૧૯૯૫-૯૭ના અરસામાં ‘જનસત્તા’ના દિવાળી અંકમાં અને ૨૦૦૩માં ‘ગુજરાત ટાઈમ્સ’માં પુન:પ્રકાશિત નવરાત્રિવિશેષ લેખ

(વર્ષ ૨૦૦૫માં ૧૦૮ કિલો વજનના આઠ કાર્ટન સાથે પહેલવહેલી વાર દિલ્હી આવવા નીકળી, ત્યારે સાસુમાએ જતનપૂર્વક સાચવી રાખેલાં ‘ગુજરાત ટાઈમ્સ’ના આશિષના લેખના પાનાં હરખાતાં  હરખાતાં હાથમાં સોંપેલા. એક પછી એક દિલ્હીમાં ઘરો બદલાતા ગયા પાનાંના અક્ષરો ઝાંખા પડતાં ગયા. જર્જરિત દશામાં પડેલા આ અક્ષરો વિલુપ્ત થતાં પહેલા …)

— રીતિ શાહ

•••

ગરબા એટલે ઊર્જાની ઉપાસનાનો ઉત્સવ

ગુણવંત શાહ

એલ્વિન ટોફલર નામના મહાન વિચારકે ‘ધ ફિફ્થ વેવ’ નામના તેમના ક્રાન્તિદર્શી પુસ્તકમાં એક સુંદર વાત કરી છે. તેઓ કહે છે કે એસવીસમી સદી એટલે ઊર્જા (એનર્જી) અને પૂરજા(કોમ્પોનન્ટ્સ)નો સમન્વય. એક બેઠકે વાચીને ઊંચું (કે નીચું) મૂકી શકાય એવું આ પુસ્તક નથી. તેની શરૂઆતમાં એસ.ટી. કોલેરિજની બે પંક્તિઓ મૂકવામાં આવી છે :

A damsel with a dandiya

In a garba once I saw:

It was an Ahmedabadi maid,

And on her dandiya she play’d,

Singing of Mount Pawagarh.

અઢારમી સદીના અંગ્રેજ કવિને એકવીસમી સદીના અમદાવાદનું દર્શન લાધ્યું એ પણ કેવો યોગાનુયોગ!

એકવીસમી સદી હવે આવી પૂગી છે એ અંગે હવે લઘુ કે ગુરુ – કોઈ શંકા નથી. સામેના પ્રાંગણમાં ગરબા ઉત્સવ યોજાયો છે, વીસમી સદીમાં ફ્રોઈડે શરૂ કરેલી વૈચારિક ક્રાન્તિના પ્રવાહમાં યુવા પેઢી તરી રહી છે, ત્યારે આલ્ડસ હક્સલીએ ક્યાંક લખેલી વાત ટાંકવાનો લોભ કે લાભ રોકી શકતો નથી : આ સદી શક્તિની ઉપાસનાની સદી છે. આવી ઉપાસના આપણને વર્ષોથી સદી ગઈ છે.

મારી અને નવી પેઢીની વચ્ચેનું અંતર સામેના પ્રાંગણ આડેના રસ્તા સુધીનું જ છે તેનું ભાન થતાં હું રસ્તો ઓળંગીને ખટમધુરાં શમણાંના ઉપવનમાં લટાર મારું છું. રાસના મોટા વર્તુળની અંદર બીજું, નાનું વર્તુળ જોતાં મને અચાનક યાદ આવે છે – શુમાખરના ‘સ્મોલ ઈઝ બ્યુટિફુલ’ પુસ્તકને ધ્યાનમાં રાખીને ટોફલરે એક નવું સૂત્ર વહેતું મૂક્યું હતું : ‘Small-within-big is beautiful.’

(‘ઉત્સવનું અસ્તિત્વ’માંથી)

* 

ગરબા, ગુજરાતી સાહિત્યની જેમ, નગ્નતાની જાહોજલાલી છે

ચંદ્રકાંત બક્ષી

સમય હતો જાન્યુઆરી 1960નો, અને મુંબઈમાં નાની પાલખીવાળાએ મને કહેલું કે આટલી ઉદ્યમી, ચતુર અને પરિષ્કૃત પ્રજાને ગરબા શોભતા નથી …

પિતૃભૂમિની સંસ્કૃતિના ખંડિયેરનો પરાજયબોધ છે આ … મરદાની ગુજરાતી પ્રજાનો આ સ્ત્રૈણ, નિર્વીર્ય ચહેરો છે.

આજે 70 વર્ષની ઉંમરે મારો વાંકો થઈ ગયેલો અંગુઠો કોમ્પ્યુટરના કીબોર્ડની શિફ્ટ કી પ્રેસ કરી શકતો નથી ત્યારે ચોથી સદીના રોમન સેનાની માર્કસ કોપિયસનું કદી ન રૂઝાતા ઝખમનું દર્દ સમજાય છે : નપુંસકલિંગની પૂજક પ્રજા પાસેથી કેટલી આશા રાખી શકાય?

ગરબા એ નૃત્ય નથી, શાસ્ત્રીય કલા નથી. ગઈ સદીની શ્રેષ્ઠ નર્તકીઓમાં સ્થાન પામતી રશિયાની બોરિસ પાસ્તરનાકાએ 1992માં ‘ફેસ્ટિવલ ઓફ ઈન્ડિયા’માં ગરબા પ્રદર્શન જોઈને મને કહ્યું હતું, આ નૃત્ય નથી, ભારતીય સંસ્કૃતિનો લેફ્ટઓવર (વધ્યો-ઘટ્યો) કચરો છે …

જટાયુની પાંખના સળગતા વિપ્લવની ન બુઝાયેલી રાખ પર સર્જકતા ઊંગલી રંગાવે છે ત્યારે દેવહુમાની જેમ ઊભું થાય છે તે નૃત્ય છે. બાપના, પસીનાની બદબૂ વિનાના પૈસૈ તાગડધિન્ના કરવાનું ખ્વાબ જોતી બેશર્મ આંખોમાં બિભત્સતાનાં સાપોલિયાં નાચે ત્યારે સર્જાય એ ગરબા છે.

*

‘તારી બેની પરણ્યે ઘેર આવ્ય રે, મેંદી રંગ લાગ્યો’

મધુ રાય

મિ. ગગનવાલા અત્યારે મહામોહમયીનગરી લંડનમાં નિવાસે છે. સવારે દાતણ કરતી વખતે પ્રભાતિયાંને યાદ કરીને બી.બી.સી. ન્યૂઝ સાંભળે છે. પછી વતનની મિટ્ટીની મહેંક ને એવી બધી વાતોના વિચારે ચડી જાય છે.

વર્તમાનપત્રમાં એન્ટરટેનમેન પેજ પર કાતિલ હસિનાઓ અને જાંબાઝ જવામર્દોનાં દિલધડક કારનામાં વિશેનાં ચલચિત્રોનાં વિજ્ઞાપનો જોતાં ઓલોફેસડન એમની નજર પડે છે નવરાત્રિ મહોત્સવની જાહેરાત પર. લિપિ ગુજરાતીના બદલે રોમન, એટલે પહેલી વાર વાંચો ત્યારે નાવારાટ્રી વંચાય. ફરી એક વાર કાઠિયાવાડના રાસ જોવાના અરમાન આ પંક્તિઓ લખનાર નરાધમના મનમંદિરિયામાં ઉત્પાત કરે છે.

***

અમદાવાદમાં નવરાત્રિઓ ઉજવાતી. શ્રી વિદ્યાનગર હાઈસ્કૂલના પરિષ્કૃત વાતાવરણમાં શાળાનો પરિવાર રાસ રમી રહ્યો હતો. કર્ણરંજક અવાજમાં કિશોરીઓ ગાતી હતી :

તારી બેની પરણ્યે ઘેર આવ્ય રે,

મેંદી રંગ લાગ્યો—

બેની પરણ્યે તે ભલે પરણ્યે,

મેંદી રંગ લાગ્યો—

શાળાના આચાર્ય કપાસીએ અમને બાકીનો વાર્તાસાર કહી સંભળાવ્યો, “આ એક-ની અને બે-નીથી નહિ ચાલે, છેવટે પરણ્યો આવસે એટલે માની જસે.”

***

ઉપરવાળાની સ્કીમ ઓફ થિંગ્ઝમાં બધાને જુદાંજુદાં કર્તવ્યો સોંપાયાં છે. અમને ભાષાની સમૃદ્ધિ, વૈવિધ્ય, ભાષાનાં કુળ અને શબ્દોનાં મૂળ ને એવી બધી વાતો વિચારવાનું અને સંદર્ભગ્રંથોમાંથી યોગ્ય સામગ્રી ઉપાડી, વાણીવિલાસ ભભરાવી, વહાલસોયા વાચકોને બે ઘડી ગન્યાન સાથે ગમ્મત આપવાનું કામ સોંપાયું છે. 

તો અમે ‘બેન’ શબ્દ પર અટકળ કરીએ છીએ. અપશબ્દોમાં વૈવિધ્યપૂર્ણ ઉચ્ચારોને બાદ કરતાં પણ ‘બહેન’, ‘બેન’ અને તળપદી પ્રાદેશિક બોલીમાં ‘બોન’ – એમ ત્રણ મુખ્ય ઉચ્ચારો વિદ્વાનોએ નોંધ્યા છે. આ ‘બોન’ શબ્દમાં અત્યંત ગ્રામ્ય પ્રકારની અભિવ્યક્તિ લાધે છે, પણ બંગાળી જેવી પરિષ્કૃત મનાતી ભાષામાં પણ એમ જ ઉચ્ચાર થાય છે. આમ દૂરની પણ ઈન્ડો-યુરોપિયન કુળની જ બીજી ભાષા, ફ્રાન્સિસીમાં પણ આ ઉચ્ચાર છે, જો કે તેનો અર્થ જરા જુદો છે.

એમ કેમ હશે? અમે વિસ્મયથી આતંકિત થઈ વાયવ્ય ક્ષિતિજે ઉદિત થતાં ચંદ્રને પૂછ્યું. ચંદ્ર કહે, “બોન કેસ્તિયોં!” (ગૂડ ક્વેશ્ચન)

*

ગરબાઝ ઈન ધ એજ ઓફ લટકાઝ

હસમુખ ગાંધી

આપણી પ્રજા મૂળથી (એટ રૂટ્સ) હડોહડ ઘોંઘાટપ્રિય છે. સવારે પાડોશીનું ટેણિયું ફુલ વોલ્યુમમાં ટી.વી. ચાલુ કરી દે છે. રસ્તા પર ટ્રાફિક જામમાં સો-કોલ્ડ શિક્ષિતવર્ગ એમની કોન્ટેસાઓ અને વનથાઉઝન્ડ્સોનાં હોર્ન વડે પેં પેં પેં પેં કરીને પાષાણયુગના માનવો જેવો મેસોકિસ્ટ આનંદ લે છે.

ગણેશ ઉત્સવ અને નવરાત્રિ ઉત્સવમાં પેલા હરામખોરો ઉઘરાણાં ઉઘરાવે છે અને બદલામાં ગંદાં ફિલ્મી ગાયનો લાઉડસ્પીકર પર દસ દિવસ અને દસ રાત સુધી વગાડીને તમારા મગજના મજ્જાતંતુ, લિટરલી, તોડી નાખે છે.

એક સમયે શેરીમાં પાંચ મહિલાઓ એકઠી થઈને શક્તિના આરાધના (રિપિટ, આરાધના) કરતી હતી. પણ એ પછી તો સાબરમતીમાં ઘણાં નીર વહી ગયાં છે. હવે ક્લબો અને હોટેલોમાં ગરબા થાય છે. એમાં વૈકુંઠ નાનું ને વૈષ્ણવો ઝાઝા હોય છે.

એકવીસમી સદીનો આ કામોત્સવ છે. સંત વેલેન્ટાઈન, ઈરોસ, મન્મથ અને પ્રદ્યુમ્નની વાંહે વાંહે ક્યુપિડ હઉ આવી જાય છે, એનાં તીરકામઠાં લઈને. એડોલસેન્ટ કન્યાઓનાં પહેરણ જુઓ તો લાગે કે આમાં (ધેટ ઈઝ, ગરબામાં) અને કેબરેમાં ફરક શો. ધૂળની બોન રાખોડી એ આનું નામ.

ટ્રેડિશનલ ગરબાના નામે એ લોકો કાર્યક્રમની શરૂઆત કરે છે, પણ પછી ને લાઉડસ્પીકરમાં ‘લટકા દિખા દિયા હમને, ઝટકા દિખા દિયા તુમને, હો તુમ તુમ ટરાં’ (ટી.યુ.આર.આર.એ.) ગવાવા લાગે છે અને અબ્દુલ્લાની શાદીમાં બેગાના બનીને આવેલા બુદ્ધિ વગરનાં છોકરાં-છોકરીઓ હિન્દી ફિલ્મના એક્સ્ટ્રાની જેમ એમની દેહલતાને આમથી તેમ ઝુલાવે છે.

બીજે દિવસે ફરમાસુ આઈટમ તરીકે બદ્ધેબદ્ધાં છાપાંમાં આ મતલબના ફોટા હોય છે અને તાલીમી ઉપતંત્રી કેપ્શન લખે છે : “શેઠ ફલાણા ફલાણા (કે સો-એન્ડ-સો ટ્રસ્ટ) દ્વારા પ્રાયોજિત ગરબા મહોત્સવમાં યુવક-યુવતીઓ રાસની રંગત લઈ રહેલાં દૃષ્ટિગોચર (એમ જ) થાય છે.”

*

‘કિસન-હરકિસન’: ધારાવાહિક નવલકથાનો અંશ

હરકિસન મહેતા

(વહી ગયેલી વાર્તા : જેફ્રી આર્ચરની ‘ધ ફોર્થ એસ્ટેટ’માં બને છે એમ, કિસન સાવંત અને હરકિસન દિવાન મીડિયા બેરોન છે અને એકબીજાના કટ્ટર હરીફ બનવા જઈ રહ્યા છે. થોડાંક અખબારો ટેકઓવર કર્યા પછી હવે બન્નેની નજર ‘નવસારી ટાઈમ્સ’ પર છે. બન્નેએ 45-45 ટકા શેર હસ્તગત કર્યા છે અને બાકીના દસ ટકા શેર શેઠ ગોપાલદાસ દામાણી પાસે છે. બન્ને જણ આજે જ શેઠને એ શેર માટે મળી રહ્યા છે…)

પ્રકરણ 158મું

ગોપાલદાસ કિસનને બ્રેકફાસ્ટ માટે ટેબલ ભણી દોરી ગયા. શેઠે કિસનની ઓળખાણ તેમની પત્ની સાથે કરાવી. કિસને કહ્યું, “જેશીકૃષ્ણ, માસી.” તેમણે પણ સામે સત્કાર કર્યો.

અચાનક કિસનને બાંસુરીમય અવાજ સંભળાયો. ગૂડ મોર્નિંગ, ડેડી. શેઠે પરિચય આપ્યો, “આ મારી દીકરી, માનસી. હમણાં એમ.બી.એ. કરે છે. માનસી, આ છે, મિ. કિસન સાવંત, ‘ધંધુકા એક્સપ્રેસ’ પેપરના માલિક છે.”

કિસન અને માનસીની નજર મળી અને એક તારકમંડળ રચાયું. માનસીએ નજાકતભર્યા સ્વરે નેણ નચાવીને કહ્યું, “આજે સાંજ સુધી અહીં જ રોકાવાના હો તો અમારા ફ્રેન્ડ્ઝ સર્કલના ગરબામાં આવશો ને?”

કિસને સૂકા મેવાનું મંચિંગ કરતાં કહ્યું, “તમારું ઈન્વિટેશન હોય તો તો આવવું જ પડે ને!”

(વાર્તા આગળ ચાલુ)

‘માનસી સાવંત’: ધારાવાહિક નવલકથાનો અંશ

*

અશ્વિની ભટ્ટ

(વહી ગયેલી વાર્તા – ઉપર મુજબ)

પ્રકરણ 159મું

કિસનનું વૃત્તાન્ત

ઓહ…શું અનુપમ એ સાંજ હતી… માનસીએ સામ્પ્રત ફેશન મુજબનું, મરૂન કવરનું સ્કર્ટ પહેર્યું હતું અને ઉન્નત ઉરપ્રદેશને ઢાંકવા આછા આસમાની રંગનું બેકલેસ બ્લાઉઝ પહેર્યું હતું. તેના પોશાકમાં ભરતકામ કરીને ચાંદલા ટાંકવામાં આવ્યા હતા. તેની શ્યામલ ચામડી આ લિબાસમાં કંઈક અજબ ગૌર લાગતી હતી.

તેના ગરબામાં, તેના નર્તનમાં એક અનેરો લય હતો, તેના સ્ટેપ્સમાં બ્રહ્માંડની અવિરત ઊર્જા હતી. હું માનવસહજ એષણા, અભિલાષા અને આકાંક્ષા અનુભવી રહ્યો હતો … એક જિન્સી આવેગ હતો આ માહોલમાં … કોઈ અંતસ્થ ઊંડાણમાંથી આશાઓ પ્રગટતી હતી …

“કિસન! ઓહ! તું આવી ગયો છે? કમ ઓન જોઈન અસ,” કહીને તેણે સ્મિત આપ્યું.

“માનસી …” તદ્દન આશ્ચર્યમૂઢ થઈને હું બોલ્યો. મારામાં એક અકલ્પિત રોમાન્સના આવિર્ભાવની એ ક્ષણ હતી …

અચાનક એ ક્ષણે એક સાથે ત્રણ ઘટનાઓ બની. બત્તીઓ બુઝાઈ ગઈ. હરકિસનના માણસ મૂંજા જેઠાએ મને ચોપ કિક મારી અને હું બેભાન થઈ ગયો.

બીજે દિવસે હું ભાનમાં આવ્યો ત્યારે મારા મસ્તિષ્કમાં સતત એક જ વિચાર અફળાયા કરતો હતો. માનસી … માનસી દામાણી … યસ તેનું નામ કેવું ઓડ લાગે છે. તેનું નામ માનસી સાવંત થવું જોઈએ, માનસી કિસન સાવંત.

(ક્રમશ:)

*

ગૂડ મોર્નિંગ : ગરબા જર્નલિઝમ વિશે એક રિવ્યૂ

સૌરભ શાહ

આજે શનિવાર નથી, માટે જે કાંઈ કહેવાનું હોય તે વિસ્તારથી જ કહેવાનું હોય તે તો સુજ્ઞ વાચક જાણે જ છે. ‘લાફ્ટરનૂન’ના નવરાત્રિ વિશેષાંક (એકવીસમી સદીમાં ગરબા) સાથે ગુજરાતી જર્નલિઝમમાં એક નવું ચેપ્ટર શરૂ થયું છે. ‘કિડ-ડે’ના રમેશ ઓઝાઓ અને અન્ય સ્યુડોસેક્યુલારિસ્ટો આ ઓપર્ચ્યુનિટી મિસ કરી ગયા. ખેર, આ વિશેષાંકની વાત કરીએ.

નવરાત્રિ વિશેષાંકની વાચનસામગ્રીમાં ગરબા જર્નલિઝમના ઊંચાં સ્ટેન્ટર્ડ દેખાય છે. કાન્તિ ભટ્ટે લંડનના ગરબા વિશે એક પીસ લખ્યો છે. હરકિસન મહેતા અને અશ્વિની ભટ્ટની સહિયારી નોવેલનું સ્કૂપ છે. ગુણવંત શાહના અપ્રકાશિત પુસ્તકમાંથી રિલેવન્ટ એક્સર્પ્ટ અપાયા છે. ગામમાં કોઈ પણ પ્રસંગ હોય, આમંત્રણ હોય કે ન હોય, પણ અમુક (બની બેઠેલા) વડીલો તો હોય જ, તે હિસાબે ચંદ્રકાંત બક્ષી પણ છે. જમણના અંતે મુખવાસની જેમ વિશેષાંકોમાં હ્યુમરસ પીસનો રિવાજ છે એ અશોક દવેએ નિભાવ્યો છે.

યોર્સ ટ્રુલીનો ગરબા જર્નલિઝમ અંગેનો એક ઈન્ફર્મેટિવ રાઈટઅપ છે, જે ન્યૂ યોર્કથી પ્રસિદ્ધ થતા એક ગુજરાતી અખબારે બેઠેબેઠો ઊઠાવ્યો છે. અનપબ્લિશ્ડ પીસની એમણે કેવી રીતે કોપી મારી હશે એ વિશે વાચકોને ફોડ પાડીને સમજાવવાનું ન હોય. વાચકો (ધેટ ઈઝ, સુજ્ઞ વાચકો) બધું જ સમજતા હોય છે, ટૂંકમાં કહીએ તો.

(‘ધ સૌરભ શાહ કોલમ : અ કલેક્શન’માંથી)

*

“દાદુ, તમને ગરબામાં જોયા’તા”

અશોક દવે

અમદાવાદમાં ચાર મોસમ હોય છે. ત્રણ તમને ખબર છે તે અને ચોથી નવરાત્રિની. આમાં બધી ઉંમરના લોકોનો રંગ બદલાઈ જાય. જો કે, અમારા પરવીણભ’ઈ ગરબા જોવા જવામાં માનતા નથી. એમ તો એ અન્નકૂટનાં દર્શન કરવા પણ નથી જતા … (બાય ધ વે, આ જોક આદમે ઈવને કહી હતી એવું નથી. બન્નેએ સાથે જ વાંચેલી … આ કોલમમાં …) પણ ગઈ કાલે હું અને પરવીણભ’ઈ ગરબા જોવા ગયેલા, કારણ પેલું કહે છે ને કે જીવ્યા કરતાં જોયું ભલું …

રાતે રસ્તા પર જવાની છલકાતી હતી, ઢોળાતી હતી, ગરબાનું ગાંડપણ રેલાતું હતું, પરવીણભઈ ગમે તે (એટલે ગમે તે નહિ, પણ ગમ્મે તે) ટ્વેન્ટીપ્લસ સાથે નજરના એક્સિડન્ટ કરવાના મૂડમાં હતા. મારી ચોઈસ પહેલેથી સાવ સાદી રહી છે, હું માત્ર સાડાચાર અને સવાનવની જ ફિરાકમાં હતો.

અમે ઘટનાસ્થળે પહોંચ્યા ત્યાં પાસ માટે લાંબી લાઈન હતી અને પાસ મળતા નહોતા. ત્રણે ત્રેખડ થાય તો બેએ શું થાય? બેખડ? એનીવે, મેં ગેટકીપરને બાજુ પર બોલાવીને કહ્યું કે હું અશોક દવે છું. તો એણે કહ્યું, “એમાં શું થઈ ગયું?” મેં કહ્યું, “દાદુ, બે દિવસ પહેલાં નરેન્દ્ર મોદીએ જે કહેલું કે હું અદનો આદમી છું, તે અ.દ.નું ફુલ ફોર્મ ખબર છે?”

બે મિનિટ રહીને અમે અંદર પહોંચ્યા …

(‘બપોરિયાં’માંથી)

*

લંડનમાં ગરબા મહોત્સવ : એક અહેવાલ

કાન્તિ ભટ્ટ

લંડનના સાક્ષરધામ મંદિરમાં હમણાં નવરાત્રિની સાથે ગરબા મહોત્સવ યોજાઈ ગયો. ન્યૂ યોર્કમાં ચરોતરના પટેલો આવો ઉત્સવ દર વર્ષે કરે છે, તેમાં હાજરી આપીને હું લંડન આવ્યો ત્યારે સ્વામી આજીવનદાસજીએ મને માહિતી આપી કે આમાં 15,000 પાઉન્ડનું ખર્ચ થયું. મેં એમને પૂછ્યું કે તમે ફાયનાન્સ ક્યાંથી મેળવ્યું, તો કહે મૂકેશભાઈ અને અનિલભાઈ અંબાણી જેવા ભક્તો હોય ત્યાં સુધી ફિકર કરવાની જરૂર નથી.

ચોરાણુંમાં જામનગરમાં રિલાયન્સના નવા પ્લાન્ટની ભૂમિપૂજન વિધિ વખતે હું ધીરુભાઈને મળ્યો ત્યારે એમણે કહેલું કે તેમને દાળઢોકળી બહુ ભાવે છે. (જો કે ટીના મુનિમે મને કહ્યું હતું કે તેને દાળઢોકળી નહિ પણ પિઝા વધારે ભાવે છે.)

લંડનના ‘ધ ટાઈમ્સ’ અખબારે આ ગરબા મહોત્સવને સારું કવરેજ આપ્યું છે. બીજા પાને ગરબા રમતાં ટીના મુનિમ અને પ્રિન્સેસ ડાયનાના ફોટા છે. આ ટાઈમ્સ આપણા એન.આર.આઈ. હિન્દુજા ભાઈઓના હાથમાં છે. આપણા ભારતના ટાઈમ્સવાળા સમીર જૈન 51 ટકા કોલેબોરેશનનું વિચારે છે. (સમીર જૈનને ઢોકળા બહુ ભાવે છે.)

મેં આજીવાનદાસજીને ટાઈમ્સના કવરેજ અંગે પૂછ્યું ત્યારે તેમણે રેટ કહ્યો. ત્રણ કોલમ એટલે ત્રણ હજાર પાઉન્ડ. વત્તા પ્રસાદ તો ખરો જ. “આ લોકોને આપણો મગસ બહુ ભાવે.”

(‘સૌજન્યથી’માંથી) 

*

ગરબા : એક સાંસ્કૃતિક સંકેતતત્ત્વ તરીકે

ડો. સુમન શાહ

અનુઆધુનિકવાદની પરંપરામાં ઉન્નતભ્રૂ સંસ્કૃતિ અને લોકપ્રિય સંસ્કૃતિ વચ્ચેની ભેદરેખા પાતળી થતી જાય છે. બાર્થ અને ઈકો જેવા સંરચનાવાદી વિવેચકોએ ફેશન, ફૂડ, કોમિક્સ, જેમ્સ બોન્ડની ફિલ્મો ઈત્યાદિ તથાકથિત પોપ કલ્ચરનાં ઘટકોનો વિઘટનવાદી અભ્યાસ હાથ ધર્યો છે, તેવું સ્થાનિક સ્તરે ગરબા માટે શક્ય છે?

ગરબાને સાંસ્કૃતિક સંકેત (સાઈન) તરીકે સ્વીકારતાં પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે આમાં સંકેતક (સિગ્નિફાયર) કોણ અને સાંકેતિક (સિગ્નિફાઈડ) કોણ. આમાં સંકેતક તરીકે ગરબાના શબ્દોની ટેક્સ્ટ છે અને સાંકેતિક તરીકે કુમારિકાની અવ્યક્ત ભાવનાઓ છે.

પરંતુ, ગરબો ઢોલી અથવા ગાયક દ્વારા ગવાતો હોવાથી કુમારિકાને પ્રોક્તિ (ડિસ્કોર્સ) ઉપલબ્ધ નથી અને તે રીતે સમાજનો પુરુષપ્રધાન ઢાંચો (પેટ્રિયાર્કી) અકબંધ જળવાઈ રહે છે.

એકવીસમી સદીની શરૂઆતમાં જે ગરબા દેખાઈ રહ્યા છે તેમાં અનુઆધુનિકતાનો દ્વંદ્વ સ્પષ્ટ છે. એક તરફ અત્યંત સ્થાનિક ઓળખ (લોકલ આઈડેન્ટિટી) છે, જે ગરબાની પ્રક્રિયા, પહેરણ, ઈત્યાદિમાં વ્યક્ત થાય છે, જ્યારે બીજી તરફ વૈશ્વીકરણના પ્રવાહો છે, જે પાશ્ચાત્ય સંગીત, આયોજનના વ્યાપારીકરણ ઈત્યાદિમાં વ્યક્ત થાય છે.

*

ટૂંકી સંદર્ભસૂચિ :

દેવી, ગણેશ : ‘ડિકન્સ્ટ્રક્ટિંગ ગરબા : બિફોર ઈન્સોમ્નિયા’

નાન્દિ, આશિષ : ‘ગરબા એઝ ડિલોકોલોનાઈઝિંગ ધ સાયકી’

(‘મડિયાથી મીડિયા સુધી : આધુનિકતાનાં પરિમાણો અને અનુઆધુનિકતાનાં પરિણામો’માંથી)

સૌજન્ય : રીતિબહેન શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ભાષાવિજ્ઞાનની દુનિયા નાની છે. ભારતમાં ગણતરીનાં દસ-બાર વિશ્વવિદ્યાલયોમાં જ એનું અધ્યયન-સંશોધન થાય છે. વળી એની વિશેષ શાખા જુઓ તો, બે-ચાર સંશોધક જ કાંઈ નવું વિશ્લેષણ લઈ આવતા હોય છે. આ નાનીઅમથી દુનિયામાં સન 2000ની આસપાસમાં એક નવું નામ આગળ આવેલું. ચોમ્સ્કી-પ્રણિત વ્યાકરણ-સિદ્ધાંતના માળખામાં દ્રાવિડ કુળની ભાષાઓના સંશોધન માટે કે.એ. જયશીલને ખાસ્સું ખેડાણ કર્યું છે. તેમના માર્ગદર્શનમાં હૈદરાબાદની કેન્દ્રીય અંગ્રેજી અને વિદેશી ભાષા સંસ્થાન (‘સિફલ’, હવે વિશ્વવિદ્યાલય) ખાતેથી કોઈ એમ.ટી. હની બાબુના પીએચ.ડી. શોધનિબંધની ઘણી ચર્ચા થયેલી. ભાષાવૈજ્ઞાનિકોની હવેની પેઢીમાં એમના કામ પર સૌની નજર રહેશે એમ મનાતું. થોડાં વર્ષો પછી તેઓ દિલ્હી વિશ્વવિદ્યાલયમાં અધ્યાપક તરીકે જોડાયા, તે જાણવા મળ્યું. થોડાં વધુ વર્ષો પછી તેમનું નામ અખબારોમાં વાંચવા મળ્યું—ભાષાવિજ્ઞાન માટે નહિ, પણ માઓવાદી વિચારધારાના સમર્થક તરીકે.

જુલાઇ, ૨૦૨૦ના અંતમાં રાષ્ટ્રીય તપાસ સંસ્થા, એન.આઇ.એ., દ્વારા તેમની ધરપકડ થઈ. મિરાન્ડા હાઉસ કૉલેજમાં ભણાવતાં તેમનાં પત્નીએ પત્રકારોને કહ્યું કે તેમની સામે કોઈ પુરાવા નથી, પણ તેમના કમ્પ્યૂટરમાં છેડછાડ કરીને પુરાવા ઊભા કરવામાં આવ્યા છે. તેમણે રોના વિલ્સન નામના બીજા એક માઓવાદી સમર્થક સાથે પત્રવ્યવહાર કર્યો હોવાનો આક્ષેપ છે. હની બાબુ મલયાલમ વાક્યરચનાનો અભ્યાસ કરતા હતા, ત્યારે આ બીજા કેરાળી ભાઈ વિજ્ઞાનકથાઓ પર શોધનિબંધ તૈયાર કરી રહ્યા હતા – જવાહરલાલ નેહરુ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી.

સમાજ અને રાજકારણમાં ધરમૂળથી પરિવર્તન લાવવાની જરૂર છે, એમ કોઈ માને તેમાં કોઈને આપત્તિ ન હોય, પણ માઓવાદ આવી ક્રાન્તિ સર્જવા માટે હિંસાનું સાધન વાપરે છે, એ સામે ચોક્કસ વાંધો લેવો પડે. વાત આટલી સરળ હોત તો સારું હોત. અહિંસાના અધ્યયન માટે કેન્દ્રો સ્થપાયાં છે, પણ હિંસાનું વિશ્લેષણ નથી થયું. એના માટે થોડા બિનપ્રણાલિગત એટલે કે અવનવા સ્રોત તરફ વળવું પડે. દાખલા તરીકે, અશ્વિની ભટ્ટની નવલકથા ‘ફાંસલો’. કથાનકનો એક ભાગ એવો છે કે માઓવાદી નાયકે ક્રાન્તિકારી ચળવળ માટે ફાળો આપવાનો છે અને એ માટે તે મિત્રોની સાથે મળીને બૅન્ક લૂંટે છે. આ મુદ્દે તબીબીશાસ્ત્રનો વિદ્યાર્થી અને નક્સલવાદી ગોવિંદ તેના મિત્રો સાથે હિંસા-અહિંસાની ચર્ચા કરે છે. લેખક પણ તેમના પત્રકાર-મિત્ર સ્વર્ગસ્થ નિરંજન પરીખને પુસ્તક અર્પણ કરતાં ક્રાન્તિનાં સાધનો વિશેની તેમની અગાઉની ચર્ચાનો હવાલો આપે છે.

હિંસાઃ રાજ્યની ઇજારાશાહી સામેના સવાલ

મુદ્દે, હિંસા પર રાજ્ય(ઉર્ફે સ્ટેટ ઉર્ફે સરકાર)ની ઈજારાશાહી છે. સારા અર્થમાં જોઈએ તો રાજ્ય સૌને સલામતી પૂરી પાડે, તે જ હેતુસર શસ્ત્રોપયોગનો ઈજારો પોતાની પાસે રાખે છે. વહેવારુ અર્થમાં જોઈએ તો, રાજ્યના કર્તાહર્તા પોતાના અને પોતાની પરિયોજનાઓને તન-મન-ધનથી ટેકો આપનાર સૌકોઈના ભલામાં હિંસા આચરે છે—તેના દાખલા રોજના ધોરણે મળ્યા કરે છે—પણ બાકીના સૌ માટે હિંસા વર્જ્ય છે. આદિવાસીઓ, ગરીબ ખેડૂતો, મજૂરો અને અન્ય વંચિતોને આવા અત્યાચારથી બચાવવા માઓવાદીઓ હિંસા-પ્રતિહિંસા તરફ વળ્યા છે.

આટલું લખ્યું તે તેમનો દૃષ્ટિકોણ સમજવા માટે છે, તેને વાજબી ઠેરવવા નહીં. એ પણ નોંધીએ કે માઓવાદીઓનો એક હિસ્સો પણ ક્યાંક જાતિના ધોરણે, તો ક્યાંક હપતાના ધોરણે બીજા ધંધે વળગ્યો છે. આજના જમાનામાં બધા ગાંધીવાદીઓ દૂધે ધોયેલા નથી, ત્યારે બહુ થોડા માઓવાદી આદર્શ અનુસાર આચરણ કરતા હશે એમ માનીને ચાલીએ. પણ એમના આદર્શો નોંધી લઈએ. વળી, હિંસામાં શ્રદ્ધા રાખનારી આ એક જ વિચારધારા છે એવું પણ નથી. અલબત્ત, ગાંધીવાદ અને સાધનશુદ્ધિની સજ્જતા અને ધીરજનો અભાવ બધે છે. પણ જેના હાથમાં લોકવિચાર કહેતાં ડિસ્કોર્સની કળ હોય તે એકને હિંસક અને બીજાને અહિંસક ઠેરવી શકે છે. હુલ્લડ કરાવે, આખી કૅડર કામે લાગે, મોવડીઓ માર્ગદર્શન આપતા નજરે પડે, પણ એને હિંસક આંદોલન નહીં, ‘લોકભાવનાનો સ્વયંભૂ જુવાળ’ કહેવાય.

લોકલક્ષી-તેજસ્વી નામો અને સહાનુભૂતિનો ‘ગુનો’

માઓવાદી ચળવળની અંદર સક્રિય ન હોય, પણ તેમની નજીક હોય એવા સિમ્પેથાઈઝર કે સમર્થકોનો એક વર્ગ રહ્યો છે, જેને વિવિધ સમયે સરકારે મધ્યસ્થી તરીકે પણ આગળ કર્યો છે. હૈદરાબાદમાં રાજકીય વિજ્ઞાનના નિવૃત્ત અધ્યાપક અને કવિ વારવારા રાવ એક સમયે આન્ધ્ર સરકાર અને માઓવાદીઓ વચ્ચેની મંત્રણાઓમાં મધ્યસ્થી હતા. ‘ગદ્દર’ તખલ્લુસ ધરાવતા તેલુગુ કવિ પણ આવી ભૂમિકામાં રહ્યા હતા. તે બાબા નાગાર્જુન અને ગોરખ પાન્ડે જેવા વંચિતોના કવિઓની પરંપરામાં છે જે માર્ક્સ-લેનિનમાંથી પ્રેરણા લે છે. ડફલી લઈને મજૂર વસતિમાં જઈ નવી દુનિયાના શમણાની દુહાઈ પોકારે છે આ લોકો. એ તેમનો ગુનો. આ સમર્થક કે સમસંવેદનાશીલ વર્ગના કામનું બીજું પાસું કાનૂની લડાઈ છે. જેમને રાજકીય હિંસાના આરોપ હેઠળ જેલમાં બંધ કરાયા હોય તેમના હક માટે તે લડે છે. રોના વિલ્સન આ કામમાં આગળ પડતા હતા, એવી ધારણા છે. તેમને ગયા વર્ષે જેલ થઈ. તેમની સામે આક્ષેપ એ હતો કે તેમના કમ્પ્યૂટરમાંથી માઓવાદીઓ સાથેનો પત્રવ્યવહાર મળ્યો અને એમાં એક મોટા નેતાની હત્યાનું કાવતરું હતું. એન.આઇ.એ.એ. રોનાના કમ્પ્યૂટરમાંથી મળેલો જે એક પત્ર અખબારોને પહોંચાડ્યો તે વાંચતાંવેંત સો ટચનો બનાવટી લાગે છે, એવી ટિપ્પણીઓ અખબારોમાં આવી છે. હવે હની બાબુને એટલે પકડ્યા છે કે એ પત્રના લેખક હોવાનો જેના પર આક્ષેપ છે, તેની સાથે કાગળપત્તર કર્યાનો તેમની પર આક્ષેપ છે.

મૂળ કેસ એવો હતો કે મહારાષ્ટ્રમાં ભીમા-કોરેગાંવમાં 2018માં દલિતોના એક ઉજવણી પ્રસંગ સામે સંઘ પરિવારે વાંધો લીધો અને હિંસા થઈ. તેની તપાસ કરતાં એન.આઇ.એ. માને છે કે દલિત આગેવાનો માઓવાદીઓના સંપર્કમાં હતા, માટે માઓવાદીને પકડો, તે ના મળે તો તેમના સમર્થકોને. આ હરોળમાં સુધા ભારદ્વાજ અને આનંદ તેલતુમ્બ્ડે વગેરે જેમને જુઝારુ કહેવાય એવા કર્મશીલો છે. તેલતુમ્બ્ડે મૅનેજમેન્ટના અધ્યાપનમાં ઘણું હાંસલ કરી ચૂક્યા છે અને દલિતોના પ્રશ્ને નવી સમજથી લખે છે.

સુધા ભારદ્વાજ આઇ.આઇ.ટી.માં ભણ્યા પછી અમેરિકાની એમ.આઇ.ટી.માં પીએચ.ડી. કરી રહ્યાં હતાં. (પીએચ.ડી. કરવાનું કામ ખતરો-સે-ખાલી-નહીં એ ટાઇપનું લાગે છે.) તે ઝળહળતી કારકિર્દી પડતી મૂકીને શંકર ગુહા નિયોગીના મુક્તિ મોરચામાં ઝંપલાવ્યું, ત્યાંથી મજૂરોનાં વકીલ બન્યાં. 2018માં અર્નબ ગોસ્વામીએ સુધાએ એક માઓવાદી નેતાને લખેલો મનાતો પત્ર કાઢ્યો ત્યારથી એ જેલમાં છે. કોરોના લૉક ડાઉન પછીના દિવસોમાં તેમની તબિયત વણસતી હતી- પરિવારજનો પણ તેમને મળી શકતા ન હતાં. વારવારા રાવ અને આસામમાં બીજા સંદર્ભે પકડાયેલા ચળવળિયા અખિલ ગોગોઈ બંનેને કોરોનાનો ચેપ લાગ્યો છે.

— આ બધાં નામોને સ્થાપિત હિતો એક લેબલ આપે છે: અર્બન (શહેરી) નક્સલ. આ સંજ્ઞાનો અર્થ એમ છે કે જે સમાન હક, વંચિતોનું ભલું, નવા સમાજની રચના વગેરેની વાત કરે છે એટલે કે સરકારનો અને મૂડીવાદી વિકાસનો વિરોધ કરે છે, તે સૌને ડાબે કરો. હવે એ સૌ શંકાસ્પદ મનાતા પુરાવાને આધારે, કોઈ ખટલા વગર, વરસો સુધી જેલમાં સબડશે. ત્યાં તેમને સ્વાસ્થ્યની સારસંભાળ જેવી મૂળભૂત સુવિધાઓ પણ મળતી નથી. જે ગુનેગાર હોય તેમને ચોક્કસ સજા થવી ઘટે, પણ એ તો અદાલત નક્કી કરશે ત્યારે કરશે. ગુનો કોને કહેવાય, અદાલત ક્યા કાનૂનનું અર્થઘટન કરી શકે, એ કાનૂનની કલમો કઈ, એ કાનૂન ઘડવા બેઠેલા આપણા પ્રતિનિધિઓ કઈ રીતે ચૂંટાયા, તેમને ભંડોળ કોણે આપ્યું — આ બધા પ્રશ્નો ઊઠાવવા જેવા નથી. લાસ્ટ બટ નોટ ધ લીસ્ટ જેવા છેલ્લા પ્રશ્નનો તો ઈલેક્ટોરલ બૉન્ડ આવ્યા પછી આર.ટી.આઇ.માં પણ જવાબ નહીં મળે. આ પ્રશ્નોની દિશામાં વિચારવામાં આગળ વધશો તો ક્યાં પહોંચી જશો એ તમને યાદ રહે, એ માટે તો આટલા દાખલા બેસાડવામાં આવી રહ્યા છે.

સહિયારી રાજકીય જવાબદારી

કમનસીબે, આ વલણો અને આ ઘટનાક્રમ 2014થી શરૂ નથી થયાં. કૉંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની યુ.પી.એ.ના શાસન દરમિયાન ગાંધીવાદી પણ આદિવાસીઓના પ્રશ્ને સરકાર કરતાં માઓવાદીની વધુ નજીક મનાતા ડૉક્ટર વિનાયક સેનની આ જ દશા થઈ હતી. આ બધી ધરપકડો માટે જે કાનૂન ઈસ્તેમાલ થાય છે તે અને તે પ્રકારના બીજા કાનૂનો છેક એંસીના દાયકાથી કૉંગ્રેસે જ આગળ કરેલા છે. ઉદ્યોગપતિઓ માટે આદિવાસીઓની જમીનો છીનવવાનો કારસો કૉંગ્રેસકાળનો છે. જ્યારે કહીએ કે હિંસા કે શસ્ત્ર પર રાજ્યની મોનોપોલી છે, ત્યારે એ રાજ્ય ઘણો લાંબો વખત કૉંગ્રેસના હાથમાં પણ રહ્યું છે તે યાદ રાખવું પડે. માટે જ આજનો આપણો મુખ્ય વિપક્ષ ધરપકડોની આ શ્રેણી વિશે ટિપ્પણી કરી શકતો નથી.

બીજું કમનસીબ એ છે કે ગુજરાતી અખબારોમાં (અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે ગણતરીના અખબાર સિવાય) આ ઘટનાઓની નોંધ પણ લેવાતી નથી. માટે ભીમા કોરેગાંવ એટલે નક્સલ, નક્સલ એટલે હિંસા, હિંસા એટલે રાજ્યવિરોધ ને રાજ્ય એટલે રાષ્ટ્ર—આ બધાં સમીકરણો ભયાવહ સરળતાથી ગળે ઉતરી જાય છે અને અપચો થવાની કોઈને ચિંતા નથી. નાગરિકસમાજ, કર્મશીલો, બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરનારા એટલે કે બૌદ્ધિકો જે મુદ્દાઓ ઉઠાવી રહ્યા છે, તે બધા મુદ્દાઓ પર ધીમેધીમે માઓવાદી લેબલ લાગી રહ્યું છે. કોરોનાના આંકડા કે લૉક-ઠોક-ડાઉનની અક્ષમ્ય ભૂલોની વાત કરનાર પણ થોડા વખતમાં અર્બન નક્સલ કહેવાશે.

હિંસા કોઈ પણ રીતે વાજબી ઠેરવી શકાય નહીં – કોઈ પણ સંજોગોમાં નહીં. એ વાત માને તો સૌ છે જ, પણ મોટા ભાગના માને છે કે એ વાત બહુ થોડાને જ લાગુ પડે છે.

e.mail : ashishupendramehta@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 03 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 07-09

કોવિડ-19ના રોગચાળાના કારણે ઘણાં ક્ષેત્રો પર અવળી અસર પડી છે એ અખબારોથી જાણવા મળે, પણ અખબાર જગત પર કેવી અસર પડી છે તે જાણવા ન મળે. આવી ઐતિહાસિક વિપદાના સમયે સરકારની કામગીરી પર દેખરેખ રાખવા અને ભૂલચૂક પર સવાલ ઊઠાવવા આપણે જેના પર આધાર રાખીએ તે વિપક્ષ, અદાલત, અખબાર અને અંતે નાગરિક સમાજ – એમાંના એક તે સમાચાર માધ્યમની દશા વિષે વાત કરવી છે.

ક્રમવાર પહેલાં જોઇએ કે કોરોના વાઇરસના રોગચાળા પહેલાં શું સ્થિતિ હતી. 30મી નવેમ્બરે ‘ધ ઇકોનોમિક ટાઇમ્સે’ વ્યાપાર-ઉદ્યોગ વિષે એક ગોષ્ઠિ યોજેલી, જેમાં નાણાપ્રધાન મુખ્ય મહેમાન હતાં. તેમાં આખાબોલા ઉદ્યોગપતિ રાહુલ બજાજે કહી દીધું કે “ભયનું વાતાવરણ છે, તમે સારું કામ કરો છો પણ અમને ખાતરી નથી કે તમે કોઇ ટીકાટિપ્પણી સાંભળવા તૈયાર છો.” બીજા દિવસે આ સમાચાર ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ‘ અને ‘ટેલિગ્રાફ‘ સિવાય ક્યાં ય પ્રગટ થયા નહિ. ખાસ તો, આયોજકોએ પોતે, ઇ.ટી. અને ‘ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા‘એ, આ સમાચાર પ્રકાશિત કરવાનું મુનાસિબ ન માન્યું.

દિલ્હીના ‘હિન્દુસ્તાન ટાઇમ્સ‘ને વિદેશમાં વખણાયેલા પત્રકારોને તંત્રીપદું આપવાનો વારંવાર શોખ થાય છે, તો 2016ના મેમાં ‘ટાઇમ’ મેગેઝિનના બૉબી ઘોષને તંત્રી બનાવ્યા. મુસ્લિમો અને દલિતોને ટોળાં મારી નાખે તેનો એટલે મોબ લિન્ચિંગનો દોર હતો, ત્યારે ઘોષે એચ.ટી.ની વેબસાઇટ પર એક પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો, હેટ ટ્રેકર, એટલે કે ઘૃણા-ધિક્કારના રાજકારણનો ભોગ બનતા લોકો અને એવી ઘટનાઓની યાદી. એમાં વખતેવખતે ઉમેરો થતો જાય. 2017માં ઘોષે રાજીનામું આપવું પડ્યું અને પ્રોજેક્ટ પૂરો આટોપાઇ ગયો. હવે એ ડેટાબેઝ સુદ્ધાં પણ, આર્કાઇવ તરીકે પણ, જોવા મળે તેમ નથી.

ઘોષની વિદાય લાંબી શ્રેણીના ભાગરૂપે છે, જેમાં અનેક છાપાં-મેગેઝિનના તંત્રીઓ 2014 પછી બદલાઇ ગયા છે. તંત્રીઓ તો પહેલાં પણ બદલાતાં, પણ 2014 પછી નવા તંત્રીના આગમન સાથે સંપાદકીય નીતિ પણ બદલાઇ જવા લાગી. જેમ કે, ‘ઓપન’ મેગેઝિનમાં મનુ જોસેફની જગ્યાએ અનએપોલોજેટિક રાઇટવિન્ગર એસ. પ્રસન્નરાજનના આગમન પછી મેગેઝિનનું નામ જ બદલવાનું કરવાનું બાકી રહ્યું, એ સિવાય બધું બદલાઇ ગયું. નામ પણ બદલીને ‘ધ ક્લોઝ મેગેઝિન’ કરત, પણ પછી લોકો એમ કહેત કે ‘ઓપન‘ ક્લોઝ થઇ ગયું.

‘ધ વાયર‘ વેબસાઇટે અમિત શાહના પુત્રની કંપનીએ રાતોરાત મબલખ કમાણી કરી એ વિષે અહેવાલ લખ્યો અને ‘કેરેવાન‘ મેગેઝિનની વેબસાઇટે અજીત દોવાલના પુત્રની કંપનીઓની માયાજાળ વિશે લખ્યું, બંને અહેવાલો માત્ર અને માત્ર જાહેરમાં ઉપલબ્ધ દસ્તાવેજો પર આધારિત હતા, પણ બંનેની સામે બદનક્ષીના કેસ ઠોકાયા, અને બંનેના સંવાદદાતા અને તંત્રીએ અદાલતની હાજરીઓમાં સમય આપવો પડે છે. એ સિવાયના સમયમાં તેઓ પત્રકારનું કામ કરે ત્યારે બીક માથે રહે. ‘વાયર‘ના તંત્રી સિદ્ધાર્થ વરદરાજનને તો ચાલુ લૉકડાઉને ઉત્તરપ્રદેશની અહર્નિશ સાહેબની સેવામહે લાગેલી પોલિસની ટીમે ખુલાસો આપવા લખનૌ આવવાની નોટિસ બજાવેલી, અને પછી સામે ચાલીને આવીને ખુલાસો લઇ ગયેલી. ‘કેરેવાન‘ને કેટલા કાનૂની દાવપેચમાં ફસાવવામાં આવ્યું છે તેનો લાંબો અહેવાલ અમેરિકાના વર્જિનિયા ક્વાર્ટલી રિવ્યૂએ હમણાં જ છાપ્યો છે.

સહકારી બેન્કો સાથે રાજકીય નેતાઓ સંકળાયેલા હોય એમાં કશું અજૂગતું નથી, પણ સત્તાપક્ષના કોઇ મોટા સાહેબ સાથે જોડાયેલી બેન્કમાં નોટબંધી પછી અસામાન્ય રકમ જમા થાય એ જરા અજૂગતું લાગે. પી.ટી.આઇ. તો સમાચાર સંસ્થા છે અને સમાચાર સંસ્થાઓની પ્રણાલિ વિવાદથી દૂર રહેવાની હોય છે (એ.એન.આઇ. જો.કે એ પ્રણાલિને તોડીને પી.આઇ.બી.ને નવરું કરી રહી છે). પણ પી.ટી.આઇ.એ બેન્ક વિશેનો આ અહેવાલ વહેતો કર્યો. નાસમજ નૌસીખિયા ડેસ્કવાળાઓના કારણે અનેક વેબસાઇટ પર એ સમચાર ચમક્યા – પણ ગણતરીના કલાકો પૂરતા. એ પછી બધેથી એ ડિલિટ થયા. આવા, એટલે કે ઉપરથી ફોન આવ્યે ડિલિટ થયેલા સમાચારોની તો પૂરી એક યાદી થાય છે, જે ‘કેરેવાન‘ની વેબસાઇટ પર કોઇકે ખંતથી તૈયાર કરી છે.

આ પ્રસંગોનો ઉલ્લેખ હિમશિલાની ટોચ બરાબર જ ગણવો. એન.ડી.એ. સરકાર અને મીડિયાજગત વચ્ચેની લેવડદેવડનું પૂરું વર્ણન ઘણું લાંબું છે. આમાં થતું શું હોય છે કે આમે ય પાંચ-દસ અખબારો કે વેબસાઇટ-ચેનલો જ સરકારની સામે પડવાની હિંમત કરતાં હોય છે, બાકી બધે તો સીધી રેખા પર જ ક્રમ ચલાવવાનો હોય છે, પછી ભલે તે સરકારી જાહેરખબર ખાતર હોય કે માલિકના સરકારી ટેન્ડર ખાતર હોય કે પત્રકારની શુદ્ધ આળસથી હોય. (યુ.પી.એ. કાળમાં ઊલટું હતું, ‘કેગ’ એક મીંડું ઉમેરતું અને અખબારો બીજાં મીડાં ઉમેરતાં. સરકારની અપ્રિયતા એવી હતી કે બધા બે ડોલ રેડી પુણ્ય અર્જિત કરી લેતા. હવે એ કૌભાંડોના કર્તાહર્તા નિર્દોષ પુરવાર થઇ રહ્યા છે – એન.ડી.એ. સરકારે પોતે કેસ લડ્યો હોવા છતાં.)

તો બજાજે કહ્યું તેવા ભયનું વાતાવરણ (ગુજરાતીમાં કોઇ ‘ભઈનું વાતાવરણ’ કહે તો પણ ચાલે) હોય ત્યારે બે વાત થાય છે. એક તો માહિતી ખાતાની યાદીને સો ટચના સાચા સમાચાર ગણીને ચાલવામાં આવે છે. (‘આકાશવાણી’ નામ એ સમયે પણ કોઇકે વિચારીને જ પાડ્યું હશે.) ડેસ્ક એડિટર કે રિપોર્ટર વિચારશે કે સરકારી પ્રેસ રિલિઝ કોવિડ રાહત પેકેજને જી.ડી.પી.ના દસ ટકા કહે છે તો કહે છે, હવે એમાં વધારે પિષ્ટપેષણ શું કામ કરવું. ઉપર કોઇ પૂછવાનું નથી અને પૂછશે તો સરકારી યાદી બતાવી દઇશું. બીજું જે થાય છે તે છે સેલ્ફ-સેન્સરશિપ. આમ તો મને લાગે છે કે આ સરકારી સમાચારમાં વજૂદ નથી કે પછી પેલા પી.ટી.આઇ.ના સમાચારમાં વજૂદ છે, પણ રહેવા દોને, ક્યાંક નોકરી જોખમમાં આવી જશે. ઉપર બીજાથી પાંચમા ફકરાની ઘટનાઓ પછી સોમાંથી નવ્વાણું પત્રકારો ઇશારો સમજી જ જતા હોય છે. એક રહ્યો તે દોઢડાહ્યો કહેવાય અને ટી બ્રેકમાં ચાના ગલ્લે બાકીના એનો ચેપ ના લાગે એ માટે એનાથી સોશિયલ ડિસ્ટન્સ જાળવતા થઇ જાય. હિન્દીની આગળપડતી ચૅનલના એક ઉપરી પત્રકાર દિલ્હી વિધાનસભાની 2014ની ચૂંટણી વખતે ભા.જ.પ.ને ના જચે એવો એક પ્રશ્ન પૂછી બેઠા પછી એક કલાકમાં ઘરે બેઠા, એવા કૂડીબંધ દાખલા છે. એવા લોકોએ મોંઘવારી અને ઇ.એમ.આઇ. વચ્ચે જે સહન કર્યું તે જોઇને કોઈકને હિંમત પણ આવી હશે અને ઘણાને ડહાપણ.

સેલ્ફ-સેન્સરશિપના કારણે શું થાય કે રાફેલ કે ન્યાયમૂર્તિ લોયાના અકાળ અવસાન જેવી ઘટનાઓનું કોઈ ફૉલો-અપ ન થાય. રહેવા દોને, એમાં પડવા જેવું નથી. શક્ય છે કે એવી ઘટનાઓમાં વિવેચકો તરફથી જે આરોપો થયા હોય તે સાચા ન હોય, પણ તપાસ તો કરી શકાય કે એ પણ નહીં? પ્રશ્ન તો પૂછી શકાય કે એ પણ નહીં? બોફોર્સથી લઇને 2જી સુધી (અને એક્ઝેક્ટલી ત્યાં જ સુધી) અનેક પ્રકરણોમાં એકાધિક અખબારો જોડાઇને સંશોધન કરતાં. પણ હવે માત્ર કેરેવાનો અને વાયરો-સ્ક્રોલોનો જ ઇજારો રહ્યો ઇન્વેસ્ટિગેટિવ જર્નાલિઝમ કરવાનો. બાકી બે-એક અખબારો હિંમતથી તંત્રીપાને ભારે ટીકા કરશે, છોતરાં ઉખેડી નાખશે, પણ બીજા દિવસે સત્તાધારી પક્ષના પ્રવક્તા કે મંત્રીના જવાબને પણ શુદ્ધ નિષ્પક્ષ રહીને એટલી જ જગ્યા ફાળવશે. અંગ્રેજીમાં જેને ફેન્સ સિટર કહે છે, એ બચારાઓની છ-છ વરસ પછી હાલત કેવી થઈ હશે એની કોઇને દયા નથી આવતી.

કંઈક આવી જ પરિસ્થિતિ કટોકટી સમયે અને વચ્ચેવચ્ચે અન્ય સમયે પણ સત્તાપક્ષો તરફથી મીડિયાએ સહન કરવી પડી જ હશે. પણ ઇન્ટરનેટના યુગમાં આ ટૅક-સાવી પક્ષે ફેક ન્યૂઝની ફેક્ટરીઓ ખોલેલી છે, વેબસાઇટો પર અને સોશિયલ મીડિયા પર, જેમાં યુ.એન. અને યુનેસ્કોને ખબર ના પડે એ રીતે એમના પારિતોષિકોનું વિતરણ થઇ જાય છે. નોટબંધી પછી ચૅનલો નોટમાં માઇક્રોચિપ બતાવવા સુધી પહોંચી શકે, પણ એનાથી વધારે ફેંકાફેંક માટે વૉટ્સએપ જોઇએ. તમને ખબર નથી આખો ગેમપ્લાન શું હતો, એક ટેરરિસ્ટ પ્લોટ હતો નકલી નોટોનો અને સરકારે એનો ખાતમો કરી દીધો. એવી વાત છાપવા આડે છાપાંને હજુ છેલ્લીછેલ્લી શરમ નડે તો, સોશિયલ મીડિયા પર વહેવડાવો. પછી કોઇ પૂછે કે આટલી મોટી વાત બીજા ક્યાં ય કેમ નથી આવતી, તો ભક્તગણ કહે કે મીડિયા મોદીવિરોધી છે એટલે. લઘુમતી ઇત્યાદિ વિશે પણ આમ તો કોવિડકાંડની શરૂઆતમાં મર્યાદાઓ બદલાઈ ગઈ, પણ જે શબ્દો છાપી ન શકાય તે સોશિયલ મીડિયામાં તો ચલાવી શકાય. માટે સ્મૃતિ ઇરાનીએ બે વર્ષ પહેલાં ગર્વ અને સંતોષ સરખા ભાગે ઉમેરીને કહેલું કે સોશિયલ મીડિયાએ ટ્રેડિશનલ મીડિયાને પરાસ્ત કરી દીધું છે.

હવે કોવિડકાળની વિશેષતા એ રહી કે અચાનક બાકીની ફેક્ટરીઓની સાથે ફેક ન્યૂઝ ફેક્ટરીઓ પણ બંધ થઈ (અથવા એવું લાગ્યું). ક્યાં કેટલો રોગચાળો ફેલાયો છે, પરિસ્થિતિ ખરેખર શું છે, શું ધ્યાન રાખવું એના સમાચાર માટે લોકો ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ અને ‘એન.ડી.ટી.વી.’ તરફ વળ્યા. (કોવિડ વિશે આ પ્રકારના સમાચાર કોઇ ‘ઓપઇન્ડિયા‘ પરથી ફોરવર્ડ થયા હોય તો મને મળ્યા નથી. અલબત્ત, લઘુમતી કોમ પર દોષારોપણના ઉપજાવેલા સમાચારો સોશિયલ મીડિયામાં પણ એટલા જ ચાલતા હતા, જેટલા મેઇન સ્ટ્રીમ મીડિયામાં.) પણ જેને ગુજરાતી છાપાનો માહેર ઉપતંત્રી ‘વિધિની વક્રતા’ કહે છે અને હસમુખ ગાંધી (વચ્ચે ક્યાંક વિના કારણ હલન્ત મૂકીને) ‘આઇરની’ કહેત તે એ છે કે જ્યારે પ્રજાને એની સૌથી વધુ જરૂર છે તે જ સમયે ધ ઓરિજનલ ટ્રેડિશનલ મીડિયા એટલે કે અખબારોની હાલત સૌથી વધારે કથળેલી છે. તેઓ લોકોએ ફરી મૂકેલો ભરોસો મોનેટાઇઝ કરવાની એટલે કે એમાંથી અર્થોપાર્જન કરવાની સ્થિતિમાં નથી.

માર્ચના અંતે અને એપ્રિલની શરૂઆતમાં ચેપના ભયે મોટા ભાગના વાચકોએ ઘરે અખબાર મંગાવવાનું બંધ કર્યું. અખબારની રોજિંદી પી.ડી.એફ. આવૃત્તિ વૉટ્સએપ પર મળતી થઇ ગઇ. હવે તાળાં ખૂલવાની પ્રક્રિયા ચાલે છે, પણ ઘણાને હજુ કાગળ પર વિષાણુ હોવાનો ડર છે અને ઘણાને અખબાર ઇન્ટરનેટ પર જ વાંચવાની આદત પડી છે, તો પ્રિન્ટ વગર ચાલે છે. ઇન્ટરનેટ પર અખબારો વિજ્ઞાપન લઇને કમાણી ઊભી કરી શકતાં નથી, ઇન્ટરનેટનું બિઝનેસ મોડેલ એટલે કે કમાણીનું કોષ્ટક વર્ષો વીત્યે હજુ બરાબર બેઠું નથી. ભારત જ નહીં, પણ દુનિયાભરમાં અગ્રણી મનાતા એક અંગ્રેજી અખબારની દસ-બાર લાખ નકલો છપાતી, તે હવે એકાદ લાખ છપાય છે એવું કોઈકે કહ્યું. આમે ય સર્કયુલેશન કરતાં કમાણીનાં મોટું સાધન વિજ્ઞાપન છે, પણ લૉક ડાઉન વચ્ચે એ.સી.-ફ્રિજ-કોલાવાળા કોના માટે વિજ્ઞાપન આપે? ‘ટાઇમ્સ' જૂથના માલિક સમીર જૈને કહેલું છે કે સમાચાર એટલે જાહેરખબરો પછી જે જગ્યા વધે તે ભરવા માટેની સામગ્રી. પણ અત્યારે જા ગુણ્યા ખના અભાવે ‘ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા‘ સાવ અડવું, ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ‘ જેવું, લાગે છે.

ન નકલો વેચાય, ન વિજ્ઞાપન મળે. આની અસર કંપનીની બેલેન્સશીટ પર તો પડે જ પડે. એપ્રિલના પહેલા અઠવાડિયામાં ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ'ને કર્મચારીઓના પગાર પર કાપ મૂકવાની ફરજ પડી. જો કે, તેમણે માનવીય રાહે નીચેના સ્તરે ઓછો કાપ અને ઉપરના સ્તરે વધારે કાપ રાખ્યો અને તંત્રી વત્તા માલિક સહિતના ટોચના પાંચે પગાર લેવાનું પણ બંધ કર્યું. ‘ટાઇમ્સે‘ પણ પગારકાપ મૂક્યો (બીજી વિગતો જાણવા મળી નહિ). તેની ગ્લોસી રવિ પૂર્તિની પાંચ માણસોની ટુકડીને તાત્કાલિક ઘરે જવા અને ફરી પાછા નહીં આવવા, કહેવું પડ્યું. પૂર્તિ ચારમાંથી એક પાનાની કરી અને એટલું કામ બીજા વિભાગને સોંપાયું. ‘હિન્દુસ્તાન ટાઇમ્સ‘નું પ્રકાશન કરે છે તે એચ.ટી. મીડિયા તો શેરબજારમાં લિસ્ટેડ કંપની છે, તેના નફા-નુકસાનના આંકડા જાહેરમાં છે. વિકિપીડિયા પ્રમાણે, 2018ની કુલ આવક રૂ. 25 અબજથી વધુ અને નફાનો છેલ્લો આંકડો 2015માં રૂ. 3 અબજની ઉપર. એ નફો કેવી રીતે વધારવો તેની સલાહ લેવા એક કન્સલ્ટન્સી કંપની રોકી, જેણે કરોડો રૂપિયા લઇને સલાહ આપી કે તમારે કરોડો રૂપિયા બચાવવા હોય તો પરચૂરણ ખર્ચા બંધ કરો. માટે બે વરસ પહેલાં પટણા અને ભોપાલની આવૃત્તિ બંધ કરાઈ. ત્યાંના પત્રકારો ઘરે બેઠા. કોવિડ જેવાં કારણો આવે ત્યારે મેનેજમેન્ટ ચપળ અને દૂરંદેશી હોય તો કરકસરની તક જવા દેતું નથી. માટે એચ.ટી.એ મે મહિના અંતમાં અનેક વિભાગો બંધ કર્યા અને એક્ઝિક્યુટિવ એડિટર તેમ જ વીકએન્ડ એડિટર સહિત ઘણી મોટી સંખ્યામાં પત્રકારોએ ઘરે બેસવાનું પસંદ કર્યું. (કોઇનાં વ્યક્તિગત, પોતીકાં કારણો પણ હોઇ જ શકે છે, પણ ટ્રેન્ડ શું કહે છે તે જોવાનું છે.) એવાં માતબર જૂથોની આ હાલત હોય ત્યારે નવોદિતોનું શું ગજું? ‘ક્વિન્ટ’ વેબસાઇટે સંખ્યાબંધ યુવા પત્રકારોને આવજો કહેવું પડ્યું. દિલ્હીમાં અને એકંદરે ભારતભરમાં, જ્યાં છટણી નથી, ત્યાં પગારકાપ છે અને નવી ભરતી પર રોક તો એકાદ વરસ પહેલાંથી હતો. આ યાદી વધુ લંબાવવાને બદલે એટલું નોંધી લઇએ કે જૂનના પહેલા અઠવાડિયામાં મુંબઇના પત્રકાર યુનિયને બોમ્બે હાઇકોર્ટ સમક્ષ ધા નાખી છે કે માલિકોને છટણી અને પગારકાપ બંધ કરવા કહો. એમાં આશા ઓછી એટલા માટે છે કે પહેલાંના જમાનાની જેમ કાયમી નોકરી પરના પત્રકારો સાવ અપવાદરૂપ બચ્યા છે, સામાન્ય નિયમ તો કોન્ટ્રાક્ટ નોકરીનો છે. પહેલાંના જમાનાના રૂઢિપ્રયોગમાં કહીએ તો આજે લગભગ બધા પત્રકારો ‘વાઉચરિયા’ છે (એનો બીજો અર્થ ના કાઢતા, પબ્લિક ઇશ્યુની પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં મળતાં વાઉચરો પર નભતા લહિયાઓની પ્રજાતિ વરસોથી મૃતઃપ્રાય છે).

કોવિડકાંડની બીજી આડઅસર એ છે કે ‘વાયર‘,‘સ્ક્રોલ‘,‘ધ ઇન્ડિયા ફોરમ‘ ઇત્યાદિ સંસ્થાઓ પાસે કમાણીનાં કોઇ સાધન આમે ય નહોતાં, વિજ્ઞાપન ઘટ્યે એમને કોઇ ફરક પડતો નથી. ‘ગાર્ડિયન’ ઇત્યાદિના ક્રાઉડસોર્સિંગમાંથી પ્રેરણા લઇને તેઓ સહ્રદયી વાચકો પાસેથી દાનની યાચના કરી લે છે. પણ અત્યારે એક તો વાચક પોતે નોકરીવિહોણો કે પગારના ચતુર્થાંશરહિત થયો હોય અને એની સામે એક ભૂખ્યા પરિવાર માટે મહિને રૂ. 625 આપો કે એ પ્રકારની યાચનાઓ આવતી હોય (પી.એમ. સિવાયના પણ ‘કેર‘ કરે છે તેમનાં ફન્ડ), ત્યારે સિદ્ધાર્થ વરદરાજનની ટુકડીના સંવાદદાતાઓ ભલે જાંબાઝ અને ઝુઝારુ હોય, તેમને અગ્રક્રમ આપવો મુશ્કેલ થઇ જાય છે.

અત્યારે, અને નિરીક્ષકતંત્રી કરે એવા પ્રયોગમાં કહીએ તો અનુકોવિડ સમયમાં પણ, સરકારી સામદામદંડભેદ અવગણીને પત્રકારત્વ કરવા બચેલા જે પાંચ-દસ ભેખધારીઓ છે, અખબાર, વેબસાઇટ કે ચૅનલ, તેમણે આ આર્થિક પરિબળો વચ્ચે તેમનો ધર્મ નિભાવવાનો છે. જે પત્રકારનો પગાર વધવાને બદલે કપાયો છે, તે બચારો કે બચારી કોરોનાના ભય વચ્ચે, લિટરલી એક્સ્ટ્રા માઇલ જઇને, બે વધુ ગામની મુલાકાત લઈને, સ્થળાંતરિત શ્રમિકો સાથે વાત કરીને, પરિસ્થિતિનો સાચો ચિતાર લાવે એવી આપણી અપેક્ષા છે. એ કદાચ ચડતા લોહીના કારણે એવું પરાક્રમ કરે તો પણ સમાચાર સંપાદક કે મુખ્ય તંત્રી મેનેજમેન્ટનું દબાણ અવગણીને એ રિપોર્ટરને પ્રોત્સાહન આપે એવી અપેક્ષા છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે સ્થળાંતરિત શ્રમિકોની સમસ્યાઓ પ્રશ્ન સુઓ મોટો એટલે કે જાતે ઊઠાવ્યો તે અખબારી અહવાલોના આધારે. પણ એવા અહેવાલો કેટલા પડકારો પાર કરીને આવે છે, તેનાથી આપણે દરેક કિસ્સામાં વાકેફ નથી હોતા.

કટોકટી કાળે રામનાથ ગોયન્કા જેવા ભડવીરો માટે ઉચિત સન્માનની લાગણી સાથે કહેવું જોઇએ કે તેમની પંગત સામે એક જ પ્રકારના પડડારો હતા, સત્તાના દુરુપયોગના. આજે તેમના વારસોએ તળિયાઝાટક અર્થતંત્ર અને કોરોના-ચેપ-ભય સામે આ વ્યવસાયનાં ઉચ્ચ મૂલ્યોનું પરિમાર્જન કરવાનું છે. વત્તા સત્તાના દુરુપયોગનું પરિબળ તો ઊભું જ છે. ઉપરથી ટેકનોલોજીના દુરુપયોગો પણ છે. કોરોના જેવી આપત્તિઓમાં સરમુખત્યારશાહી વલણો વધુ પ્રબળ થતાં હોય છે એવું વિદ્વાનો કહે છે. ટૂંકમાં, છત્રીના વીમાની મજાકની જેમ કે ઘરણ-સાપ-ન્યાયે, જ્યારે લોકશાહીને અને નાગરિકને એની સૌથી આવશ્યકતા છે, ત્યારે જ બચારું પત્રકારત્વ એક્ઝિસ્ટેન્શ્યલ મૂર્છાના આરે છે.

e.mail : ashishupendramehta@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 05 જૂન 2020