‘ચકલાં ઉંદર ચૂં ચૂં ચૂં કબૂતરોનું ઘૂ ઘૂ …’ બાળમંદિરમાં આ કવિતા ભણી, ત્યારે ખબર ન હતી કે મારે એક દિવસ આ ઘૂ ઘૂ કરનારા, એટલે કે ભોળાભટ્ટ પારેવડાં, સાથે પનારો પડવાનો છે. પહેલાં જ કહી દઉં છું પારેવડાંને જરા પણ ભોળા માનવાની ભૂલ કરવા જેવી નથી. એકદમ મસ્તીખોર, ટીખળી અને સમૂહમાં હોય ત્યારે બઘડાટી બોલાવી દે તેવા છે. હા, થોડા નહીં પણ પૂરા ડરપોક, પણ ભોળા તો નહીં જ અને નહીં. વર્ષો હું માનવનિર્મિત નગરમાં રહી છું. ત્યાંના  નાનકડાં નયનરમ્ય રસ્તા, તે આસ્ફાલ્ટની સડકોની આજુબાજુ માર્ગ સુશોભન અર્થે લાલન–પાલન કરીને ઉગાડેલા વૃક્ષો. મોહનથાળના ચોસલા હોય તેવા રૂપકડાં ઘરોના ચોખંડે વળી પાછા ઘાસના મેદાન અને મેદાનની આગળપાછળ વૃક્ષો. વળી, દરેક ઘરના આંગણામાં મકાન નિવાસીની પસંદગીના ફૂલ–છોડ અને ઝાડ–પાન. તેમાં વડ, લીમડો, પીપળા જેવાં દેશી ઘટાદાર વૃક્ષો અને પામ ટ્રી, બોટલ બ્રશ, ગુલમોર જેવાં આછેરા પાનવાળાં વિદેશી વૃક્ષો પણ ખરાં. આંબો, ચીકુ, નાળિયેરથી લઈને ફણસ ઈવન જાબું, દેશી–વિદેશી આમલી જેવાં ફળાઉ ઝાડ. હવે કહો જોઈએ, આવા નગરમાં તો પંખીડાને મજા જ પડી જાય ને. એટલે મારા નગરમાં કબૂતર, કાબર, ચકલાં, હોલા, કાગડાં જેવા ઘર આંગણાના પક્ષીઓ નેપથ્યે અને બુલબુલ, કાળોકોશી, દૈયડ, દરજીડો, પીળક, ચાષ, કલકલિયો વગેરે રંગીન ઝાડી–જંગલના પક્ષીઓનો જ દબદબો. આમ પણ જે સહેલાઈથી મળે તેની માનવ મનને કિંમત શું ? એટલે મારે મન કબૂતરની કિંમત કોડીની !

સમયે કરવટ બદલી, ને મારે તે હર્યુ–ભર્યુ ઘર આંગણું છોડી, ને બિલ્ડિંગ મઢયે મહાનગરે રહેવા આવવાનું થયું. અને તે પણ અવનીને છોડીને ઊંચે આભમાં. હવે ક્યાંથી કાઢવું તે આંગણું ને તે વૃક્ષ–વેલી–વિંહગનો અસબાબ ! ઊંચી ઊંચી ઈમારતોમાં બીજાં પક્ષી ન રહે, પણ કબૂતર તો મજેથી રહે. જાણે ઘરનું સભ્ય. આમ તદ્દન બીકણ બાયલું. જરા નજીક જાવ ત્યાં તો ફરરરર દઈને ઉડે. મને મારા નગરનાં ફૂલછોડ–પંખીઓનો વિરહ અકળાવે. તે હું કબૂતર સાથે દોસ્તી કરવા પ્રયત્ન કરું. પણ મારા તે હર્યા–ભર્યા આંગણા અને રંગીન પંખીડાંને ભૂલવા મારી વેંત એકની અગાસીમાં થોડાં કૂંડા મુકીને તેમાં નાના ફૂલ છોડ જેવા કે ગુલાબ, મોગરાં, જાસૂદ, બારમાસી વગેરે ઉછેરવાં મથું ને પેલી ભોળા (છ્ટ) પારેવાની ટોળી, ચોરની જેમ મારી ગેરહાજરીમાં, આવીને તે ફૂલછોડના જરાક વેંત જેટલાં કૂમળા છોડને પણ ખૂંચવી જાય. અરે, તુલસીને પણ ન છોડે. ઓફિસફૂલનાં ડાળખાં જેવાં નાનકડાં તૃણ તો તેને બહુ વહાલાં. જરાક બિચારા કૂંડામાં ડોકા કાઢે ત્યાં તરત જ તેનો શિરચ્છેદ થયો જ સમજવો. હવે આવા કબૂતરાને હું ભોળા તો કેમ કહું ? અને દોસ્ત પણ શે બનાવું ? મને તો આ પારેવડાં ગયા ભવના વેરી–દુશ્મન લાગે. હવે તમે જ કહો, લોક ગમે તેટલાં પારેવડાને ભોળા કહે પણ હું તો કેમ કહી શકું ? નવા ફૂલછોડ વાવું ત્યારે બે–ચાર દિવસ તેની ચોકી કરવામાં જ જાય. પણ જરાક આઘીપાછી થઈ નથી, ને કબૂતરની ટોળી સરરરર કરતી આવે, ને બધું ખેદાન–મેદાન કરી દે. અગાસીમાં કશું તડકે સુકવવા મુકંુ કે તરત જ દૂર પાળી પર હારમાં ગોઠવાઈ જાય. મારી આમન્યા રાખે. પણ હું અંદર જાઉં તેવા જ બધાં જયાફત ઊડાવવા હાજર. હવે અગાસીને ઝીણી જાળી નાંખીને તો બંધ કરાય નહીં ! તો પછી તે આકાશિકા ન રહે ને ! આ કબૂતરનું શું કરવુ,ં તે મારા માટે યક્ષ નહીં, પણ ફૂલ છોડ બચાવ પ્રશ્ન થઈ પડ્યો.

મારાં ફલેટની અટ્ટાલિકામાંથી સામેનું બિલ્ડિંગ દેખાય. બિલ્ડિંગની અગાશીમાં પાણીની ટાંકી તેટલી ભિનાશ. તે સિવાય બાકીની અગાશી કોરી કટ્ટ. કોણ જાણે તે બિલ્ડીંગનો વોચમેન કાયમ બપોરે પાણી ચડાવવા મોટર ચાલુ કરે ને પછી ટાંકી ભરાઈ જઈ ને પાણી છલકાય છતાં મોટર બંધ કરે નહીં. પાણી નિરર્થ આગાશીમાં વહી જાય. તે પાણીના વ્યયથી મારો જીવ કોચવાય. આટલાં પાણીમાં તો કેટલાં પંખીડાને ઝાડ પાણી–પાણી થાય ?  એક વખત એમ જ બપોરે ગેલેરીમાં ઊભી વિંહંગાલોકન કરતી હતી, ને સામેના બિલ્ડીંગની પાણીની ટાંકી છલકાઈ. વોચમેનને શોધવા નજર કરી, પણ તે તો કુંભકર્ણનો અવતાર તે તેને તો પાણીનો અવાજ ક્યાંથી સંભળાય ? પાણી વહી જતું હતું, ને મારો જીવ પણ. ત્યાં તો ફરર ફરર પાંખો ફેલાવતી મારી કબૂતરની ટોળી આવી પહોંચી. પાણીનો દદૂડો જ્યાં પડતો હતો, તેથી થોડે દૂર પારેવડાં બેઠાં. ઠંડી જલશીકરોથી પાંખો ભીંજવવા લાગ્યાં. કેટલાંક હતા દારાસિંઘ જેવા હિમતબાજ તે દદૂડાની નજીક જઈને હિંમતભેર તે નાનકડાં જળપ્રવાહ નીચે ઊભા રહી તે ધોધનાં વારિ ઝીલ્યાં. તો કેટલાંકે દેખાદેખીમાં હિંમતભેર સ્વિમિંગ પૂલમાં ઝંપલાવી તો દીધું પણ પછી થયું હશે,‘ યે અપને બસ કી બાંત નહીં,’ તેથી ભીંજાયા ન ભીંજાયા ને તરત બહાર. કેટલાંક ગભરુંએ પહેલેથી જ શરણાગતિ સ્વીકારી લીધી હોય તેમ દૂર ઊભા ઊભા જ ઠંડા જળની મજા લેવા માંડી. તો કેટલાંકે પાંખો ફફડાવીને પ્રિયા કે પ્રિયતમને પણ પાણી તરબોળ કર્યાં. મસ્તીએ ચડેલી તે કબૂતરોની ટોળી જોઈને મારો તેમના પ્રત્યેનો બધો રોષ પેલાં અત્યાર સુધી નિરર્થ વહી જતાં પાણી સાથે અર્થ સભર વહી ગયો. કબૂતરોનો પાણી સાથેનો રોમાન્સ મને વગર ભીંજ્યે ભીંજવી ગયો.

ત્યારથી પાણીની ટાંકી છલકાય છે, તો હું વોચમેન પર ગુસ્સો નથી કરતી, કારણ તે નિરર્થ પાણીને અર્થ મળી ગયો છે. અને મને હવે આ કબૂતરો પ્રત્યે પ્રેમ તો નથી થયો, પણ તેમને સ્વીકારતી થઈ છું. આખરે તે પણ મારા જેવાં સજીવ જ ને ! કુદરતે તેમના જે માટે નિરમ્યું તે જીવી જાણે છે, મારી જેમ જ વળી.

e.mail : kaminiparikh25@yahoo.in

ગલીના નાકેથી ચાલીને હું મેઈન રસ્તા પર આવી. રિક્સા મેળવવા મેં હાથ કર્યો, અને મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે, રિક્સા તરત મળી પણ ગઈ. ભાવ–તાલ કરીને હું બેસી ગઈ. રિક્સામાં બેસતા જ મને હાશ થઈ. ચાલો, આજે તો હું જલદી ઘરે પહોંચી જઈશ. રોજ રિક્સા મળતાં તો પાંચ–સાત કે ક્યારેક દસ મિનિટ જતી રહે છે. બસ, જલદી પહોંચવાની કલ્પનાથી હું ખુશ ખુશ થઈ ગઈ.

‘આ હવા, પાણી, વરસાદ બધું ખુદાએ એક જ આપણને આપ્યું છે. આપણે પણ જીવનમાં કોઈકને મદદરૂપ થવું જોઈએ. ખુદા આપણી પાસે આ બધાંનો ચાર્જ લે છે ? તે તો બસ, પોતાનું કામ કરતો રહે છે. આપણે પણ બીજાને બનતી મદદ કરવી જોઈએ.’ મારા કાને આ શબ્દો પડતા જ, હું ચમકી. મારા વિચારમાંથી બહાર આવીને, મેં મારી બાજુમાં બેઠેલાં લોકોનું નિરીક્ષણ કર્યું.

આ ફિલસૂફી ભરી ડાયલોગ ડિલિવરી તો રિક્સાવાળાની હતી. તેના પહેરવેશ અને ભાષા પરથી તે મને મુસલમાન જણાયો. મારી બાજુમાં એક માજી બેઠાં હતાં. અને તેમની બાજુમાં એક વૃધ્ધ કાકા પણ. કાકા પણ દેખાવથી મુસલમાન જણાતા હતા. ‘બેટા ! વાત તો તારી સાચી છે. શું લઈને આપણે આવ્યા હતા, અને શું લઈને જવાના છીએ ? શું તારું અને શું મારું ? દુનિયા તો બધાની જ છે. લોકો તો અમથા જ તારું મારું કરીને લડયા કરે છે.’ વૃધ્ધકાકાએ પેલા રિક્સાવાળાને જવાબ આપ્યો.

ખલાશ ! આજે આ લોકોની ફિલસૂફી ભરી જુગલબંદી મારું માથું પકવવાની છે ! એવું નથી કે મને આવી બાબતમાં રસ નથી. પરંતુ મને ફક્ત સારી સારી ‘વાતો’ જ કરતાં લોકોથી બહુ ચીડ છે. હરામ બરાબર, લોકો સારી અને સાચી વાતોનું જીવનમાં અનુકરણ કરતાં હોય ! એવું હોત તો આપણને આ સાધુ મહારાજોની જરૂર ન પડતે. … ખેર !

મેં તો રોષમાં નાકનું ટીચકું ચડાવીને મારા કાનમાં હેડ ફોન ખોસ્યા. અને મારી પ્રિય તેવી સંગીતની દુનિયામાં ખોવાઈ ગઈ. ચાર રસ્તા પર રિક્સા ઊભી રહી. એક મધ્યમવયની સ્ત્રીએ હાથ હલાવી રિક્સા ઊભી રખાવી. રિક્સાવાળાએ તેની સાથે કંઈ વાત કરી. મારા કાનમાં હેડફોન હોવાથી મેં તેમની વાત સાંભળી નહીં. ત્યાં તો રિક્સાવાળો મારા તરફ ફરીને કહે, ‘થોડી જગ્યા કરી આપોને, આ ચાચીને બેસાડવાનાં છે.’ હું તેની વાતથી ભડકી. ‘કેમ ક્યાં બેસાડવાનાં છે ? અહીં ત્રણ જણ તો બેઠાં છે. અને ચાચી પાતળાં પણ નથી કે તેમને બેસાડી શકાય.’ ત્યાં તો પેલા વૃધ્ધ મુસલમાન કાકા બોલ્યા, ‘બહેન, તું તો પાતળી છે. સહેજ ખસીને જગ્યા કર ને !’ હવે મારું મગજ ગયું. ‘હું પૂરા પૈસા આપુ છું. તો શા માટે અગવડ ભોગવું ? અને રિક્સામાં ચાર જણ બેસાડવા તે તો નિયમની વિરુધ્ધ છે.’ મારામાં રહેલો જાગૃત પત્રકાર બેઠો થયો.

ત્યાં તો પહેલો રિક્સાવાળો બોલ્યો, ‘બહેન, જરા મદદ કર ને ? કોઈને મદદ કરવાથી તમારું સારું જ થશે.’ હવે મને ગુસ્સો આવ્યો. ‘મદદ શેની ? વધારે પૈસા કમાવા માટે તું પોતે નિયમનું ઉલ્લઘંન કરીને ત્રણની જગ્યાએ ચાર વ્યક્તિને બેસાડવા ઇચ્છે છે, અને ઉપરથી પોતે બહુ મોટો મદદગાર અને મહાન હોય તેવો દેખાવ કરે છે. લેકચર ઝાડે છે.’ આ બધું હું મોટેથી તો બોલી નહીં, પણ મનમાં આવા વિચારો ચાલુ થઈ ગયા. મેં મારું ફાઈનલ ડિસિશિન સંભળાવી દીધું, ‘હું અહીંથી તસુભાર પણ હટીશ નહીં. તમારે જ્યાં બેસાડવા હોય ત્યાં બેસાડો.’

પેલો રિક્સાવાળો અને વૃધ્ધકાકા મારી સામે જોઈ રહ્યા. પેલા માજી આ બધાથી નિર્લેપ થઈને બહાર રસ્તા પર જોતાં બેસી રહ્યાં હતાં. પેલા ચાચીને બેસાડવા કે નહીં, તે જાણે તેમના માટે ચર્ચાનો વિષય જ ન હતો. મેં મારા કાનમાં ફરી હેડ ફોન લગાવ્યા. રિક્સાવાળો પેલા ચાચીને આગળ બેસાડવાની તજવીજ કરવા લાગ્યો. પણ ચાચીને ફાવ્યુ નહીં. વૃધ્ધકાકાએ પછી, અમારી સીટની સામે રહેલા સળિયા પર, પેલા ચાચીને નેપકીન પાથરી બેસાડયાં. આ બધું સેટ કરવામાં બીજી પાંચ સાત મિનિટ જતી રહી. હું નારાજ અને નિરાશ થઈ ગઈ. આજે ઘરે વહેલી પહોંચીશ, એવું વિચાર્યું હતું, પણ આ બધી ભાંજગડમાં પાંચ–સાત મિનિટ એમ જ વેડફાઈ ગઈ. પેલા વૃધ્ધકાકા અને ચાચી ખૂબ જ અસુવિધાજનક રીતે બેઠાં હતાં. પણ હું મારી જગ્યા પરથી હટી નહીં. રિક્સાવાળો પોતે બહુ પરોપકારી હોવાનો ડોળ કરે છે, પણ પાંચ પૈસા માટે તો મરી પડે છે. મેં આવા વિચારમાંથી બહાર નીકળી ફરી સંગીતમાં ધ્યાન પરોવ્યું.

દસ મિનિટ પછી પુલ પૂરો થયો, અને રિક્સા ઊભી રહી. પેલા વૃધ્ધકાકાએ, પેલા માજી અને ચાચીને રિક્સામાંથી ઊતરવામાં મદદ કરી. તે ચાચી આખા રસ્તે, મારી સામે જોઈને કંઈક બબડયા કરતાં હતાં, પણ મેં તે સાંભળ્યું ન હતું. મેં તે શું બોલી રહ્યાં છે, તે સાંભળવાની દરકાર પણ કરી ન હતી. તેમના ફાટેલાં વસ્ત્રો તેમનાં ગરીબપણાની ચાડી ખાતાં હતાં. ઊતરતી વખતે તેઓ મારી સામે જોઈ ગુસ્સાથી બોલ્યાં, ‘ક્યારેક તને ય મદદની જરૂર પડશે, ત્યારે ખબર પડશે.’ મેં તે શબ્દો સાંભળ્યા, પણ હું અનુત્તર રહી. પેલા વૃધ્ધકાકા બેઠા અને રિક્સા ફરી ચાલુ થઈ. હવે પેલા કાકાએ મારી સામે ઠપકાની નજરે જોયું. ‘બેટા, તારા આ હેડફોન કાઢીને મારી વાત સાંભળ.’ મેં તેમ કર્યું. ‘હું સિત્તેર વર્ષની ઉંમરે આટલી તકલીફ સહન કરી લઉં છું, તો તને જરા ખસવામાં તકલીફ પડી ?’

‘પણ આ રિક્સાવાળા ભાઈએ તેમને બેસડવાના ન જોઈએ ને ! ત્રણ જણાં તો બેઠાં જ હતાં. વધારે પૈસા કમાવવા તે આવું ગેરકાયદે કામ કરે તે હું કેમ ચલાવી લઉં ?’ મેં મારો બચાવ કર્યો.

‘બેટા, આ રિક્સાવાળો તો તેને મદદ કરતો હતો.’ મને આ વાત પર હસવું આવ્યું. ‘મદદ કે પછી વધારે પૈસા કમાવવાની લાલચ?’

‘બેટા, પેલાં બેન પાસે પૈસા જ ન હતા. રિક્સા ચોક પર સિગ્નલ પાસે ઊભી રહી, ત્યારે જ પેલાં બેને રિક્સાવાળાને પુલ ક્રોસ કરાવવાની વિનંતી કરી. આ ભાઈ તેમને બેસાડતે નહીં તો તેમણે ચાલતાં જવું પડતે.’ આ સાંભળી હું આશ્ચર્યથી સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. મને બહુ ક્ષોભ થયો. પણ સાચી હકીકતથી હું અજાણ હતી.

થોડીવાર પછી તે કાકા પણ રિક્સામાંથી ઊતરી ગયા. રિક્સા મારા સ્ટોપ પર આવી, એટલે હું ઊતરી. દસ રૂપિયા આપી ચાલવા લાગી. પેલા રિક્સાવાળાએ બૂમ પાડી, ‘બહેન, તમે તો પાંચ રૂપિયા ઠરાવ્યા હતા. આ પાંચ પાછા લઈ લો.’

‘તું રાખી લે. એમ સમજ કે પેલા ચાચીના પૈસા હું ચૂકવું છું.’ મને મારા વર્તનથી પસ્તાવો થતો હતો. એટલે મેં આ ઉદારતા દેખાડી હતી.

‘બહેન ! ઈમાનદારીથી કહું છું, પેલા ચાચીને એમ જ પૈસા વગર બેસાડવાના ઈરાદાથી જ બેસાડયાં હતાં. હવે, તેમના પૈસા લઉં, તો મારું ઈમાન ખોટું પડે. ખુદાનો હું ગુનેગાર બનવા નથી ઇચ્છતો.’ તેના આ બોલ સાંભળી હું અબોલ બની ઊભી રહી.

માત્ર ડાહી ડાહી વાતો કરી, લોકોના દિલ બહેલાવતા, અને પોતાને ભગવાન ગણાવી લોકોના પૈસે જલસા કરતા પેલા સંત–સાધુ–ફકીર–મૌલવી કરતાં આવા સાચા માનવને મારા સો–સો સલામ !     

e.mail : kaminiparikh25@yahoo.in

પિયરનું તો કૂતરું મળે તો પણ મન હરખાય. તેવી ઘટના અમારી બન્ને સાથે બની. વાત એમ છે કે હું સૌરાષ્ટ્રની અને મારાં પતિ દક્ષિણ ગુજરાતના. વળી અમે રહીએ સુરતમાં જે દક્ષિણ ગુજરાતનો જ ભાગ છતાં, અમારાં બન્નેનું વતન તો નહીં જ. એટલે અમારાં બન્ને વચ્ચે ‘મારા પ્રદેશના લોકો જ સારા’ તેવા ઝઘડાં કહો કે વાગ્યુધ્ધ થયા કરે. મીઠા ઝઘડાં કહેવા હોય તો કહી શકો, પણ સાથે સાથે પોતાના ‘દેશ‘ કે વતન માટે થોડું અભિમાન પણ ખરું. જેમાં ખાવા–પીવાથી લઈને પહેરવા–ઓઢવા અને રહેણી કહેણીની ભિન્નતા પ્રત્યે થોડો પૂર્વગ્રહ, અને વધુ તો મૂળ વતન પ્રત્યે પ્રેમની સાથે સાથે ‘મારું જ સારું‘ તેવો ભાવ ભારો ભાર. પણ મારાં અને તેમના પ્રદેશમાં સહેજ હાલતાં–ચાલતાં બે અનુભવ થાય, તેણે અમને બન્નેના એકબીજાના વતન પ્રત્યેનો પૂર્વગ્રહ ઓગાળી નાંખ્યો. તેમ જ મારું જ સારું તે ભાવ પણ ઓગળી ગયો. વાસ્તવમાં આમ આદમીમાં માત્રમાં જમીનની સુવાસ હોય જ છે, પછી તે સૌરાષ્ટ્રની ધિંગી ધરા હોય કે દક્ષિણનો લીલોછમ પ્રદેશ. બસ તે બે આમ આદમીની વાત આજે માંડું છું.

અમે અમારી ગાડીમાં સૌરાષ્ટ્ર દર્શને નીકળ્યાં હતાં. પ્રભાસ પાટણ સોમનાથ દાદાના દર્શન કરી, અમે કોડીનાર તરફ જતાં હતાં. ત્યાં રસ્તામાં એક વૃધ્ધ નાનકડાં હૃષ્ટ પુષ્ટ ભૂલકાં સાથે રોડને કિનારે ઊભા હતા. દાદાનો કમ્પલિટ કાઠિયાવાડી ‘લુક’ તથા તેમણે હાથમાં તેડેલું નાનકડું બાળક, ગિરની વનરાજી, આસપાસ વાડી ખેતર, ગોધૂલિ સમય. બધું એકબીજામાં ઓતપ્રોત. એક સંવાગ સંપૂર્ણ રેખાચિત્ર. તેમની છબી મારા મનમાં ક્લિક થઈ. પરફેક્ટ પોઝ હતો. કોઈ પણ છબીકારને છબી પાડવાનું મન થાય તેવો. મારો પત્રકાર જીવ સળવળ્યો. હું અને મારા પતિ તેમના ફોટા પાડવા ગાડી ઊભી રાખી નીચે ઉતર્યા. દાદાની મંજૂરી લઈ ફોટા પાડ્યા. પછી ગાડી તરફ જવા ડગ માંડ્યા ત્યાં દાદા કહે, ‘ભલા માણા, મારી છબીઓ ખેંચીને તે કાંઈ એમને એમ જવાતું હશે? બાજુમાં જ વાડી છે; હાલો, જરા પાણી–બાણી પીતા જાવ.’ અમારા યજમાન કોડિનારમાં રાહ જોતા હશે. ફરી ક્યારેક આવીશું અત્યારે જઈએ, એવા અમારા આવા જવાબને તે વળી સૌરાષ્ટ્રની ધિંગી ધરાનો જીવ ગણકારતો હશે ?

‘વધારે વાર રોકાણ ન‘ઈ કરાવું, પણ પાણી પીતા જાવ.’ હવે તેમના આગ્રહ સામે હથિયાર હેઠાં મુકવા સિવાય કોઈ રસ્તો ખરો? વાડીમાં જતાં જતાં વાતચીત ચાલુ થઈ.આતા(સૌરાષ્ટ્ર તરફ ઉંમરલાયક વડીલને આતા કહેવાનો રિવાજ છે.)એ તેડ્યું હતું તે ભૂલકાં તરફ આગંળી ચીંધી મેં પૂછયું,‘ દીકરો કે દીકરી?’

‘માર મોટા દીકરાની પે‘લા ખોળાની ગગી છે, હજુ પાંચ મ‘ઈનાની થઈ. અઈ રોડ કણે વાહન નીકળ્યા કરે, તે તેને બવ જોવું ગમે. તે સાંજ ટાણે થોડીવાર તેને તેડીને આંઈ ઊભો રહું.’ પરાણે વહાલી લાગે તેવી ‘ગગી‘ને મેં તેડી. વાડી પર જતાં જતાં રસ્તામાં તેમણે માહિતી આપવા માંડી. ‘ઓણ પાક હારો થ્યો છે. શેરડી થઈ ગઈ. માંડવી(મગફળી) હારી થઈ છે અને ઘઉં ફાગણે ઉતરહે. તમે પોક ખાવા થોડા વે‘લા છવ. નહીંતર આઈ‘કણે જ તમને સરસ તાજો પોક શેકીને ખવડાવતે.’ વાડીના તેમના પાકા મકાન પર પહોચ્યાં તેવા જ તેમણે, ‘સવી, ખાટલા પાથર. રજું, ગોંદડાં લાઈ. આય કણે મેમાન આવ્યાં છે.’ તરત જ બે–ચાર યુવાન–યુવતી અમારી સરભરામાં આવી ગયાં. એકે ખાટલા ઢાળ્યા, બીજાએ તેના પર સરસ રંગીન ગોદડાં પાથર્યા. બીજો તરત માટલામાંથી ચળકતા પિત્તળના લોટામાં પાણી લાવીને ઊભો રહ્યો. અમે બધાંએ પાણી પીધું અને ખાટલાં પર બેઠાં. આતાએ તેમના બે દીકરા અને બે દીકરીની ઓળખાણ કરાવી. મોટા દીકરાની વહુ અમારી સાથેના વડીલને પગે લાગી. ત્યાં તો આતાએ ફરી હુકમ કરવા માંડ્યા. ‘ભલાં .. થોડા નાળિયેર ઊતાર તો.’ તરત એક છોકરો નાળિયેરીના ઝાડ પર ચડવા માંડ્યો. અમે આતાને વારવા માંડ્યા કે ભાઈ તમે મહેનત કરાવવી રહેવા દો. અમારે જવું જ છે. પણ આ ગ્રામ્યપિતા અમારી વાત માને ખરો ? ભલાંએ ઝાડ પરથી નાળિયેર ઉતાર્યા. પપૈયાના ઝાડની ડાળખી તોડી નાળિયરમાં કાણું પાડી, ભરાવી અમને નાળિયેર આપ્યા. અમે વિસ્મયથી તાકી રહ્યાં. ફ્રેશ ફ્રેશ કોકોનટ વોટર વીથ નેચરલ સ્ટ્રો. સુરત શહેરમાં રહેનારે તો કે‘દાડે આવા તાજા તરોપાને, વળી, તાજી તોડેલી પપૈયાની ડાળખીથી બનેલી સ્ટ્રો વડે, તરોપાના અમૃતનો સ્વાદ લીધો હોય ? રોમ રોમ અમી પહોંચ્યું. હજુ તો તરોપાનો મીઠો સ્વાદ વાગોળતા બેઠાં ત્યાં આતાની વહુ ભેંસનું દૂધ દોહીને આવીને સીધી જ અમારા માટે ચૂલા પર ચા બનાવવા લાગી. અમે હા ના કહીએ, ત્યાં તો હાથમાં રકાબીઓ અને કીટલી લઈને હાજર! ‘શે‘રના લોકને ચા પીવાની ટેવ હોય ને!’ તેવું આતા બોલ્યા. અમે પણ તાજાં દૂધની દૂધપાક ચા પીધી.(હવે ત્રણ અને ચાર ફેટના દૂધની ચા પીવા ટેવાયેલાને તો આ સાત–આઠ કે વધારે ફેટવાળું દૂધ દૂધપાક જ લાગે ને!) ત્યાં તો તાજાં ચીકુ–જમરૂખની તાસક આવી,’ લ્યો, મારી વાડીનાં જ છે. બહુ મીઠાં છે.’ અમે તેને પણ ન્યાય આપ્યો. માટલાનું ઠંડુ પાણી, તેના પર તરોપા અને હવે કઢિયેલ ચા અને ઉપર ફળાહાર .. થયું યજમાનને ત્યાં પહોંચીને જમી શકાય તો સારું ! આતા ભોળા તેમ જ વાતોડિયા. જાતે રબારી પણ દીકરીને મેટ્રિક સુધી ભણાવી. એકનું આ વર્ષે આણું છે ને બીજીને જરા પગે પોલિયો. એટલે પી.ટી.સી. કર્યા પછી અમદાવાદ કોલેજ કરવા મોકલી છે. પગભર થાય તો સારું ને ! ભાઈ–ભાભીને માથે ન પડે. આવું તો કહેવાતા ભણેલાં શહેરીજીવ પણ ક્યાં સમજે છે ?

ઝાલરટાણું થવા આવ્યું હતું, અમે રજા લેવાની તૈયારી કરી. પણ આતા એમ છોડે ? હવે વાળું કરીને જ જાવ ને ! અમે સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, અમારાં યજમાન રાહ જોતા હશે. અને હવે તો વાળુ થઈ શકે એટલી જગ્યા પણ પેટમાં નથી. પણ આતા માને? હોય કાંઈ એમ ને એમ જવાતા હશે? રજું થોડા રીંગણ તોડીને મેમાનને આપ. રજું પણ આતાની જ દીકરી ને ! એટલે રીંગણની સાથે સાથે મોટો થેલો ભરીને માંડવી પણ લાવી. લો, ત્યે માંડવી લઈ જાવ. ઘરની જ છે. બહુ મીઠી ! અમે તેમના પરોણાગીરીથી સાવ જ અબોલ થઈ ગયાં હતાં. ચીપી–ચીપીને કે જોખી જોખીને બોલવા–સાંભળવા ટેવાયેલા શહેરીજીવને એક આંખની ઓળખાણ પર પાંચ–દસ કિલો મગફળી આપવા તૈયાર થઈ ગયેલો જીવ તો દરેક અર્થમાં ગામડિયો જ લાગે ને! અમે આતાને પગે પડ્યા. બસ, અમે બહુ પામ્યા. મગફળી રહેવા દો. તમારા પ્રેમથી જ તરબર છીએ. અમારી સાથેના વડીલે આતાની ગગીના હાથમાં થોડાં પૈસા મૂકયા. અને આતાએ ભલાંને કહ્યું,‘જા આ માંડવી ઊંચકીને આગળ જા, ને ગાડીમાં મુકીને આવજે.’ અમે કશું કહીએ તે પહેલાં તો આતા,‘મારા હમ, જો તમે હવે માંડવી લઈ જવાની ના પડો તો.‘ શું બોલવું? ભલો અમારી સાથે ગાડી સુધી થેલો ઊંચકીને આવ્યો. આતા અને ગગી પણ અમને આવજો કહેવા રોડ સુધી આવ્યાં. ગગીને ફરી કચકડે કંડારી. ઝવેરચંદ મેઘાણીએ જે સૌરાષ્ટ્રની ધીંગી ધરાની કહાની સૌરાષ્ટ્રની રસધારામાં પાને પાને ઉતારી છે, તેનો સાક્ષાત્કાર કરી, અમે ભર્યા દિલે ગાડીમાં બેઠાં. બેસીને પહેલો સવાલ જાતને પૂછ્યો : આપણે અજાણ્યા માણસને પાણી પણ પીવડાવીએ ખરા ?

દર વર્ષે ચોમાસામાં ડાંગ જંગલમાં એક–બે દિવસ ફરવા જવું તેઓ અમારો નિયમ. મોટાભાગે સાથે સીધુ–સામાન લઈને જઈએ. એકાદ વખત ત્યાંની દેશી રેસ્ટોરન્ટમાં, ત્યાંનું દેશીભોજન માણીએ. ગયા વર્ષે અમે ચાર–પાંચ જણા અઝમલગઢ ગયાં હતાં. વળતાં અઝમલ ગઢની ટેકરી ઉતરતા એક ખેતરમાં દસ–બાર સ્ત્રીઓને ડાંગર વાવતી જોઈ. વરસાદ અલપ ઝલપ પોતાની હાજરી પુરાવતો હતો. ચારેબાજું લીલુંછમ હરિયાણું વાતાવરણ. વળી સાથે હરિયાળા સાથીદાર. પેલી ડાંગર વાવતી સ્ત્રીઓનો હું ફોટા લેવા તેમની નજીક ગઈ. બધી સ્ત્રી મને ફોટો પાડતી જોઈ રાજીના રેડ. પછી મેં પણ તેમની વાંસની ભારેખમ છત્રી ઓઢી ફોટા પડાવ્યા. ઝાઝી વાતચીત ના મેં કરી ના તેમણે. તેઓ તેમના કામમાં પાછા મગ્ન થઈ ગયાં અને હું મારાં. ફરતાં ફરતાં અમે અમારી ગાડી પાસે પહોચ્યાં ત્યાં તો તે બધી સ્ત્રીઓ પણ એક ઝૂંપડી નીચે બેઠી હતી. બાજુના પાકા મકાનમાંથી એક સ્ત્રી આવીને તેમના હાથમાં માટલી અને સૂંડલો મુકી ગઈ. અમને સમજાયું કે તેઓ જમવાના લાગે છે. તેમને સંકોચ ન થાય તેટલા માટે અમે આગળ જવા લાગ્યા. ત્યાં એક સ્ત્રી બોલી,‘બેન તું રોટલો ખાવાની?’ તેમની નજીક જઈને જોયું તો સૂંડલામાં રોટલા અને માટલીમાં કઠોળ. સાથે એક પડિયામાં ચટણી. રોટલો જોઈને હું ઓળખી ગઈ. આ તો ચોખાનો. પાછો ગરમ ગરમ. તે બધી તો એમ જ હાથમાં રોટલો, સૂકી તુવેરનું શાક અને લાલ મરચાંની ચટણી લઈ ખાવા માંડી. મને પણ હાથમાં રોટલો પકડાવ્યો. કઠોળ ખાતા જીવ ન ચાલ્યો. આ અાટલાં બધાં, આવી સખત મજૂરી કદાચ ઘટી પડે તો ? એટલે થોડી ચટણી લીધી. આહ, ચોખાનો રોટલો કોઈ ઢોંસા જેવો પાતળો, વળી સાથે મરચાંની ચટણી. મારા રોટલા પર ચટણી જોઈ, તે બોલી,‘બેન, તને તીખી લાગ હે. થોડી ઓછી ખાજે.’ જીભ પર મુકતા જ ડાંગી લવિંગયાં મરચાંની ચટણીની તીખાશ જીભ પર લાગી. અમે બે વચ્ચે અડધો અડધો રોટલો ખાધો. મને થયું મારે પણ તેમને કશું આપવું જોઈએ. કેટલાં ગરીબ છે, તેવો જ ભાવ! એટલે ગાડીમાંથી થોડા વેફર અને બિસ્કિટના પેકેટ લઈને આવી. અને તેમને આપ્યા. પણ તેણે ના પાડતા કહ્યું, ‘તારી પાહે રાખ, તને ખાવા કામ લાગહે.‘ મેં સમજાવ્યું કે મારી પાસે બીજા ઘણાં છે એટલે આ તમે રાખો. પણ તે ન માની.‘તને અ‘ઈનું ખાવા ન ભાવે. રસ્તે કામ આવ હે.‘ છેવટે મેં ભાર દઈને કહ્યું,‘તારા પોયરા માટે છે. રાખી લે.’ ત્યારે માંડ તેણે એક પેકટ લીધું. હું ભોંઠી પડી. આ અન્નપૂર્ણાને વળી અન્ન આપનાર હું કોણ? ગરીબાઈમાં તેનું ખમીર જીંવત હતું. અંતે તો ધરતીની છોરી ને!

માણસ ધરતીની નજીક રહે તો જ ધરતીની વિશાળતા તેનામાં ધબકતી હશે? મને સૌરાષ્ટ્રનો પહેલો ખમતીધર ખેડૂ યાદ આવી ગયો. તે કે ડાંગની પેલી અકિંચન આદિવાસી સ્ત્રી. તેમનામાં હજુ માણસાઈ ધબકે છે, માણસને જોઈને માણસ બનતા આવડે છે. તેવી વિશાળતાની ખોટ શહેરમાં કેમ કાયમ અનુભવાય છે? કે પછી માનવીનો વિકાસ તેને માનવ બનતા અટકાવે છે?

હવે હું અને મારા પતિ ક્યારે ય એકબીજાના પ્રદેશ વિશે ટીકા કરતા નથી કે મારો દેશના લોકો જ સારા તેવું એકબીજાને સંભળાવતા નથી. અમે પણ હવે માનવ બનવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ. આખરે જન્મ તો માણસનો લીધો છે ને !

e.mail : kaminiparikh25@yahoo.in