથી પાણીનો પુષ્કળ જથ્થો મોટા વિસ્તારને મળી શકે. આના પરિણામે આજુબાજુની જમીનો ફળદ્રુપ થઈ છે અને જાતજાતના પાકો પકાવવામાં આવે છે. ખેડૂતોની આર્થિક પરિસ્થિતિમાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે. ગુજરાત સરકારે પોતે બનાવેલા આ બંધારામાં મનસ્વી રીતે સિમેન્ટનું કારખાનું બનાવવા નિરમા કંપનીને જમીન આપી દીધી. ન તો લોકોને વિશ્વાસમાં લીધા, ન તો લોકોના ધારાસભ્યને. આ સિમેન્ટનું કારખાનું અસ્તિત્વમાં આવવાથી લોકોનાં જીવનધોરણ ઉપર, જમીનની ફળદ્રુપતા ઉપર, પર્યાવરણ ઉપર, તેના ઉપર આધાર રાખતા વન્ય જળચર જીવો ઉપર શી અસર પડશે, તેનો કોઈ તટસ્થ અભ્યાસ ના કર્યો, મુઠ્ઠીભર નોકરીઓના નામે હજારો લોકોના જીવનનિર્વાહનાં સાધનોનું બલિદાન આપવામાં આવ્યું. લોકશાહી દેશના લોકોએ ચૂંટેલી સરકારનું આ સાચું સ્વરૂપ. લોકોના સેવક તરીકે નહિ, પરંતુ નિરમા કંપનીના એજન્ટ કે સી.ઈ.ઓ. તરીકે મોદીસરકાર બહાર આવી. ચૂંટણીમાં મત આપવાથી લોકશાહી પૂર્ણ થતી નથી, કારણ કે એક વાર ચૂંટાયા પછી સરકાર લોકવિરોધી બની શકે છે. ગુજરાત સરકારે લોકવિરોધી નિર્ણય તો આપખુદીથી લીધો, એટલું જ નહીં પણ ત્યાર પછી પણ સમગ્ર  લોકોનો સખત વિરોધ અને આંદોલન પછી પણ અને છેલ્લે તાલુકા પંચાયતની ચૂંટણીમાં આંદોલનના પ્રતિનિધિઓ ચૂંટાયા છતાં ય પણ મોદી સરકાર લોકમતને માન આપવા તૈયાર નથી. સરકારનું સાચું વિકરાળ અને વિનાશકારી સ્વરૂપ બીજું શું હોઈ શકે?

૨ … જેમને ભારત સરકારે ૨૦૧૧માં પદ્મશ્રીનો ઇલકાબ આપ્યો છે, તેવા શ્રી કરસનભાઈ પટેલ નિરમા કંપનાના માલિક છે. મહુવાની જમીન લેવા માટે નિરમા કંપનીએ સામ, દામ, દંડ, ભેદનાં સાધનો વાપરી જે કૃત્યો કર્યાં છે, તે પદ્મશ્રીને શોભે ખરાં? સ્પષ્ટ વૉટરબૉડી/વૅટલૅન્ડ હોવા છતાં જૂના સરકારી રેવન્યુ રેકર્ડ બતાવી વેસ્ટલૅન્ડનું જુઠાણું ચલાવ્યું અને પર્યાવરણીય મંજૂરી મેળવી. પોલીસ અને ગુંડાઓનો ઉપયોગ કરી લોકો ઉપર અને તેમના આગેવાનો ઉપર હુમલા કરાવ્યા. લોકોનો સ્પષ્ટ વિરોધ છે, લોકો ત્યાં સિમેન્ટ-ફૅક્ટરી ઇચ્છતા નથી અને ભારતના ઉત્તમ વૈજ્ઞાનિકોના છેલ્લા અહેવાલ અનુસાર વૉટરબૉડીમાં સિમેન્ટ-ફૅક્ટરી નાંખવાથી ભારે પર્યાવરણીય નુકસાન થશે, તે જાણ્યા છતાં નિરમા કંપની  છેવટ સુધી લડી લેવા માંગે છે – તે બતાવે છે કે ઉદ્યોગપતિઓ કેટલા સામાજિક જવાબદારીવાળા છે ? આવા ઉદ્યોગપતિઓને માત્ર નફો દેખાય છે – દેશનું, કુદરતી સંસાધનોનું, લોકોના જીવનનિર્વાહનું, પર્યાવરણનું, સમાજનું શું થશે, તેની જરા ય ચિંતા નથી કે પરવા નથી. ખાનગી ઉદ્યોગો અને કૉર્પોરેટ પાવરને દેશનો, સમાજનો અને લોકોનો વિકાસ કેવી રીતે સોંપી શકાય ?

૩ … ભારત સરકારનો રોલ પણ તપાસવા જેવો છે. આવા ઉદ્યોગોએ ભારત સરકારના પર્યાવરણ ખાતા પાસેથી પર્યાવરણીય મંજૂરી લેવી પડે. જનસુનાવણી કરવી પડે. અહીં જનસુનાવણી માત્ર નામની જ હતી. યોગ્ય સમયે તેની જાણ લોકોને કરવામાં ના આવી. માત્ર, પોતાને ટેકો આપે એવા લોકોને ભેગા કરવાનું અને ફૅક્ટરીનો વિરોધ કરનારાઓને આવતા રોકવાનું કાવતરું ગોઠવાયું. આમ છતાં ઘણી બહેનો હિંમત ભેગી કરી સુનાવણીના સ્થળે પહોંચી ગઈ, પરંતુ સુનાવણી તો સમાપ્ત કરી નાંખવામાં આવી. જનસુનાવણીનું માત્ર નાટક ભજવવામાં આવ્યું, જેમાં નાયક, ખલનાયક અને પ્રેક્ષકો નિરમા કંપની જ હતી. આવી જનસુનાવણી પછી અને અધિકારીઓએ આવીને શું જોયું અને તપાસ્યું તે તો તેમને જ ખબર હોય પણ પર્યાવરણ વિભાગે જૂઠી માહિતી ઉપર અને પોતાની ઉપરછલ્લી તપાસ ઉપર પર્યાવરણીય મંજૂરી આપી. ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં નિરમાની તરફેણમાં ઍફિડેવિટ કરી. છેક છેલ્લે, અદાલતે ચોક્કસ સવાલો ઉપર પર્યાવરણ ખાતાની ઍફિડેવિટ માંગી. તે ઍફિડેવિટ પણ નિરમાને ટેકો આપનારી જ હતી. સદ્‌ભાગ્યે કેન્દ્ર સરકારના પ્રધાનની દરમિયાનગીરી વૈજ્ઞાનિકોની કમિટી નિયુક્ત કરવાની દરખાસ્ત આવી. એક કમિટીએ સ્પષ્ટ રીતે નિરમા વિરુદ્ધ સ્પષ્ટ આવ્યો. આના પરથી ખ્યાલ આવશે કે ભારત સરકાર પણ કેવી રીતે કામ કરે છે. ક્યાં તો પ્રધાન અને તેમનું ખાતું એક બાજુ હોય અથવા પ્રધાન ગમે તે વિચારે પણ ખાતું તો ઉદ્યોગોની ઘણી નજદીક હોય; કારણ કે ખાતાના સચિવ એમ માને છે કે પ્રધાનો તો આવે ને જાય, અમે તો કાયમ અહીં બેઠા છીએ અને અમારે ઉદ્યોગો સાથે સંબંધો સાવવા પડે. છેવટે તો ભારત સરકાર એ જ વિકાસના મૉડેલનૅ વરેલી છે ને!

૪ … મહુવા-આંદોલન કેમ આટલું મજબૂત બન્યું, તેના ઉપર પણ દૃષ્ટિપાત કરીએ. આંદોલનની શરૂઆત લોકોએ કરી, ખાસ કરીને બહેનોએ. પોતાની તળ (ગ્રાસરુટ) સમજ અને અનુભવ એ તેમની તાકાત હતી. પાણી ઓછું થાય કે પ્રદૂષિત થાય, તો તેમની જમીન બરબાદ થાય. તેમના જીવનનો આર્થિક પાયો ડગમગી ઊઠે. ફૅક્ટરી ઉપરાંત તેમની જમીનો હેઠળનાં ખનીજ (લાઇમસ્ટોન્સ) તો સરકારે નિરમાને આપી દીધા છે. ઉપરની જમીન પણ નિરમા યેનકેન પ્રકારેણ લઈ જાય તો નવાઈ નહીં. જમીન વગરના લોકો ક્યાંયના ના રહે. જમીન તેમના જીવન અને સમાજનું કેન્દ્ર છે. એટલે જ તેમણે સખત વિરોધ કર્યો, એટલું જ નહીં, જમીન વગરના લોકો ક્યાંયના ના રહે. જમીન તેમના જીવન અને સમાજનું કેન્દ્ર છે. એટલે જ તેમણે સખત વિરોધ કર્યો એટલું જ નહીં, નિરમાના ગુંડાઓ અને રાજ્યની પોલીસનો સામનો કર્યો. આંદોલન નીચેથી – લોકોએ શરૂ કર્યું તે આંદોલનની સૌથી મોટી તાકાત. ત્યાર પછી લોકો તેમના ધારાસભ્ય ડૉ. કલસરિયા પાસે પહોંચ્યા અને પોતાની વેદના જણાવી. આ વિસ્તારના સેવાભાવી સર્જનને સત્તારૂઢ ભારતીય જનતા પાર્ટીના ધારાસભ્ય હોવા છતાં – સમજાયું કે લોકોની વાત સાચી છે અને ધીમે-ધીમે તેમણે આંદોલનનું નેતૃત્વ સ્વીકાર્યું. મજબૂત લડાયક લોકો અને સમજદાર, અભ્યાસી, સંવેદનશીલ, પ્રામાણિક અને અન્યાય સામે લડવાની તૈયારી તેમ જ શક્તિશાળી નેતા તેનો સંગમ થવો એ આંદોલનનું વિશિષ્ટ લક્ષણ અને તેનો મજબૂત પાયો. સાથે મુ. ચુનીકાકા, સનતભાઈ, ઇલાબહેન પાઠક જોડાયાં અને બીજા અનેક આંદોલનના કર્મશીલો પણ જોડાયા. આંદોલનને યોગ્ય અને કમિટેડ વકીલ આનંદ યાજ્ઞિક મળ્યો. એણે સ્થળ ઉપર અને અદાલતમાં મજબૂત લડાઈ આપી અને ગુજરાતમાં જેને ‘લોક-આંદોલન’ કહીએ, તેવું લોક-આંદોલન વર્ષો પછી પેદા થયું અને સરકારના વિકાસના માણસને પડકાર્યું. ગુજરાતમાં જમીનો વિશે કાંઈ પ્રશ્ન નથી કે ઘર્ષણ નથી એવો ઢોલ પિટાવતા નરેન્દ્ર મોદીને સૌથી મોટો પડકાર આપ્યો. ઉદ્યોગો સામે ખેતીવિષયક જમીન અને પાણીનો મહત્ત્વનો પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો. આંદોલને પોતાની વૈજ્ઞાનિક ભૂમિકા હજી વધુ સ્પષ્ટ કરવી પડશે અને સાથે-સાથે તેની વિઝિબિલિટી માત્ર, ગુજરાત પૂરતી નહી પરંતુ દેશભરમાં ઊભી કરવી પડશે, જેથી વિવિધ આંદોલનો વચ્ચે સંકલન થાય. આખરે ‘લોકલ વિ. ગ્લોબલ’ની દુનિયામાં જેમ નિરમા ગ્લોબલાઇઝ્‌ડ ઇકોનૉમીનો ભોગ છે તેમ આ લોક-આંદોલન પણ વૈશ્વિક આંદોલનનો ભોગ બનવું જોઈએ.

૫ … આંદોલનની સફળતા તેના અહિંસક સ્વરૂપમાં છે, જેનો યશ ડૉ. કલસરિયાને છે. અહિંસા નબળાનું શસ્ત્ર નથી, પરંતુ શક્તિવાનનું શસ્ત્ર છે. અહિંસક આંદોલનની વિવિધ સ્ટ્રેટજીઝનો ઊંડો વિચાર કરવાની જરૂરિયાત છે. જો કે દેશમાં અનેક વિસ્તારોમાં રાજકીય અને કૉર્પોરેટ આતંકવાદ એટલો તીવ્ર છે કે તેનો સામનો કેમ કરવો એ ઘણો અઘરો પ્રશ્ન છે. પ્રતિહિંસા સંરક્ષણાત્મક રીતે કોઈક વખત જરૂરી હોય તેવું ઘણા લોકોને લાગે છે. કેટલા ય નકસલવાદીઓ આવી જ પરિસ્થિતિમાં પેદા થયેલા છે. જો કે ઘણા નકસલવાદીઓ હિંસાને પોતાની વિચારધારાનો એક ભાગ પણ ગણે છે. પરંતુ અહિંસક રીતે ચાલતું લોક-આંદોલન લોકોની વધારે ભાગીદારીવાળું હોય છે. લોકો તેનાથી વધારે મજબૂત બને છે. સામાન્યમાં સામાન્ય માણસ – સ્ત્રી, પુરુષ, બાળક, વૃદ્ધ વગેરે ભાગ લઈ શકે છે. નવા સમાજનાં મૂલ્યો સ્થાપવાનો એમાં ઘણો અવકાશ મળે છે. છેવટે હિંસાથી તો હિંસાનો જન્મ થાય છે. હિંસાત્મક આંદોલન છેવટે સેન્ટ્રલાઇઝ થઈ જાય છે. અલબત્ત, ઇતિહાસમાં ઘણા પ્રસંગો બન્યા છે, જ્યાં ક્રાંતિ દ્વારા રાજ્યપરિવર્તન થયું છે. કમનસીબે રાજ્યપરિવર્તન પછી હિંસા ચાલુ રહે છે અને નવા સમાજની રચનાને વિકૃત બનાવી દે છે. મહુવા આંદોલનની દસ હજારથી પણ વધારે મોટી, મહુવાથી ગાંધીનગર સુધીની રેલી જેવી રેલી ગુજરાતમાં છેલ્લાં અનેક વર્ષોમાં નીકળી નથી. છેક પાલડીથી ગાંધી આશ્રમ સુધીની લાંબી રેલીનું દૃશ્ય ભુલાય એમ નથી. ખાસ કરીને ગ્રામજનોની શહેરો માટે તે એક ચેતવણીરૂપ રેલી હતી : ‘જો જો કોઈક વખત શહેરોની રોશની અને જાહોજલાલીની આજુબાજુ, તરછોડાયેલા અને હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલાં ગરીબ ગ્રામજનોની કિલ્લેબંધી ના થાય !’

૬ … મહુવા-આંદોલનમાં અદાલતોનો રોલ મહત્ત્વનો રહ્યો છે. પહેલાં ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં સારા સમય સુધી બાંધકામ સામે મનાઈહુકમ હતો, જેને પરિણામે આંદોલનને વેગ મળ્યો. કેસની સુનાવણી વખતે ઘણા અગત્યના પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થયા અને સરકાર, નિરમા કંપની તેમ જ સરકારી અને નિરમાના ધારાશાસ્ત્રીઓનું સાચું સ્વરૂપ બહાર આવ્યું. જ્યારે પ્રશ્ન લોકો અને નિરમા કંપની વચ્ચે હોય, ત્યારે પ્રજાકીય સરકાર અને તેના ધારાશાસ્ત્રીઓ બંધારણનાં મૂલ્યો અને સિદ્ધાંતોને ધ્યાનમાં રાખી જનહિત માટે નિષ્પક્ષ હોવા જોઈએ; નહિ કે નિરમા કંપનીના ટેકેદાર તરીકે. ગુજરાત હાઈકોર્ટ પણ વિકાસના ખ્યાલથી કે વૅટલૅન્ડ છે. અને તેની તબદીલ ખાનગી ઉદ્યોગને કરી ના શકાય અને આવા વૉટરબૉડીમાં સિમેન્ટ-ફૅક્ટરી આવવાથી પર્યાવરણીય શી અસરો થશે તે વસ્તુ વચલો રસ્તો શોધવામાં થાપ ખાઈ ગઈ. અલબત્ત, ભારત સરકારના પર્યાવરણ વિભાગની ઍફિડેવિટે કોર્ટને ગેરરસ્તે દોરવામાં મોટો ભાગ ભજવ્યો. અંતે સર્વોચ્ચ અદાલતની દરમિયાનગીરી મહત્ત્વની પુરવાર થઈ અને પર્યાવરણ પ્રધાન જયરામ રમેશની દરમિયાનગીરી કામમાં આવી. કાનૂની લડાઈમાં ઍડવૉકેટ આનંદ યાજ્ઞિકનો બહુ જ મહત્ત્વનો રોલ રહ્યો. વ્યાવસાયિક વકીલ તરીકે નહીં પણ લોકોના વકીલ તરીકે કમિટમૅન્ટ સાથે જે લડાઈ આપી તે ખરેખર મહત્ત્વની પુરવાર થઈ છે. લોકઆંદોલનની સાથે કાનૂની લડતનો યોગ્ય સમન્વય થયો. જ્યાં સુધી બંધારણ અને તેનાં મૂલ્યો, સિદ્ધાંતો, માનવીય અધિકારો અડગ છે, ત્યાં સુધી લોક-આંદોલનને બંધારણ, કાયદો અને અદાલતોની અવગણના કરવાનું પાલવે નહીં. માત્ર કાનૂની લડાઈ લોક-આંદોલન ઊભું ના કરી શકે, જો કે કોઈ જગ્યાએ તે એક કેટેલિટિક તરીકે કામ કરી શકે. કાનૂન અને બંધારણ લોક-આંદોલનનું મહત્ત્વનું હથિયાર છે અને તેનો યોગ્ય અને વ્યવસ્થિત રીતે અને અસરકારક રીતે ઉપયોગી જરૂરી છે. અલબત્ત, કોર્ટની લડાઈ, છેવટે, ન્યાયાધીશો ઉપર આધાર રાખે છે અને બદલાતા જતા ન્યાયાધીશોના કારણે નિર્ણયો વિશે ચોક્કસ કશું કહી ના શકાય. ન્યાયાધીશોની વિચારસરણી, વ્યક્તિત્વ અને વલણ ઉપર ઘણો આધાર રહે છે. સાથે-સાથે આંદોલને હોંશિયાર, રક્ષમ, કમિટમેન્ટવાળા અને અસરકારક વકીલોની જરૂરિયાત સ્વીકારવી પડશે. જો કાયદાનો ઉપયોગ કરવો જ હોય, તો તેનો અસરકારક અને કાર્યક્ષમતાથી ઉપયોગ કરવો જોઈએ, અલબત્ત, કાયદો આંદોલન માટે આખરી નથી. કોઈ વખતે જીત પણ થાય, કોઈક વખત હતા પણ થાય, પરંતુ આંદોલન તો ચાલુ જ રહે. કોર્ટમાં હારવાથી આંદોલનના મહત્ત્વના મુદ્દાઓ મટી જતા નથી. અત્યારના સમયમાં જ્યારે વૈશ્વિક મૂડીવાદ ચારે બાજુ ધસી આવ્યો છે ત્યારે લોક-આંદોલનનો એક મહત્ત્વનો આશય અદાલતો વૈશ્વિકીકરણનાં બળોને બંધારણ હેઠળ નિયંત્રણમાં લાવે અને બંધારણના સિદ્ધાંતો પળાવે તે જાતનું દબાણ ઊભું કરવાનો હોવો જોઈએ. છેવટે અદાલતો ભારતના લોકો પ્રત્યે તો ઍકાઉન્ટેબલ છે જ. દેશભરનાં લોક-આંદોલનોને કાનૂની લડતમાં પણ અસરકારક રીતે પ્રવેશવાની જરૂર છે.

૭ … રાજકીય પક્ષોની ભૂમિકા જુઓ : નિરમા ફૅક્ટરીનો નિર્ણય તો ભા.જ.પ. સરકાર અને મોદીનો જ હતો. એટલે સ્વાભાવિક ભા.જ.પ. તો સામે હોય. વિચિત્રતા એ છે કે ભા.જ.પ.ના ધારાસભ્ય ડૉ. કલસરિયા આંદોલનના આગેવાન છે અને હજુ સુધી તેમની સામે કોઈ પગલાં લેવાયાં નથી. એનું કારણ એ નથી કે મોદી લોકશાહીમાં વિરોધ અને મતભેદો સ્વીકારે છે. આમ તો ગુજરાતમાં મોદીનું એકહથ્થુ શાસન ચાલે છે અને ખુદ ભા.જ.પ.ને પણ એણે પોતાનું હથિયાર બનાવ્યું છે, શાંત રહેવાનાં પોતાનાં કારણો છે. ડૉ. કલસરિયાને ભા.જ.પ.માંથી કાઢી મૂકવાનું પગલું Counter-productive પણ થાય. ભા.જ.પ.માં બળવો થયો તે પણ બહાર આવે. ડૉક્ટરના ઘણા ટેકેદારો ભા.જ.પ.માં, ખાસ કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં છે. વળી, જમીનને લગતા કોઈ પ્રશ્નો ગુજરાતમાં નથી, તેવાં બણગાં ફૂકતા મોદીસાહેબને આંદોલન વિષે મૌન રાખવાનું અને તેની અવગણના કરવાનું માફક આવે છે. પક્ષ તો LPGને વરેલો જ છે. સ્થાનિક કારણોસર કૉંગ્રેસ પક્ષના ઘણા આગેવાનો અને કાર્યકરો આંદોલનને ટેકો આપે છે, પરંતુ તે માત્ર એક Strategy તરીકે, સિદ્ધાંત તરીકે નહીં. ભારતભરમાં Congress પક્ષ પણ LPGને જ વરેલો છે અને બીજાં રાજ્યોમાં કૉંગ્રેસી સરકારો આવી જ રીતે વર્તી રહી છે. સામ્યવાદી પક્ષોનું કોઈ મહત્ત્વ નથી. પરંતુ દેશભરમાં પોતાની જૂની-પુરાણી વિચારધારાના વાડામાં માકર્સના Critical ananlysisને અનુસરવાને બદલે તેઓ ભરાઈ ગયા છે. કમનસીબે લગભગ બધા જ પક્ષો દેશભરમાં LPGને જુદા-જુદા સ્વરૂપે સ્વીકારે છે અને કોઈ વૈકલ્પિક વિકાસનીતિ વિષે વિચારવા તૈયાર નથી.

૮ … આંદોલનને ઘણી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ સીધો યા આડકતરો ટેકો આપે છે, પરંતુ NGOને પોતાની મર્યાદાઓ છે – Fundingની, વિચારસરણીની, કાર્યક્ષેત્રની, સંગઠનની, કાર્યપદ્ધતિની વગેરે-વગેરે. સમાજપરિવર્તન માટે અને દેશના વૈકલ્પિક વિકાસના મૉડલ ઊભું કરવામાં કે તેને અપનાવવામાં આ NGO ખાસ ઉપયોગી નીવડે એમ નથી તેમ જ તેમની તૈયારી પણ નથી. ઘણી બાબતોમાં NGO, establishmentની સામે પડવા તૈયાર નથી અથવા તેનો નાખુશ કરવાની તૈયારી નથી. મહત્ત્વનું તો એ છે કે ૧૧થી ૬ કામ કરતા NGO કોર્પોરટ વર્લ્ડથી જુદા પ્રકારના નથી. તેમ જ લોકોના સશક્તિકરણની વાતો કરે છે પણ તેમને તેમાં રસ નથી અને લોકોને માત્ર beneficiaries તરીકે જ વર્તે છે.

૯ … વ્યાપક સમાજ જે આજકાલ Civil Society અથવા નાગરિક – સમાજ તરીકે ઓળખાય છે, તે સંબંધમાં જ અસ્પષ્ટ છે. નાગરિક સમાજ એટલે કોણ? તેના પ્રતિનિધિ કોણ? તેમાં તો આર.એસ.એસ. અને વિશ્વ – હિંદુ પરિષદ કે બીજાં ધાર્મિક સંગઠનો પણ આવી જાય. ગુજરાતમાં સામાન્ય ભણેલીગણેલી શહેરી પ્રજાએ અને મધ્યમવર્ગ/પૈસાદાર વર્ગોએ આંદોલન તરફ ‘આંખ આડા કાન’ કર્યા છે. વકીલો, ડૉક્ટરો કે અન્ય વ્યવસાયીઓ તો આંદોલન વિષે જાણવાની તસ્દી લેવા તૈયાર નથી. ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓએ આ વિષયની ચર્ચા કરવાની પણ તસ્દી લીધી નથી. એનાં મહત્ત્વનાં કારણો એ છે કે આ વર્ગોના માનસને ભૌતિક વિકાસ-વિરોધી કે ગુજરાતવિરોધી ગણાવે છે. વળી, હાલના કહેવાતા વિકાસ-મૉડલના આ વર્ગો beneficiaries છે. સાથે-સાથે  LPGના અંગરૂપ ભોગવાદ(Consumerism)ના ભોગ બન્યા છે અને જરૂરી કે બિનજરૂરી વસ્તુઓ પાછળ ગાંડા બન્યા છે. આની બીજી બાજુ પણ છે. આંદોલનોએ પણ સમગ્ર સમાજને અને તેના જુદા જુદા વર્ગો કે લોકોને-આંદોલનના પાયારૂપ વિચારો અને વિચારધારાથી પ્રભાવિત કરવાના વ્યવસ્થિત પ્રયત્નો કર્યા નથી. જાણે-અજાણે We/Theyનું વલણ અપનાવાયું છે, પરંતુ એ યાદ રાખવા જેવું છે કે પોતાને સુખી માનતા વર્ગો પણ વિકાસના મૉડલના માત્ર beneficiaries નથી પણ vicitms પણ છે. ભૌતિકવાદમાં જીવનની અમૂલ્ય ચીજોનો ભાગ લેવાઈ રહ્યો છે. ભૌતિક વિકાસ જરૂરી છે, પણ જીવનનાં મૂલ્યોના ભોગે નહિ. આ રીતે બીજા વર્ગોને પોતાની સાથે લેવામાં આંદોલનો નિષ્ફળ રહ્યાં છે. કારણ કે, તેને માટે ચોક્કસ વ્યવસ્થિત પ્રયત્નો થયા નથી. સમાજ પરિવર્તન માટેનાં આંદોલનો માટે વિશાળ વર્ગોની સામેલગીરી બહુ જ આવશ્યક છે.

૧૦… નિષ્ણાતોની ભૂમિકા પણ તપાસવાની જરૂર છે. અત્યારના વિકાસના મૉડલના ટેકેદારો, સામાન્ય રીતે, વિકાસને નિષ્ણાતો-વૈજ્ઞાનિક-મૅનેજરોના આગવા વિષય તરીકે ગણાવે છે. ઘણા કેસોમાં અદાલતો પણ નિષ્ણાતોના અહેવાલો કે અભિપ્રાયોમાં માથું મારવાની ના પાડે છે. ખરેખર પરિસ્થિતિ જુદી જ છે. વિકાસ એ સામાજિક વિષય છે, જેમાં લોકો કેન્દ્રમાં હોય છે અને લોકશાહી દેશમાં રાજકીય પ્રશ્ન છે, જેનો આખરી ઉત્તર લોકોના સાચા પ્રતિનિધિઓ આપે. તેને માત્ર નિષ્ણાતોને સોંપી ના શકાય. બીજું, જાતજાતના નિષ્ણાતો હોય છે તેમના વૈજ્ઞાનિક અભિપ્રાયો અને વિચારોમાં પ્રામાણિક મતભેદો હોઈ શકે છે અને હોય છે પણ ખરા. પરંતુ વધારે દુ:ખદ વાત એ છે કે નિષ્ણાતો પણ ખરીદાતા હોય છે અને પોતાના માલિકના હિતમાં અહેવાલો આપે છે. મહુવાના કેસમાં પણ નિરમાએ શરૂઆતમાં પોતે નક્કી કરેલા નિષ્ણાતોનો અહેવાલ રજૂ કર્યો હતો. ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં ભારત સરકારના પર્યાવરણ વિભાગના નિષ્ણાતોની ટીમના અહેવાલ ઉપર જ નિરમાની તરફેણમાં ઍફિડેવિટ કરેલી. સર્વોચ્ચ અદાલતમાં સૌ પ્રથમ આમ જ થયું હતું. છેવટે સ્વતંત્ર નિષ્ણાતો-વૈજ્ઞાનિકોનો અહેવાલ કોર્ટમાં રજૂ થયો અને તેના ઉપર ભારત સરકારે મંજૂરી પાછી ખેંચવાની કારણદર્શક નોટિસ આપી. બે મુદ્દાઓ મહત્ત્વના છે. એક તો નિષ્ણાતો તટસ્થ જ હોય તેમ માનવું બરાબર નથી અને આપણા વિકાસને તેમના ઉપર જ છોડી ના શકાય. નિષ્ણાતો-વૈજ્ઞાનિકો ભારેખમ શબ્દો અને આંકડાઓમાં આપણે ફસાવું ના જોઈએ. બીજું, લોક-આંદોલનો માટે પણ પોતાના (એટલે લોકહિતને વરેલા) નિષ્ણાતો/વૈજ્ઞાનિકો ભેગા કરવા જરૂરી છે, જેઓ સતત લોકોના પ્રશ્નો અને વિકાસની યોજનાઓનો સાચા લોકહિતની દૃષ્ટિએ વિચાર કરે. આવા નિષ્ણાતોની ટીમ વકીલોની ટીમની જેમ લોક-આંદોલનના મહત્ત્વના અંગ તરીકે જરૂરી છે.

નિરમા-આંદોલનમાં જુદા-જુદા પક્ષકારોએ કેવી ભૂમિકા ભજવી છે તે ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે અને તેના ઉપરથી ખ્યાલ આવશે કે સાચા માનવીય વિકાસ માટે લડતા અને ચાલતાં લોક-આંદોલનોને કેવા પ્રકારનાં બળોનો સામનો કરવો પડે છે, તેને સમજીને આપણું આંદોલન ચાલવું જોઈએ.

મહુવા-આંદોલન તેમ જ તેના જેવા દેશમાં ચાલતાં અનેક આંદોલનોમાંથી ઊભા થતા અનેક મહત્ત્વના પ્રશ્નો ઉપર એક નજર નાંખવાની જરૂર છે, કારણ કે આંદોલનો તો લોકવિકાસની આગેકૂચમાં પહેલું પગથિયું છે.

જમીન, જંગલ, પાણી, રોટી, રોજી, મકાન, શિક્ષણ કે આરોગ્યની આજુબાજુ ઊભા થતાં આંદોલનોમાં કેન્દ્રરૂપ સવાલ છે, તે વિકાસનો પ્રશ્ન. આર્થિક વૃદ્ધિ કે વિકાસ જરૂરી છે, પરંતુ તેનાથી જ માત્ર માનવીય વિકાસ સાધી ના શકાય. અત્યારના વૈશ્વિક મૂડીવાદ મુક્તબજારના વિકાસનું મૉડલ તેમ જ નિષ્ફળ નીવડેલા સામ્યવાદી મૉડલને તપાસવું પડશે અને There Is NO Alternative (TINA) – કોઈ બીજો વિકલ્પ નથી એવા ફેલાવવામાં આવેલા સૂત્રને પડકારવું પડશે. સાથે-સાથે આપણે કેવા વિકાસનું મૉડલ ઇચ્છીએ છીએ, તેનો પણ આંદોલનની સાથે-સાથે વિચાર કરવો પડશે. અલબત્ત, ભવિષ્ય માટે આખરી મૉડલ નક્કી કરવાનો ઇજારો આપણે રાખી ના શકીએ પરંતુ દિશા અને તેની આછી રૂપરેખા અને પાયાના સિદ્ધાંતોનો વિચાર કરવો જ પડશે. બધાં આંદોલનોને આવા Total frameworkમાં ગોઠવવાં પડશે. મહુવાનું આંદોલન કે મુંદ્રાનું આંદોલન લોકો માટે પોતાના પ્રશ્નોનું આંદોલન છે પરંતુ વિકાસના આપણા મૉડલના માળખા સિવાય આંદોલન તત્પુરતા વિજયથી અટકી જશે, પણ પ્રશ્ન હલ થશે નહિ. આપણું કામ લોક-આંદોલનમાં લડતા લોકોને આંદોલનનો વિશાળ પ્રશ્ન – સાચો વિકાસ – સાથેનો સંબંધ પણ ધીમે-ધીમે સમજાવવો પડશે. છેવટે તો આ બધાં આંદોલનો સાચી આર્થિક, રાજકીય, સામાજિક આઝાદીના બીજા જંગના ભાગ રૂપે છે.

બીજો પ્રશ્ન છે ઉદ્યોગોનો. ખેતીપ્રધાન દેશમાં લોકો ખેતી ઉપર આધાર રાખે છે. સ્વાભાવિક છે કે પોતાની જમીન ગુમાવવા પોતે તૈયાર ન હોય, પરંતુ ઉદ્યોગો આવવા જ ન જોઈએ, એવું વલણ પણ અપનાવી ના શકાય. ખેતી અને ઉદ્યોગોએ વચ્ચે એક ચોક્કસ સમતોલન સ્થાપવું જરૂરી છે. આ સમતોલન કેવા પ્રકારનું હોય, કયા ઉદ્યોગો આવવા જોઈએ, કયા કદના અને ક્યાં હોવા જોઈએ; તેને માટે જોઈતી જમીન, જંગલ કે પાણીના પ્રશ્નનું શું – આ બધા વિકટ સવાલો છે. આ પ્રશ્ન માત્ર સરકાર ઉપર કે ઉદ્યોગો પર છોડી ના શકાય. છેવટે તો આખરી નિર્ણય લોકો જ છે અને નિર્ણયની પ્રક્રિયામાં લોકોની ભાગીદારી હોય જ. પરંતુ તેનું માળખું, નિર્ણયની પ્રક્રિયામાં પ્રકાર, કયા સ્તરે લોકોની ભાગીદારી, સ્થાનિક દૃષ્ટિ અને સમગ્ર સમાજની દૃષ્ટિ વચ્ચેનું સમતોલન – આ બધા પ્રશ્નોની ચર્ચા બાકી છે. આનો જવાબ માત્ર “જળ, જમીન, જંગલ કોનાં? અમારાં અમારાં”ના સૂત્રથી મળી શકે. આ સૂત્ર ઉકેલ નથી, પરંતુ શોધની શરૂઆત છે. પ્રશ્ન સહેલો પણ નથી અને એને બાજુમાં મૂકી શકાય એમ પણ નથી. સાથે સાથે એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું પડશે કે ખેતી ઉપર આધાર રાખતા લોકોની સંખ્યા ઓછી કરી ઉદ્યોગોમાં સમાવવા જોઈએ એ પણ એટલું સાચું રહ્યું નથી. એક વાત સ્પષ્ટ થઈ છે કે આજનો આર્થિક વિકાસ વધારે રોજી આપનારો નથી. તેને jobless વિકાસ કહેવામાં આવે છે. ઉદ્યોગો પણ વધારે ટેક્‌નોલૉજી ઉપર આધાર રાખી ઓછામાં ઓછા લોકોને કામમાં રાખવા પડે તેમ ઇચ્છે છે. ઉદ્યોગો હોય જ તો વધારે ને વધારે રોજીરોટી આપી શકે એવા હોવા જોઈએ. એટલે ખેતીની અગત્ય પહેલાં કરતાં વધી ગઈ છે. તેમ જ Food securityનો પ્રશ્ન પણ ખેતીની જરૂરિયાત તરફ નિર્દેશ કરે છે. આ બધા સવાલો આજે આ આંદોલનોએ વિચારવા પડશે, એને મુલતવી રાખી ના શકાય.

લોક-આંદોલનો માત્ર સંઘર્ષ માટે જ હોતા નથી – objective પરિસ્થિતિ બદલવા પૂરતાં જ નથી. નિરમા ફૅક્ટસ હઠી જાય. આમ ખેડૂતોની જીત ખરી, પરંતુ ત્યાં શું આપણું આંદોલન પૂરું થાય છે? આપણાં આંદોલનો status quo ‘જૈસે થે’ જાળવી રાખવા માટે ન હોવાં જોઈએ. જીત પછી ખેતમજૂરોનું શું? અસમાનતાનું શું ? શોષણનું શું? નાતજાત ધર્મના અને સ્ત્રી-પુરુષના વાડાઓનું શું? આ બધા પ્રશ્નો ભવિષ્ય ઉપર છોડી ના શકાય. સાચાં આંદોલનો માત્ર બાહ્ય પરિસ્થિતિ બદલવા માટે જ નહિ, પરંતુ આપણા વિચારો, આપણી જીવનપદ્ધતિ, આપણા વ્યવહારો, રીતરિવાજો, પરંપરાઓ વગેરેને પણ બદલવા માટે હોય છે. જો આમ ના થાય તો આંદોલનો માત્ર ટૂંકા ગાળાનાં વૈયક્તિક કે સમૂહના સ્વાર્થ માટે જ રહી જાય. શું આ આપણને સ્વીકાર્ય છે?

ખાનગી જમીન ના હોય તેવાં નૈસર્ગિક સંસાધનોની માલિકી સરકારની છે અને સર્વોચ્ચ અદાલતના ચુકાદાઓ મુજબ રાજ્ય માત્ર Public Trustee છે અને સમાજના હિત માટે જ સંસાધનો વાપરી શકાય. પરંતુ આ Public Trustના સિદ્ધાંત અને ઉપયોગ વિષે સર્વોચ્ચ અદાલતે બહુ ઊંડો વિચાર કર્યો નથી તેમ જ કોઈ ચોક્કસ સિદ્ધાંતો સ્થાપિત કર્યા નથી. અંતે તો સરકાર નક્કી કરે તે નિર્ણય સ્વીકારવાનો. સરકારના આવા નિર્ણય ઉપર લોકોનો કેટલો અંકુશ હોવો જોઈએ અને તેની નિર્ણય-પ્રક્રિયા કેવી હોવી જોઈએ, તે વિષે આંદોલનોએ ગંભીર વિચારણા કરવી પડશે.

તેવી જ રીતે ખાનગી માલિકીની જમીન ફરજિયાત સંપાદન કરવા બાબતે બે મુદ્દાઓ વિચારવા પડશે : એક તો સરકાર દ્વારા સ્થપાનાર પ્રોજેક્ટ કે ખાનગી ઉદ્યોગો દ્વારા સ્થપાનાર પ્રોજેક્ટ કેટલે અંશે લોકોના હિતમાં છે, તે નક્કી કરવાના સિદ્ધાંતો અને પ્રક્રિયા અંગે ઊંડી વિચારણા કરવી પડશે. આ નિર્ણયો માત્ર સરકાર ઉપર કે ઉદ્યોગો ઉપર છોડી દઈ શકાય નહિ.

બીજો મુદ્દો આ સંપાદન Land-Acquisition Act હેઠળ સરકારે કરે કે પછી સંપાદનને માત્ર મુક્તબજાર ઉપર છોડી દેવામાં આવે અને જેને જમીન જોઈએ એ છે તે ઉદ્યોગ જમીન-માલિકો સાથે કરારથી નક્કી કરે. બધી જમીન ખાનગી કરારથી સંપાદન થાય કે પછી સૂચિત કાયદાના સુધારા મુજબ ૭૦ ટકા કે ૮૦ ટકા જમીન ખાનગી કરારથી સંપાદન થાય, બાકીની જમીન સરકાર કાયદા હેઠળ સંપાદન કરે. આ રીતે માલિકોને વળતર તો બજારભાવના હિસાબે મળે. આ પૈસાની ચુકવણીની અનેક પદ્ધતિઓ હોઈ શકે. જેમ કે જમીનધારકોને વાર્ષિક Annunity આપવાની અથવા કંપનીના શૅરહૉલ્ડરો બનાવવાના. આ બધા પ્રશ્નો ઊંડાણથી તપાસવા પડશે.

જમીન-સંપાદનમાં સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા જમીન માલિકોને આપી દેવાથી ઊભા થતા પ્રશ્નો ઘણા છે. એક તો ખેતી વિષયક જમીન તેનો માલિક કોઈ પણ જાતની મર્યાદા વગર ઉદ્યોગોને બજારભાવથી વેચી શકે તેવી સ્વતંત્રતા આપવી જોઈએ? વધારે પૈસા મળતા હોવાથી ફળદ્રુપ જમીનો ઉદ્યોગોને સોંપી દેવામાં આવે, તો ખેતીનું અને Food Securityનું શું? એક બાજુ પોતાની મિલકત વેચી નાંખવાની સ્વતંત્રતા બીજા લોકો ભોગવતા હોય, તો માત્ર ખેડૂતની સ્વતંત્રતા ઉપર પ્રતિબંધ કે નિયંત્રણો ખેડૂતોને સ્વીકાર્ય હશે? અને તે વાજબી ગણાશે? તો પછી ખેતીવિષયક જમીનનું શું? એક રસ્તો એ છે કે રાજ્ય કે સમાજ કે તેવું સામાજિક તંત્ર આવી જમીન ખરીદી લે, જેથી જમીનમાલિકોની સ્વતંત્રતા ટકી રહે અને સમાજ માટે ખેતીની જમીન પણ બચે. આ એટલે અંશે શક્ય છે તે વિચારવું પડશે. એક વસ્તુ સ્પષ્ટ છે કે સરકાર દ્વારા જાહેર હેતુ માટે ખાનગી જમીનનું ફરજિયાત સંપાદનની સામે બજાર દ્વારા સ્વેચ્છાથી ખેડૂતો દ્વારા વેચવાની પદ્ધતિ એ સંતોષકારક જવાબ નથી. આજના ભોગવાદના જમાનામાં વધારે પૈસાના મોહમાં લાંબો વિચાર કર્યા વગર જમીન વેચી નાખે. શું આ સમાજની દૃષ્ટિએ ન્યાયી અને હિતકારી હશે? Land-Acquisition Actમાં સૂચિત સુધારાઓ વિશે ઊંડી વિચારણા કરવી પડશે. જેમ ઉદ્યોગો પર ઉદ્યોગ ચલાવવાની સ્વતંત્રતા સાથે સામાજિક જવાબદારી (Social Responsibility) લાદવી જરૂરી છે, તેમ ખાનગી મિલકત અને ખાનગી જમીનોના માલિકો પણ સામાજિક જવાબદારીમાંથી છટકી ના જઈ શકે. આ સામાજિક જવાબદારી કેવી અને કઈ રીતની તે વિષે વિચારણા જરૂરી છે અને આ વિચારણા લોક-આંદોલનોએ જ કરવી પડશે. આંદોલનની સાથે-સાથે ત્યારપછી નહીં.

વિકાસ નીચેથી ઉપર જવો જોઈએ, નહિ કે ઉપરથી નીચે (Development from below, not from the top) જવો જોઈએ. તેવી જ રીતે ‘જંગલ, જમીન, પાણી અમારાં’ એ સૂત્રથી પ્રશ્નોનો અંત આવતો નથી. ઊલટું આ સૂત્ર જ એક પ્રશ્ન છે અને તેના જવાબો શોધવા પડશે. Local V/S Global એટલે શું? ‘નીચેથી’ એટલે શું? વિકાસ ગામ ખુદ નક્કી કરે એટલે શું? ગામ કંઈ Homogenous નથી, તેમાં તો જાતજાતના લોકો રહે છે. તેમાં નાત, જાત, ધર્મ, સ્ત્રી, પુરુષ, ઊંચનીચ, ગરીબ-તવંગર વગેરે અનેક ભેદો છે. ગામ તરફથી કોણ નક્કી કરે? આજના ગ્રામજીવનને આદર્શ તરીકે સ્વીકારી ના શકાય. તેમાં મૂળભૂત પરિવર્તન લાવવું પડશે. એ પરિવર્તન ક્યારે લાવીશું? કઈ રીતે લાવીશું ? પહેલાં આપણે આઝાદી મેળવીએ, જીત મેળવીએ, ક્રાંતિ લાવીએ પછી આ સુધારણા કરીશું – તો તે શક્ય નથી. તેનાથી તો માત્ર શાસકો અને સત્તાધારીઓ બદલાશે, સમાજ બદલાશે નહિ. અહીં ગાંધીનો સિદ્ધાંત અને પદ્ધતિ મહત્ત્વની બને છે. આર્થિક, રાજકીય આઝાદીનું આંદોલન અને સમાજપરિવર્તન માટેનું આંદોલન સાથે-સાથે ચલાવવું પડશે. ખરેખર તો આપણી લડવાની પદ્ધતિ જ લડવૈયાના જીવન અને વિચારોમાં પરિવર્તન લાવનારી હોવી જોઈએ, જેથી નવા સમાજ માટેના લડવૈયા લડતા-લડતા પોતે જ બદલાતા જાય. નહિ તો આપણે ત્યાં ને ત્યાં જ રહીશું. નિરમાને બદલે મોટા ખેડૂતો રહેશે કે સરદાર સરોવરને બદલે નીમાડના મોટા ખેડૂતો રહેશે. તેમાં સામાન્ય લોકો ક્યાં ?

એટલે આપણું આંદોલન માત્ર આપણી સમક્ષના પ્રશ્નો પૂરતું જ મર્યાદિત ન રહેવું જોઈએ. છેવટે તો આશય સમગ્ર આર્થિક – સામાજિક-રાજકીય-સાંસ્કૃતિક માળખામાં સ્વતંત્રતા, સમાનતા, ન્યાય, બંધુત્વ, માનવગૌરવ, ભાગીદારી, લોકશાહી, સર્વાંગી વિકાસ અને સમાજના સિદ્ધાંત અનુસાર મૂળભૂત પરિવર્તન લાવવા માટેનું આંદોલન હોવું જોઈએ. અધૂરી ક્રાંતિ શું પરિણામો લાવે છે, તેની ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે.

છેલ્લે, આંદોલન લોકોનું હોવું જોઈએ. માત્ર નેતાઓ કે પક્ષોનું નહિ. લોકો દરેક તબક્કે કેન્દ્રમાં હોવા જોઈએ. મોટે ભાગે આવાં આંદોલનો છેવટે Elite આંદોલન બની જાય છે, જ્યાં નેતાઓ આગેવાની કરે છે અને લોકો તેના અનુયાયીઓ બની જાય છે અને એટલે લોક-આંદોલન દરેક ક્ષેત્રમાં અને દરેક તબક્કે સંપૂર્ણ ભાગીદારીપૂર્ણ લોકશાહી હોવું જોઈએ. લોકો માત્ર લાભાર્થીઓ નથી. તેઓ નીતિ, પદ્ધતિ અને ઉદ્દેશ્ય નક્કી કરનારા છે. લોકોની દૃષ્ટિ (Perception), તેમના વિચારો, આશાઓ, આકાંક્ષાઓ, તેમની અગ્રીમતાઓને પદ્ધતિસરની અને મૂળભૂત સિદ્ધાંતોના સ્વરૂપમાં વાચા આપવાનું આગેવાનોનું છે. પોતાના વિચારો, વિચારધારાઓ, અગ્રીમતા લોકો ઉપર ઠોકી બેસાડવાનું કામ તેમનું નથી. ખાસ ધ્યાન રાખવાનું છે તે Personality Cult -વ્યક્તિપૂજાને દૂર રાખવાનું, જો કે વાસ્તવિકતામાં અને આજના media યુગમાં જેવા નાયકો જોઈએ, તેમાં આ જરાક અઘરું છે.

છેલ્લે આંદોલન all-inclusive હોવા જોઈએ. ન્યાત, જાત, ધર્મ, સ્ત્રી-પુરુષ વગેરે ભેદથી પર હોવા જોઈએ. વધુમાં વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિ, સત્ય શોધવા માટેની તૈયારી અને સ્વતંત્ર વિચારશક્તિ ફેલાવે તેવા સિદ્ધાંત પર રચાયેલું હોવું જોઈએ. બુદ્ધિગમ્ય ના હોય અને obscurantism (જુનવાણીપણું) ઉપર આધારિત હોય તેવી વિચારધારાથી મુક્ત હોવા જોઈએ. પ્રામાણિક્તા, નીતિ, મૂલ્યો ચોક્કસ હોય, પરંતુ કહેવાતા ધાર્મિક અને માન્યતા શ્રદ્ધા, વહેમો, રિવાજો rites અને ritualsથી પર રહેવું જરૂરી છે.

યાદ રાખીએ, આપણાં આંદોલનો માત્ર Status quo જાળવી રાખવા માટે નથી, પરંતુ એક નવો સમાજ અને નવા માનવીનું સર્જન કરવા માટેના સંઘર્ષ છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2018; પૃ. 07-12

તલાક-ઈ-બિદઅતને ગેરકાયદે ઠરાવતો સર્વોચ્ચ અદાલતનો બહુમતી ચુકાદો (ન્યાયમૂર્તિ નરીમાન, ન્યાયમૂર્તિ લલિત અને ન્યાયમૂર્તિ જોસેફ) ઐતિહાસિક અને આવકાર્ય છે તો તે જ કોર્ટનો બીજો બહુમતી ચુકાદો (મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ કેહર, ન્યાયમૂર્તિ નજીર અને તેમને સાથ આપતો ન્યાયમૂર્તિ જોસફનો ચુકાદો) થોડો ચિંતાજનક છે.

ભારતમાં જુદા જુદા સમાજો માટે પોતપોતાના ધાર્મિક કાયદા(પર્સનલ લૉઝ)ની માન્યતાની શરૂઆત બ્રિટિશકાળમાં થયેલી. ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સમયમાં હિંદુઓ અને મુસલમાનો પોતપોતાની કાનૂની સમસ્યા પૌરાણિક હિંદુ લૉ અને કુરાનિક મુસ્લિમ લૉ લાગુ પાડીને ઉકેલવાનો નિયમ કરેલો અને હિંદુ મુસલમાન વચ્ચેની સમસ્યા પ્રતિવાદી (હિંદુ લૉ કે કુરાન લૉ) કાયદાથી ઉકેલાતી. ૧૮૫૭ પછી પણ બ્રિટિશ રાજ્ય દરમ્યાન હિંદુઓ અને મુસલમાનોને પોતપોતાના ધાર્મિક કાયદો  લાગુ પાડનારી પદ્ધતિ ચાલુ રાખવામાં આવી. આ ધાર્મિક કાયદાઓ મુખ્યત્વે લગ્નવિચ્છેદ, કૌટુંબિક સંબંધ, વારસો, બાળકોનો ઉછેર, કૌટુંબિક બાબતો પૂરતા મર્યાદિત છે. સામાન્ય નાગરિકના કાનૂની પ્રશ્નો માટે સામાન્ય સિવિલ કાયદો અને ક્રિમિનલ લૉ બનાવવામાં આવ્યો હતો. દા.ત. ઇન્ડિયન પીનલ કોડ, સિવિલ પ્રોસીજર કોડ, ક્રિમિનલ પ્રોસીજર કોડ, ઇન્ડિયન એવીડન્સ ઍક્ટ વગરે બ્રિટિશરોએ બનાવેલા. આ રીતે કાયદાના ક્ષેત્રમાં બે વિભાગો થયા. કૌટુંબિક અને વ્યક્તિગત પ્રશ્નો માટે ધાર્મિક કાયદાઓ અને આર્થિક, બિનધાર્મિક સંબંધો, ફોજદારી પ્રશ્નો માટે અલગ કાયદાઓ છે. દેશ આઝાદ થયો અને બંધારણ સભા સમક્ષ આ પ્રશ્નો ગંભીર રીતે ચર્ચાયેલા. મોટાભાગના સભ્યો માગતા હતા કે દેશમાં ધાર્મિક કાયદાઓ (પર્સનલ લૉઝ) ચાલુ ના રાખવા જોઈએ અને સારાયે દેશ અને બધા જ સમાજો માટે એકસરખો કાયદો (યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ) બનાવવો જોઈએ. ધર્મોના આગ્રહી હિંદુ, મુસલમાન, ક્રિશ્ચિયન સભ્યોએ આનો સખ્ત વિરોધ કરેલો. છેવટે સમાધાન રૂપે બંધારણના ચતુરોએ નાગરિક સમાન કાયદો લાવવાનો રાજ્ય પ્રયાસ કરશે તેવો માર્ગદર્શક સિદ્ધાંત દાખલ કર્યો, જે કાયદાકીય બંધનકર્તા નથી. પરંતુ એક આદર્શ તરીકે રહ્યા.

બીજો મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે આ પર્સનલ લૉઝ ધાર્મિક આસ્થામાંથી પેદા થયા છે. અને ધાર્મિક વારસા સાથે સંકળાયેલ છે. સાચું જોઈએ તો લગ્ન, લગ્ન પદ્ધતિઓ, કુટુંબ વ્યવસ્થા, વારસાગત નિયમો, બાળકોની ગાર્ડિયનશીપ વગેર બાબતો સામાજિક કે સાંસ્કૃિતક પ્રશ્નો છે અને ધાર્મિક કાર્યો કે આસ્થાઓ સાથે કાંઈ સંબંધ નથી.

આમ અત્યાર સુધી પર્સનલ લૉઝ અમલમાં ચાલતા રહ્યા. આઝાદી પછી હિંદુ કાયદામાં સુધારાઓ કરવા માટે પ્રયત્નો થયા. પંડિત જવાહરલાલ નેહરુ અને ડૉ. આંબેડકરે હિંદુ કોડ બિલ બનાવેલું પરંતુ રૂઢિવાદી હિંદુઓ જેવા કે ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ, ડૉ. શ્યામપ્રસાદ મુખર્જી, આર.એસ.એસ. અને હિંદુ મહાસભાએ વિરોધ કર્યો. ડૉ. આંબેડકરે રાજીનામું આપ્યું. નેહરુ નિષ્ફળ રહ્યા. અંતે ચાર જુદા જુદા લગ્ન, વારસા, મિલકત, એડપ્ટેશન વગેરે વિશે કાયદાઓ બનાવવા પડ્યા. છતાં સ્ત્રીઓની સમાનતા મહદ્‌ અંશે આ કાયદાઓમાં સ્વીકારવામાં આવી. મુસ્લિમ લૉની બાબતમાં ૧૯૩૭ પહેલાં મુસ્લિમ લૉ વિવિધ પ્રકારની પરંપરાઓ, રૂઢિઓ, રિવાજો સાથે ચાલુ હતો. કેટલીય બાબતોમાં અમુક મુસ્લિમ સમુદાયો હિંદુ લૉ પણ અપનાવતા. ૧૯૩૭માં શેરીઆ કાનૂન દ્વારા કૌટુંબિક બાબતોમાં મુસલમાનોને સમાન રીતે માત્ર શેરિયત લૉ લાગુ પડશે તેવી જોગવાઈ કરવામાં આવી. આમ ભારતમાં બહુમતી મુસલમાનોને કે મુસ્લિમ લૉની હનફી સ્કૂલ મુજબ શરીયત લાગુ પડે છે.

બધા જ ધાર્મિક અથવા પર્સનલ કાયદાઓમાં સ્ત્રી-પુરુષની સમાનતા કદી સ્વીકારવામાં આવી નથી. લગ્નમાં બંધનો, છૂટાછેડા, વારસાગત અધિકારો, બાળકોની ગાર્ડિયનશીપ વગેરે બાબતોમાં પુરુષોનું આધિપત્ય સ્વીકારવામાં આવ્યું છે, અને સ્ત્રીઓના સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વને સ્વીકારવામાં આવ્યું નથી. બધા સમાજો પણ પુરુષપ્રધાન રહેલ છે. હિંદુ લૉમાં સુધારાઓ પછી પણ સ્ત્રીઓના પ્રશ્નો તો બાકી જ રહે છે. અને સમાનતાં સ્વીકારતા કાયદાઓનું અમલીકરણ થતું નથી.

મુસ્લિમ સમાજમાં પણ બે પ્રશ્નો સ્ત્રીઓ માટે ગંભીર રહ્યા છે. એક, મુસલમાનોમાં બહુપત્નીત્વ પોલિગેમી અને બે, પતિ દ્વારા એકપક્ષીય છૂટાછેડા. સર્વોચ્ચ અદાલતનો આ ચુકાદો એકપક્ષીય છૂટાછેડાને લગતો છે. આ સ્ત્રીઓના અધિકારો સ્વીકારવા તરફનું આગોતરું પગલું છે.

એક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો લગ્ન અંગેનો મુસ્લિમ લૉ મૂળ હિંદુ લૉ કે ક્રિશ્ચિયન લો કરતાં વધારે ઉદાર અને પ્રગતિશીલ ગણી શકાય. મુસ્લિમો મુજબ લગ્ન (નિકાહ) એ સ્ત્રીપુરુષ વચ્ચે બાળકો પેદા કરવા અને તેને ‘લેજિટિમેટ’ બનાવવા માટેનો માત્ર કરાર-કોન્ટ્રેક્ટ છે, અને તેથી લગ્નની મંજૂરી બંને પક્ષો માટે જરૂરી છે. એ લગ્ન વખતે સ્ત્રીને ત્રણ વખત પૂછવામાં આવે છે કે લગ્ન મંજૂર છે. બીજું લગ્ન વખતે પુરુષ માટે પહેરામણી(મેહર)ની નક્કી કરવામાં આવે છે’, જે લગ્ન વખતે અડધી રકમ સ્ત્રીને આપવાની હોય છે. અને બાકીની રકમ જે પુરુષ છૂટાછેડા આપે તેણે આપવાની હોય છે. આ એક મનસ્વી તલાક ઉપર પ્રકારનું નિયંત્રણ છે. ત્રીજું, આ નિકાહનામામાં સ્ત્રી એ જ પ્રકારની શરતો મૂકી શકે છે. દા.ત. જો પુરુષ બીજું લગ્ન કરે તો સ્ત્રી છૂટાછેડા માંગી શકે.

મુસ્લિમ કાયદામાં જુદા જુદા પ્રકારના તલાક છે. (૧) પતિ, દ્વારા આપવામાં આવેલ તલાક. (૨) પત્ની દ્વારા અપાયેલા ખૂલા અને (૩) બંનેની સંમતિથી લેવાયેલ તલાક. પતિ આપતા તલાક ત્રણ પ્રકારના છે : (૧) તલાક-ઈ-અહેસાન જેમાં પતિ એ વખતે સ્પષ્ટ રીતે તલાક આપવાનો ઈરાદો જાહેર કરે. અને ત્યાર પછી ત્રણ મહિના ઇદ્દત સુધી પત્નીથી અલગ રહે એટલે ત્રણ મહિને એ તલાક આખરી ગણાય. તે દરમ્યાન સમાધાન પણ થઈ શકે છે. (૨) તલાક-ઇ-હસન – જેમાં પતિ દર મહિને તલાક બોલે અને એમ ત્રણ મહિનામાં ત્રણ વખત તલાક બોલે અને ત્યારપછી તે તલાક આખરી થાય. પહેલાં બે મહિના સુધી પતિ તલાક પાછો ખેંચી શકે છે. આ બંને તલાકોમાં સમજૂતી અને મધ્યસ્થીને અવકાશ છે. (૩) તલાક-ઈ-બિદઅત – એક વખત પત્નીની હાજરીમાં અને સાક્ષીઓ વચ્ચે ત્રણ વખત આખરી તલાક બોલે કે તરત અમલમાં આવે.

અત્યાર સુધી આ એકપક્ષીય તલાક-ઈ-બિદઅતની કાયદેસરતા વિષે અનેક પરસ્પર વિરોધી ચુકાદાઓ અપાયેલા છે. છેક ૧૯૩૨માં પ્રીવી કાઉન્સિલે આ પ્રકારની તલાકની કાયદેસરતા સ્વીકારેલી. ત્યાર પછી ઘણી હાઈકોર્ટ તેને અમાન્ય ગણેલી. ૧૯૯૭માં અવાજ સંસ્થાએ મુસ્લિમોને ફેરફારો માટે પીટીશન કરેલી, પરંતુ સર્વોચ્ચ અદાલતે માથું મારવાની ઈન્કાર કરેલો, ૨૦૦૨માં શમીમઆરાના કેસમાં અભણ સાક્ષીઓની હાજરી કે ગેરહાજરીમાં અનિશ્ચિતતા વચ્ચે સર્વોચ્ચ અદાલતે એમ ઠરાવેલું  કે આ તલાક તલાકે – ઈ – બિદઅત નહિ પરંતુ ત્રણમાંથી એક તલાકના ઈરાદે ગણાવવો અને બીજા તલાક જરૂરિયાત સ્વીકારાયેલ.

છેક ૨૦૦૫માં સુધારા પછી હિંદુ સ્ત્રીના મિલકતના અધિકાર અંગેના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે અધિકાર નહીં સ્વીકારતાં કહ્યું હતું કે મુસ્લિમ કાયદામાં પણ ઘણા ભેદભાવો છે અને તે અંગે પી.આઈ.એલ. કરવી જોઈએ. ત્યાર પછી કેટલીક મુસ્લિમ બહેનોએ અને સંસ્થાઓએ સર્વોચ્ચ અદાલતમાં એકપક્ષીય બધા જ પ્રકારના તલાકને પડકારતા કેસો કરવામાં આવેલા અને ભા.જ.પ.ની સરકારે આક્રમક વલણ બતાવી મુસ્લિમ લૉની આવી બધી જોગવાઈની વિરુદ્ધ એટર્ની-જનરલ રોહતગીએ દલીલ કરી. આ કેસમાં ચુકાદો હમણાં આવ્યો. અલગઅલગ ધર્મોના પાંચ ન્યાયમૂર્તિની બેન્ચ બનાવવામાં આવી અને તેમણે ચુકાદો આપ્યો.

આ ચુકાદાના બે પાસાઓ છે, એક ન્યાયમૂર્તિ નરીમાન અને ન્યાયમૂર્તિ લલિતનાં જજમેન્ટો જેમણે તલાક-ઈ-બિદઅતને ગેરબંધારણીય ગણી. જ્યારે ન્યાયમૂર્તિ જોસેફે અલગ જજમેન્ટથી તેને કુરાનના વિરોધી હોવાથી માત્ર ગેરકાનૂની ગણી પહેલા બે ન્યાયમૂર્તિઓએ ચુકાદાના કારણમાં ઠરાવ્યું કે શેરીઅત ઍક્ટ ૧૯૩૭ દ્વારા મુસ્લિમ કાયદાને કાયદાકીય સ્વરૂપ મળેલું છે અને તેથી મુસ્લિમ લૉ માત્ર ધાર્મિક કે પર્સનલ લૉ તરીકે નહીં ગણતા તેને સ્ટેચ્યુટરી ગણ્યો. મુસ્લિમ લૉનો તલાક-ઇ-બિદઅત એ ભાગ હોવાથી તેને બંધારણના મૂળભૂત અધિકારોની કસોટીમાંથી પસાર થવું પડે. તલાક-ઈ-બિદઅત એ એકપક્ષીય અને ‘આર્બિટ્રરી’ અને ‘ઇરેશનલ’ છે અને કલમ મુજબ તે ગેરબંધારણીય બને છે. યાદ રાખવા જેવી બાબત એ છે કે તલાક-ઈ-બિદઅત ગેરબંધારણીય છે તે નિર્ણયનો પાયો મનસ્વી કલમ ૧૪ છે, નહીં કે બંધારણને સ્વીકારેલા સ્ત્રી-પુરુષની સમાનતા જેન્ડર ઇક્વૉલિટી છે. ન્યાયમૂર્તિ જોસેફ બંધારણીય કાયદાની કસોટી લાગુ ના પાડી. પરંતુ શેરીઅત કાનૂનને કુરાનની કસોટીએ ચઢાવી તલાક-ઈ-બિદઅતને ગેરકાનૂની ઠેરાવી. એટલે અલગ અલગ સિદ્ધાંતો મુજબ તલાક-ઈ-બિદઅત ગેરકાયદેસર બને છે જ.

જ્યારે બીજી બાજુએ મુખ્યન્યાયમૂર્તિ કહેર અને ન્યાયમૂર્તિ નજીરની બેન્ચે એમ ઠેરવ્યું કે પર્સનલ લૉ એ ધાર્મિક કાયદો છે અને તેથી આસ્થાનો વિષય છે. અને બંધારણ મુજબ અપાયેલી ધાર્મિક સ્વતંત્રતા-રાઈટ ટુ પ્રોફેસ, પ્રેકટાઈઝ અને પ્રોપેગટ-માં પર્સનલ લૉઝનો સમાવેશ થાય. એટલે કે પર્સનલ લૉ અને મૂળભૂત અધિકાર સમકક્ષ છે. અને તેથી તેમાં ફેરફાર કરેલ હોય તો મર્યાદા મુજબ કાયદો બનાવી સુધારી શકે આર્ટિકલ ૨૫ સિવાય પાર્લામેન્ટ પર્સનલ લૉને અડી ના શકે. કોર્ટે ટકોર કરી કે સમગ્ર પ્રશ્ન સરકાર અને પાર્લામેન્ટ હોવા છતાં સર્વોચ્ચ અદાલત ઉપર છોડી દીધો એ યોગ્ય નથી. ૬ મહિનામાં પાર્લામેન્ટમાં કાયદાકીય નિર્ણય લેવાય ત્યાં સુધી આર્ટિકલ ૧૪૨ની સત્તા વાપરી તલાક-ઈ-બિદઅત પર પ્રતિબંધ મૂકો. સાથે બે ન્યાયમૂર્તિઓએ તલાક-ઈ-બિદઅતને ઈસ્લામની ૧૪૦૦ વરસથી ચાલી આવતી એસેન્શ્યલ રિલિજિયસ પ્રેક્ટિસ ગણાવી. આ બે ન્યાયમૂર્તિઓની સાથે ન્યાયમૂર્તિ જોસેફ પર્સનલ લૉના સ્ટેટસ વિષે સંમત થયા, પરંતુ તલાક-ઇ-બિદઅતને ઇસ્લામિક કાયદાની એસેન્શ્યલ રિલિજિયસ પ્રેક્ટિસ ગણી નહીં.

પરિણામે આ ચુકાદાથી બે સિદ્ધાંતો સ્વીકારાયા. (૧) તલાક-ઈ-બિદઅત ગેરકાયદે છે – બે જુદા જુદા કારણે – બંધારણ અનુચ્છેદ ૧૪ મુજબ એ કુરાન વિરુદ્ધ શેરીઅત કાયદાની જોગવાઈ હોવાથી (૨) પર્સનલ લૉનું સ્ટેટસ બંધારણના મૂળભૂત અધિકાર જેટલું છે. અને આર્ટિકલ ૨૫ હેઠળ ધાર્મિક સ્વતંત્રતામાં સમાવેશ થાય અને તેની મર્યાદાઓમાં રહીને પર્સનલ લૉઝમાં સુધારા પાર્લામેન્ટ કરી શકે. સમગ્ર ચુકાદામાં ‘જેન્ડર ઇક્વૉલિટી’ની કસોટી લગાવાઈ નથી.

આ ચુકાદો એક રીતે ઐતિહાસિક કહેવાય. ઓછામાં ઓછું મુસ્લિમ સ્ત્રીઓને અન્યાય અને મનસ્વી ટ્રિપલ તલાકની ખુલ્લી જોગવાઈમાંથી મુક્તિ મળી છે. આ બહેનોને ટ્રિપલ તલાક-ઈ-બિદઅતથી રસ્તામાં રઝળતી કરી મુકાતી હતી. તેમાંથી મુક્તિ મળી. મુસ્લિમ લૉના સુધારા માટેની બહેનોની મુવમેન્ટને જબરદસ્ત ટેકો મળ્યો છે.

બીજું, અત્યાર સુધી પર્સનલ લૉ બંધારણના અનુચ્છેદ ૧૩(૨) હેઠળ કાયદો ગણાતો ન હતો. પરિણામે મૂળભૂત અધિકારોની મર્યાદાની બહાર ગણાતો હતો. તેમાં સર્વોચ્ચ અદાલતના બે ન્યાયમૂર્તિઓ શ્રી નરીમાન અને શ્રી લલિતે અનુ. ૧૪નો મૂળભૂત અધિકાર લાગુ પાડ્યો એટલે એક દરવાજો ખુલ્લો થયો કે પર્સનલ લૉ મૂળભૂત અધિકારોની કસોટીએ તપાસી શકાય એવી શક્યતા ઊભી થઈ છે.

ત્રીજું, આ ચુકાદો એક ભયજનક સિદ્ધાંત સ્થાપે છે. પર્સનલ લૉઝને આર્ટિકલ ૨૫ હેઠળ ધાર્મિક સ્વતંત્રતાનો દરજ્જો આપ્યો છે. તેનો અર્થ કે Personal Lawમાં કાંઈ પણ સુધારો કરવાનો હોય તો આર્ટિકલ ૨૫ની મર્યાદાઓમાં રહીને જ કરી શકાય. આમ પર્સનલ લૉને બંધારણીય દરજ્જો મળ્યો. આ એક પ્રતિગામી પગલું ગણાય.

ચાર, હજુ પણ સર્વોચ્ચ અદાલતના ઉચ્ચ કક્ષાના ન્યાયમૂર્તિ જેન્ડર ઇક્વોલિટી બાબતે સંમત નથી અને તે બતાવે છે કે બંધારણના મૂળભૂત મૂલ્યો વિષે પણ સ્પષ્ટ વલણ નથી.

આ ઉપરાંત આ ચુકાદામાં ઘણા બીજા મુદ્દાઓ વિચારવા જેવા છે.

(૧) આ ચુકાદાને જુદા જુદા દૃષ્ટિકોણથી તપાસી શકાય. – રાજકીય, સામાજિક, વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય વગેરે રાજકીય દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો હિંદુત્વને વરેલાઓ ઈસ્લામને ધિક્કારનારા ભા.જ.પ. અને સંઘ પરિવાર ચુકાદાને યુનિફોર્મ સિવિલ કોડના તેમના એજન્ડાની આગેકૂચ ગણે છે. સારા દેશમાં હુલ્લડો કરાવનારાઓ અને સ્ત્રીઓ પર અત્યાચાર કરનારા મુસ્લિમ બહેનોની દયા બતાવે અને જેટલો મોટો … શું હોઈ શકે. મુસ્લિમ બહેનો માટેની આ ચિંતા સ્ત્રીપુરુષ સમાનતા માટે નહીં પરંતુ તે મુસલમાનોને ઠેકાણે પાડવા હિંદુત્વના એજન્ડાને આગળ વધારવાની કોશિષ છે.

(૨) સામાજિક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો આ ચુકાદો મુસ્લિમ બહેનોને મનસ્વી તલાકમાંથી મુક્ત કરે છે. અને એ રીતે સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્યની દિશામાં એક આગે કદમ છે. પરંતુ હકીકતમાં મુસ્લિમ સમાજમાં તલાક-ઈ-બિદઅતના પ્રસંગોનું પ્રમાણ પણ ઘણું ઓછું છે. તેથી આ ચુકાદાની અસર ઘણી મર્યાદિત છે. અને હજી મુસ્લિમ લૉમાં સ્ત્રી-પુરુષની સમાન અને બીજા ધર્મમાં પણ સમાનતા માટે કૂચ ઘણી લાંબી છે.

(૩) રાજ્ય, કોમ્યુિનટીઓ અને વ્યક્તિ વચ્ચે શું સંબંધ હોવો જોઈએ તે મુદ્દો પણ મહત્ત્વનો છે. દરેક ભારતીય નાગરિક છે અને તેમનું બનેલું રાજ્ય સાર્વભૌમ છે. આમ રાજ્ય અને નાગરિક તરીકેનો સંબંધ દરેક ભારતીય માટે ઉચ્ચ કક્ષાનો સંબંધ છે. તે સિવાયના બધા સંબંધો અને સંસ્થાઓ આવા લોકશાહી રાજ્યની સર્વોચ્ચતા સ્વીકારે છે. તેનો સંબંધ ધર્મ કે નાતના સંબંધ કરતા ઊંચો છે. એટલે રાજ્ય સિવાય બીજી કોઈ સંસ્થા કે સમુદાયો વ્યક્તિના મૂળભૂત અધિકારોને ઝૂંટવી ના શકે, સિવાય કે બંધારણ સ્વીકારેલી મર્યાદાઓ. અત્યારના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ કહેર, ન્યાયમૂર્તિ નજીર અને ન્યાયમૂર્તિ જોસેફનો નિર્ણય પર્સનલ લૉને આર્ટિકલ ૨૫ હેઠળ વ્યક્તિગત ધાર્મિક સ્વતંત્રતાના ભાગ રૂપે ગણે છે અને તેથી પર્સનલ લૉ અથવા ધાર્મિક કાયદા ગણે છે. ધર્મ દરેક વ્યક્તિને માટે બંધનકર્તા છે. આમ આ ચુકાદો રાજ્ય અને નાગરિક વચ્ચે ધર્મ અને સમુદાય ઊભો કરે છે.

(૪) ધાર્મિક સ્વતંત્રતામાં શેનો સમાવેશ થાય તે પ્રશ્ન પણ વિચારવા જેવો છે. સર્વોચ્ચ અદાલતના વિવિધ ચુકાદાઓ મુજબ ધર્મસ્વતંત્રતામાં માત્ર આસ્થા જ નહીં પરંતુ તેના રિવાજો, અને રૂઢિઓ એસેન્શ્યાલ ગણાય તો તેનો સમાવેશ થાય છે. સવાલ એ છે કે ધર્મમાં આસ્થા આવે અને તેના ક્રિયાકાંડો આવી શકે. પરંતુ લગ્ન, લગ્નવિચ્છેદ, કુટુંબ વ્યવસ્થા, મિલકતનો વારસો, બાળકોના ભરણપોષણની સંસ્થાઓ બદલાતી રહે છે. આના જેવી સેક્યુલર સંસ્થાઓ અને પ્રેક્ટિસને ધર્મના ઈસેન્સ સાથે શું લેવાદેવા? બંધારણ અને મૂળભૂત અધિકારોના પાયામાં માનવ ગૌરવ રહેલું છે. અને તેના જુદા જુદા પાસાઓ સ્વતંત્રતા, ન્યાય, બંધુત્વના અધિકારો પાયારૂપ છે. તેમાં સ્ત્રીપુરુષની માનતા- જેન્ડર ઇક્વોલિટી પણ આવી જાય. આમ સ્વતંત્રતા અને સમાનતાના સિદ્ધાંતો સર્વોપરી ગણાવા જોઈએ, નહિ કે ધાર્મિક કે સામાજિક રીતરિવાજો કે સંસ્થાઓ.

ટૂંકમાં, સ્ત્રીઓ અને પુરુષોની વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય અને ન્યાય સાથે સમાનતા માટેની લડત ઘણી લાંબી અને અધૂરી છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2017; પૃ. 05-07