કેરળ સરકાર ભારતની સૌ પ્રથમ સેક્સ રજીસ્ટ્રી સ્થાપવા જઈ રહી છે. મલયાલમ ફિલ્મોની એક શીર્ષ અભિનેત્રી સાથે ચાલુ કારમાં ત્રણ કલાક સુધી દુર્વ્યવહાર થયો તે પછી રાજ્ય સરકારે સેક્સના ગુનાના મુજરિમોને લગતી તમામ માહિતી એક સિસ્ટમમાં એકઠી રાખવાનો અને કોઈ પણ વ્યક્તિ એનાથી સૂચિત થઈ શકે તે માટે તેને ઓનલાઇન સાર્વજનિક કરવાનો નિર્ણય લેવાયો છે.

કેરળમાં મહિલાઓ અને બાળકો સંબંધી ગુનાની સંખ્યા ગયા વર્ષે 17 હજાર હતી, જેમાં 2,500 ગુના બળાત્કારના હતા. એમાં ગયા સપ્તાહે લોકપ્રિય અભિનેત્રી સાથે જે થયું તે પછી સરકારે પેનિક બટન દબાવીને સેક્સ અપરાધીઓને સાર્વજનિક રીતે શરમમાં મૂકવાનું નક્કી કર્યું છે, જેથી એમને ગુનો દોહરાવતાં રોકી શકાય. સેક્સ રજીસ્ટ્રી અંગ્રેજી-ભાષી દેશોમાં સાધારણ બાબત છે. આ દિશામાં ભારત પ્રથમ બિન-અંગ્રેજી ભાષી દેશ હશે, જે સેક્સ રજીસ્ટ્રી શરૂ કરશે. આ પ્રકારની વ્યવસ્થા અમેરિકા, બ્રિટન, ઑસ્ટ્રેલિયા, ન્યુઝીલેન્ડ, કેનેડા, દક્ષિણ આફ્રિકા, જમૈકા અને ત્રિનિદાદ એન્ડ ટોબેગોમાં છે. આમાંથી અમેરિકાની સેક્સ રજીસ્ટ્રી જ આમ જનતા માટે પણ ખુલ્લી છે, જ્યારે બાકીના દેશોમાં કાનૂન વ્યવસ્થા સંબંધી એજન્સીઓ જ સેક્સ-રજીસ્ટ્રી ચેક કરી શકે છે.

દિલ્હીમાં નિર્ભયા સમૂહ-બળાત્કાર બાદ આ બીજો ભીષણ કિસ્સો છે, જેના કારણે પૂરા કેરળ રાજ્યમાં જનતામાં પ્રચંડ રોષ છે, અને રાજ્યમાં પ્રતિદિન સ્ત્રી વિરોધી ગુનાઓની સ્થિતિ ગંભીર થતી જોઇને સેક્સ-રજીસ્ટ્રીનો વિચાર અમલમાં મૂકવામાં આવી રહ્યો છે. ભારતમાં બીજાં રાજ્યો પણ આનું અનુકરણ કરે તે સ્વાભાવિક છે, કારણ કે ભારતમાં વધતા-ઓછા અંશે દરેક રાજ્યમાં સ્ત્રીઓને રંજાડવાનું બહુ સામાન્ય છે.

કેરળ ભારતનું સૌથી શિક્ષિત રાજ્ય છે. કેરળમાં બીજાં રાજ્યોની સરખામણીમાં સ્ત્રીઓનો રેશિયો (એક હજાર પુરુષે 1058 સ્ત્રીઓ) પણ વધારે છે. છેલ્લી અડધી સદીથી કેરળમાં સુખ-સંપત્તિનું જબ્બર જુનૂન છે. ઘરબાર, પ્રદેશ છોડીને લાખોની સંખ્યામાં મલાયલીઓ બીજાં રાજ્યોમાં સુખની તલાશમાં ગયા છે. કેરળમાં સૌથી વધુ શરાબ પીવાય છે. મલાયલીઓ ભૌતિક સુખને સૌથી વધુ મહત્ત્વ આપે છે. સુખવાદ અને ઉપભોગીપણાનાં કારણે જ સમાજ અને પરિવારનો ઢાંચો (જેમાં માણસાઇ અહમ હોય છે) હલી ગયો છે, અને આ જ કારણથી સેક્સ સંબંધી ગુના (જેનો સીધો સંબંધ સુખવાદ સાથે છે) વધી રહ્યા છે.

સેક્સ સંબંધી ગુનાઓમાં શું કરવું અને ન કરવું, એ પોલીસ કે કાનૂન વ્યવસ્થાનો પ્રશ્ન એના સ્થાને છે, પરંતુ એનાથી ય અહમ પ્રશ્ન એ છે કે સેક્સ સાથે (એની બહેતરીન પ્રસ્તુિતમાં કે એના બદતરીન કરતૂતમાં) આપણે કેવી રીતે પનારો પાડવો? જે દેશમાં 51 કરોડનો યુવા વર્ગ હોય તેની પાસે સેક્સને લઇને કોઇ દિશા-દોરી ન હોય એ એક સમાજ તરીકે, એક રાષ્ટ્ર તરીકે આપણી વિફળતા કહેવાય. એનું સૌથી મોટું કારણ એ છે કે સેક્સને લઇને આપણો દૃષ્ટિકોણ પશ્ચિમના ચોકઠામાં ફિટ થઈ ગયો છે. ચાહે એ કાયદા-વ્યવસ્થાનો પ્રશ્ન હોય કે પછી સિનેમા-કળાનો હોય (જેમ કે ‘લિપસ્ટિક અંડર માય બુરખા’ ફિલ્મને સેન્સર સર્ટિફિકેટ આપવાનો ઇન્કાર) આપણે ઉત્તરોત્તર એનાં સમાધાનો કે ઉપાયો પશ્ચિમી સમાજના સંદર્ભોમાં ખોજીએ છીએ.

સેક્સની શરમ કરવાનો કે એને સજા કરવાનો અભિગમ જ પશ્ચિમથી આવ્યો છે. ભારતની પરંપરામાં સેક્સ ક્યારે ય બેઇજ્જતી કે તિરસ્કારનો વિષય રહ્યો ન હતો. જ્યારથી એમાં સંકુચિતતા અને ચીઢ પ્રવેશી ત્યારથી દમન શરૂ થયું અને એમાંથી જ સેક્સને દંડવાની જરૂરિયાત પણ ઊભી થઈ. કેરળ જેવા ‘સુસંસ્કૃત’ સમાજમાં સેક્સ એના પારંપરિક માનવીય સહવાસમાંથી નીકળીને ક્રાઇમ બની જાય, તેનું કારણ સેક્સને પોતાનો દીકરો ગણવો કે અનૌરસ સંતાન? એની મૂંઝવણ છે. આ ભાંજગડ ભારતની નથી, ઉછીની આવેલી છે.

મુસ્લિમ અને બ્રિટિશ શાસનના એક લાંબા સમય દરમિયાન જે નુકસાન થયું તે હિન્દુ સમાજના આત્મવિશ્વાસનું. આજે આપણે મિલિટરી અને આર્થિક તાકાતના જોરે દુનિયા સાથે સ્પર્ધા કરવા કોશિશ કરીએ છીએ, પરંતુ એક સંસ્કૃિત તરીકે આપણામાં ભારોભાર સંશય છે. એક તરફ કામસૂત્ર, ગીત ગોવિંદ, કોણાર્ક અને ખજૂરાહોનો ઇતિહાસ છે, તો બીજી તરફ હિન્દી ફિલ્મોમાં ચુંબનને સેન્સર કરવાનો વર્તમાન છે. આપણે એક એવો સમાજ છીએ જેનામાં સેક્સના દમન અને સેક્સના શૃંગારની ભેળસેળ થઈ છે.

આનું કારણ એ નથી કે ક્રિશ્ચિયાનિટીમાં કે ઇસ્લામમાં કામુકતા ન હતી. ક્રિશ્ચિયાનિટીમાં સેક્સનો તિરસ્કાર રોમન અને ગ્રીક સંસ્કૃિતના આંત્યતિક સુખવાદમાંથી આવ્યો હતો, જ્યારે ઇસ્લામિક સમાજમાં તો વિષયાસક્તિની ધૂમધામ રહી છે. આમ છતાં હિન્દુ સમાજમાં શંૃગાર પ્રત્યે સંશય પેદા થયો, કારણ કે આપણે વિદેશી શાસકોને આપણા કરતાં બહેતર ગણવાનું શરૂ કર્યું. એમાંથી સેક્સનું દમન અને એને સજા કરવાનો ભાવ આવ્યો.

પશ્ચિમના પંડિતોએ એમના સમાજમાં સેક્સને ચીઢથી જોયો હતો, એટલે એમણે જ્યારે શંૃગારને ભારતીય જીવનમાં સહજતાથી ગોઠવાયેલો જોયો ત્યારે તેમાં એમને એક પ્રકારના વિદ્રોહ અને ચુનૌતી દેખાઈ. વિદેશી પંડિતોએ આ જ ચોકઠામાં સેક્સને વ્યાખ્યાઇત કર્યો. ભારતીયો આ નજરથી સેક્સને જોવા ટેવાયેલા ન હતા, અને પશ્ચિમના વિશ્લેષકોએ જ્યારે આ સહજતાને ‘આધુનિકતા’માં ખપાવી ત્યારે હિન્દુ સમાજમાં એક પ્રકારની શર્મિન્દગી પેદા થઈ. વિદેશીઓને આજે પણ શિવલિંગની પ્રાર્થના જોઇને આશ્ચર્ય થાય છે.

પશ્ચિમના અભ્યાસુઓએ ભારતીય સેક્સને આધ્યાત્મિકતાથી હટાવીને જોવાનું શરૂ કર્યું એમાંથી હિન્દુ સમાજને પોતાની સંસ્કૃિતમાંથી વિશ્વાસ ડગી ગયો અને આપણે ક્રિશ્ચિયન તથા ઇસ્લામિક પરિપ્રેક્ષ્યને માનતા થઈ ગયા. 19મી સદીમાં ભારતમાં સામાજિક સુધારનો જે દૌર આવ્યો તેમાં શુદ્ધતા અને વિકાસની આખી વ્યાખ્યા પશ્ચિમના રંગે રંગાયેલી હતી અને હિન્દુ સમાજ માટે જે બાબતો સહજ હતી (અને વિદેશીઓ માટે દૂષિત) તેને પણ વાળીઝૂડીને બહાર મૂકી દેવાઈ.

માણસની તમામ વૃત્તિઓમાંથી એક માત્ર સેક્સ જ ખાસો જટિલ રહ્યો છે. એ શાલીન કે સાધારણ નથી. એ આપણને અસ્વસ્થ કરી મૂકે છે. સેક્સ બેતુકો, બેઢંગ અને વિવેકશૂન્ય છે. સેક્સ માણસની ઉચ્ચતમ જવાબદારીઓ અને મૂલ્યો સાથે દ્વંદ્વ ઊભો કરે છે. સેક્સ એવી અરાજક અને ધૃષ્ટ તાકાત છે, જે સહજ અને સાધારણ રીતે એની સામે પેશ આવવાના આપણા બધા પ્રયાસોને વિફળ બનાવીને રોડાં પાથરતો રહે છે.

હિન્દુ સમાજે સેક્સના મામલે ચતુરાઇ કેળવી હતી.

પશ્ચિમથી વિપરીત, જેમણે સેક્સને મનોરંજન અને પ્રજનનના ચોકઠામાંથી જ જોયો છે, આપણે સેક્સને બાકી ત્રણ પુરુષાર્થ (ધર્મ, અર્થ અને મોક્ષ) સાથે મૂકીને ‘નોર્મલ’ બનાવ્યો હતો. ઉત્તરોત્તર વિક્ટોરિયન નૈતિકતા અને વિદેશીઓ સાથે ભારતના બ્રાહ્મણ વર્ગની પરોક્ષ બંદિશના કારણે સેક્સ જીવનની સહજ આધ્યાત્મિકતામાંથી નીકળીને ‘ગિલ્ટ’માં તબદીલ થઈ ગયો. આજે (અનેક સર્વે અને અભ્યાસ કહે છે તેમ) ભારતનો એક મોટો વર્ગ સેક્સને લઈને દમન, અપરાધ અને કુંઠામાં જીવે છે.

સેન્સર બોર્ડ પ્રકાશ ઝાની ફિલ્મ ‘લિપસ્ટિક અંડર માય બુરખા’ને ‘પોર્નોગ્રાફિક ફેન્ટસી’ ગણીને સર્ટિફાઇ કરવાનો ઇન્કાર કરે કે પછી કેરળ સરકાર બળાત્કારીઓને સાર્વજનિક રીતે શર્મિંદા કરવાનું નક્કી કરે તે બતાવે છે કે આપણે સેક્સને એના ‘ઉચિત’ સ્થાનેથી ગુમાવી બેઠા છીએ, અને સંયમ તથા શંૃગારના સહઅસ્તિત્વના સ્થાને કટ્ટરતાનો શિકાર બની ગયા છીએ.

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્નડે ભાસ્કર”, 05 માર્ચ 2017

દમાદમ મસ્ત કલંદર : સૂફી ધમાલ પર સલાફીની સનક

ગુજરાતમાં ‘ધમાલ’નો અર્થ મારામારી થાય છે. મસ્તીમાં પણ ધમાલ શબ્દ તો છે જ, પરંતુ વર્ષોથી આપણે કોમી દંગલ થાય તેના માટે ધમાલ શબ્દ વાપરીએ છીએ. ધમાલના મૂળ અર્થમાં લડાઇ કે ખૂના-મરકી નથી, અને છતાં ય આ શબ્દ હંગામા કે હુલ્લડ સાથે જોડાઇ ગયો છે તેની પાછળ ભાષાની વિકૃતિ નથી, પણ વિસંગતિ છે. સુસંગત અર્થમાં ધમાલ શબ્દ સંસ્કૃત ‘ધમ’ ધાતુ પરથી આવે છે, જેનો અર્થ થાય છે ભડકવું, જોરથી ફૂંક મારવી, બવંડર, ઘુમાવ, ચક્કર કે ભમરિયું. ધમાચકડી, ધૂમધામ અને ધમાધમ શબ્દો પણ ‘ધમ’ ધાતુ પરથી આવે છે.

શિવપુત્ર કાર્તિકેયના એક અનુચર ગણનું નામ ‘ધમધમ’ અને માતાનું નામ ‘ધમધમા’ છે. બંનેની ઉત્પત્તિ પાર્વતીના ક્રોધથી થઈ છે. ક્રોધમાં ઊર્જા અને બળનો ભાવ છે. ભૌતિક વિજ્ઞાનમાં ઊર્જાનું સ્વરૂપ ઘુમાવદાર છે. ધમાલ-મસ્તીમાં મસ્તીનો અર્થ બેસૂધ થઈને, ઝૂમતાં-ઝૂમતાં નાચવું તે છે. તન અને મનની ઊર્જા જ્યારે અગનજ્વાળાની જેમ ચક્કરદાર થઈને ‘નૃત્ય’ કરે ત્યારે એને ‘ધમાલ’ કહે છે. એ અર્થમાં ધમાલ શબ્દમાં ગહેરા ભાવાવેશનો ભાવ છે. ધમાલનો નિકટતમ પર્યાયવાચી શબ્દ આવેશ, ઉન્માદ કે સનક છે.

ગત 16મી તારીખે પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રદેશના સહેવાન કસબા સ્થિત સૂફી સંત લાલ શાહબાજ કલંદરની દરગાહમાં સૂફી ધમાલ ચાલતી હતી ત્યારે જ ઇસ્લામિક સ્ટેટના આતંકીએ આત્મઘાતી હુમલો કર્યો અને એ ‘ધમાલ’માં 70થી અધિક જીવ ગયા, 150થી અધિક જખ્મી થયા. આ એ જ સૂફી સંતની દરગાહ છે, જેના સન્માનમાં અમીર ખુસરોએ (1253-1325) ‘ઓ લાલ મેરી પત્ત રખીયો બલા ઝુલે લાલણ, સિન્ધડી દા, સેવન દા સખી શાહબાજ કલંદર, દમાદમ મસ્ત કલંદર, અલી દમ-દમ દે અંદર’ ગીત લખ્યું હતું, જે ભારત-પાકિસ્તાન-બાંગ્લાદેશ-અફઘાનિસ્તાનમાં આજે પણ એટલું જ લોકપ્રિય છે.

પાકિસ્તાનમાં છેલ્લા એક દાયકામાં સૂફી દરગાહો અને લીડરો ઉપરના હુમલાઓ પૈકી આ હુમલો સૌથી મોટો હતો. પાકિસ્તાને 2009થી ઇસ્લામની અતિવાદી સોચનો પ્રતિકાર કરવા સૂફી પરંપરાની સંયમિત સોચનો પ્રચાર શરૂ કર્યો છે, અને ત્યારથી લઇને પંજાબમાં બાબા ફરીદની દરગાહ અને સખી સરવારની દરગાહ, લાહોરની દાતા દરબારની દરગાહ અને બલૂચિસ્તાનમાં શેખ તાકી બાબાની દરગાહ આતંકી ‘ધમાલ’નો ભોગ બની ચૂકી છે. 2014માં ઉત્તર-પશ્ચિમ પાકિસ્તાનના ડેરા ઇસ્માઇલ ખાન પ્રાંતના સૂફી નેતા ફકીર જમશેદની બૉમ્બ ફોડીને હત્યા કરવામાં આવી હતી.

ભારતમાં (અને વિશ્વમાં) બહુ બધા લોકોને પાકિસ્તાનમાં ધાર્મિક અને ભક્તિનાં સ્થળો પર થતા આતંકી હુમલા સમજમાં આવતા નથી. હકીકતમાં છેલ્લા એક દસકાથી પૂરા વિશ્વમાં ઇસ્લામમાં ગુમનામીનું સંકટ ગહેરાયું છે. જેને આઝાદ જીવનશૈલી કહે છે, તેવી પશ્ચિમની સભ્યતાની અસર પૂરા સંસારમાં એટલી પ્રબળ અને પ્રલોભક છે કે ઇસ્લામિક સમાજને પોતાની પહેચાન ભૂંસાઇ જવાની બીક ઘર કરી ગઇ છે, અને એટલે જ અફઘાનિસ્તાનમાં અલ કાયદા, પાકિસ્તાનમાં તાલિબાન, સોમાલિયામાં અલ શબાબ, નાઇજિરિયામાં બોકો હરમ અને ઇરાક-સીરિયામાં ઇસ્લામિક સ્ટેટ જેવાં અતિવાદી જૂથોએ પશ્ચિમી દેશો જ નહીં, ઇસ્લામિક દેશોની અંદર પશ્ચિમી સભ્યતાનાં પ્રતીક જેવા વિચારો, પરંપરાને પણ ખતમ કરવાનું શરૂ કર્યું છે. સૂફી આવું જ એક પ્રતીક છે.

મુસ્લિમ રૂઢિવાદીઓ સૂફી મુસ્લિમ ભક્તોને બિન-ઇસ્લામિક ગણે છે, કારણ કે સૂફી પરંપરામાં સંતોની વ્યક્તિપૂજા થાય છે, અને નૃત્ય-સંગીત (જેમાંથી ધમાલ એક પ્રકાર છે) કરવામાં આવે છે.

ભારતીય ઉપમહાદ્વીપમાં સૂફી પરંપરાના કરોડો અનુયાયીઓ છે. પાકિસ્તાનમાં એની તાદાદ અતિવાદી તાલિબાની મુસ્લિમો કરતાં પણ વધુ છે. 1970 સુધી પાકિસ્તાની સમાજ અને રાજનીતિમાં સૂફી (જેને સાદી ભાષામાં સુન્ની પણ ગણાય છે) વર્ગનો દબદબો હતો, પરંતુ પાકિસ્તાનીઓ ધંધા-રોજગાર માટે મધ્ય-પૂર્વમાં ગયા અને ત્યાંથી સલાફી ઇસ્લામ(એટલે કે વિશુદ્ધ, અસલ અને અધિપતિ ઇસ્લામ)નો ખયાલ લઇને આવ્યા.

પાકિસ્તાને કટ્ટર અને રૂઢિવાદી ઇસ્લામમાં પોતાનો ચહેરો જોયો, તેનું કારણ એ પણ ખરું કે પાકિસ્તાનનો જન્મ જ ‘હિન્દુ ભારત’ના વિરોધમાં થયો હતો. સૂફી પરંપરાનો એક મોટો ઇતિહાસ ભારતમાં પણ છે, એ પાકિસ્તાનની નવી પેઢીને કઠે તે સ્વાભાવિક છે. ઇન ફેક્ટ, સૂફીવાદ ઉપર હિન્દુવાદની વ્યાપક અસર છે, એવું બહુમતી કટ્ટર મુસ્લિમો માને છે. જેવી રીતે મધ્યકાલીન ભારતમાં હિન્દુ ભક્તિ પરંપરા શરૂ થઈ હતી, તેવી જ રીતે મુસલમાનોમાં પ્રેમ-ભક્તિના આધાર પર સૂફીવાદનો ઉદય થયો હતો. સૂફીના અર્થને લઇને મતમતાંતર છે. કેટલાક વિદ્વાનો કહે છે કે સૂફી શબ્દ સફામાંથી આવે છે, જેનો અર્થ પવિત્ર એવો થાય છે.

કેટલાક અભ્યાસુઓ કહે છે સૂફી શબ્દની ઉત્પત્તિ ગ્રીક સોફિયાથી થઈ છે, જેનો અર્થ જ્ઞાન થાય છે. દાખલા તરીકે અંગ્રેજી ફિલોસોફી એટલે જ્ઞાન(સોફી)નો પ્રેમ (ફિલો). એ સમયના (અને આજે પણ) પ્રસિદ્ધ સૂફી સંતોમાં ખ્વાજા મોઇનુદ્દીન ચિશ્તી (અજમેર), ખ્વાજા કુતબુદ્દીન (દિલ્હી), સંત ફરીદ (દિલ્હી) અને નિજામુદ્દીન ઓલિયા (દિલ્હી) પ્રમુખ છે. આ પરંપરાના જાણીતા કવિ-ચિંતકોમાં રુમી, બુલ્લેશાહ, અમીર ખુશરો, ઓમર ખૈયામ અને કબીરનો સમાવેશ થાય છે.

સૂફી પરંપરામાં જે ધમાલ નૃત્ય અથવા દરવેશ નૃત્ય કહે છે, તેની શરૂઆત 13મી સદીના પર્શિયન કવિ રુમીએ શરૂ કરી હતી. જમણો હાથ આકાશ તરફ અને ડાબો હાથ પૃથ્વી તરફ રાખીને ગોળ-ગોળ ઘુમવાની પાછળ અહમનો ત્યાગ કરીને ઈશ્વરમાં લીન થઈ જવાનો ભાવ છે. ધમાલ આવું જ તંદ્રા-નૃત્ય છે, અને સેહવાન શરીફની લાલ શાહબાજ દરગાહ ઉપર એ રોજ સાંજે પેશ કરવામાં આવે છે. આ લાલ શાહબાજ કલંદર રુમીના જ સમકાલીન હતા, અને પશ્તો, ફારસી, તુર્કીશ, અરબી, સિંધી અને સંસ્કૃત ભાષાના જાણકાર હતા.

અમીર ખુશરોએ કલંદરની ભક્તિમાં જે કવિતા (કવ્વાલી) લખી હતી, એ સૂફી ધમાલનું સર્વોત્તમ સ્વરૂપ છે. દમા દમ મસ્ત કલંદર જેને નૂરજહાં, નુસરત ફતેહ અલી ખાન, આબિદા પરવીન, સાબરી બંધુ, રેશ્મા, રુના લૈલા અને જુનૂન જેવાં ગાયકોનો સ્વર મળ્યો છે. એ ગાતી વખતે માણસ સૂધ-બૂધ (અહમ્) ગુમાવી દે છે, અને પરમ તત્ત્વ સાથે મિલનનો અહેસાસ કરે છે. એ એક એવી ધમાલ છે, જેમાં માણસ બૃહમાંડીય ઊર્જા-નાચમાં વિલીન થઇ જાય છે. એ ભક્ત અને ભગવાનનું બુનિયાદી મિલન છે. જેમ બ્રહ્માંડની ઊર્જા ક્યારે ય અટકતી નથી તેમ કલંદરની દરગાહ પર પણ આ ધમાલ અટકતી નથી.

16મી તારીખે આત્મઘાતી બોમ્બરે લોહી રેડ્યું તે પછી બીજા જ દિવસથી ત્યાં ધમાલ પાછી ચાલુ થઈ ગઈ. આ અવિરત ધમાલ જ ધર્મની સમન્વયતા સાબિત કરે છે, પછી ચાહે એ શિવજીનું તાંડવ નૃત્ય હોય કે પછી સૂફી દરવેશનું રક્સે-ધમાર હોય. ઇસ્લામિક સ્ટેટનો એ હુમલો દરગાહ પર ન હતો, પરંતુ એક એવી દુનિયાદારી પર હતો જે માનવતાને ટુકડાઓમાં, વર્ગમાં વહેંચતી નથી. પાકિસ્તાનમાં આ સર્વગ્રાહી સૂફી દુનિયાદારી સલાફીના એકાંતિક હઠાગ્રહથી ભયમાં આવી પડી છે એ હકીકત આપણને એ સૂફી દુનિયાદારીને બચાવવા માટે ખબરદાર કરે છે, અને પેલા કલંદર ગીતમાં અમીર ખુશરોએ લખ્યું હતું તેમ, ‘ઓ પીર, પૂરે હિન્દુસ્તાન ઔર સિંધ મેં તેરી મહાનતા ગુંજે, સાથ મેં તેરી મજાર કે બડે બડે ઘંટે કી આવાજ ફૈલે … દમાદમ મસ્ત કલંદર.’

સૌજન્ય : “બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્નડે ભાસ્કર”, 26 ફેબ્રુઆરી 2017

ઓક્ટોબર 19, 1885ના દિવસે ન્યૂજર્સીના સેન્ડી હુક બંદર પર એસ.એસ. ઇડર નામનું પ્રવાસી જહાજ લાંગરે છે, જે બાર દિવસ પહેલાં બ્રેમેન, જર્મનીથી છૂટ્યું હતું. એના તૂતક ઉપર ઊભેલો સોળ વર્ષનો છોકરો ફ્રેડરિક ડ્રમ્ફ [Friedrich Drumpf] દૂર ન્યૂયૉર્ક બંદરગાહને જોઇ રહ્યો છે, જ્યાં સ્ટેચ્યુ ઑફ લિબર્ટીનું બાંધકામ ચાલુ છે. એ દિવસોમાં અમેરિકા પણ ‘બંધાઇ’ જ રહ્યું હતું. ફ્રેડરિક જર્મનીના એના નાનકડા શહેરમાં વાળ કાપવાનું શીખ્યો હતો, પણ એની મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ ઘણી મોટી હતી, અને એટલે જ એ મેનહટનની તળેટીમાં આવેલા કાસલ ગાર્ડન(આજના કાસલ ક્લિન્ટન)ના કિલ્લામાં ઊતરી રહ્યો હતો.

1892થી 1954 સુધી સૌથી વ્યસ્ત રહેલું અને અમેરિકામાં 1 કરોડ 20 લાખ પરદેશીઓને પ્રવેશ આપનારું બંદર ઇલીસ આઇલેન્ડ હજુ ખૂલ્યું ન હતું. એ વખતે કાસલ ગાર્ડન જ પ્રવેશ કેન્દ્ર હતું. કાસલ ગાર્ડન મૂળભૂત રીતે 1812માં બ્રિટિશરોના આક્રમણ ખાળવા માટે બંધાયું હતું. જેમ જેમ અહીં લોકો વસતા ગયા, અને બિલ્ડરોને રૂપિયા દેખાવા લાગ્યા તેમ તેમ એની પ્રાથમિકતા બદલાઇ, અને પરદેશીઓને ખાળવાને બદલે આવકાર અપાવવા લાગ્યો. 1855થી 1890 સુધી અહીં 80 લાખ પરદેશીઓ ઉતાર્યા હતા.

ન્યૂયૉર્કમાં ખુશકિસ્મત જિંદગીની શરૂઆત કરવા માટેનું પરદેશી બંદરગાહ ગણાતા આ કાસલ ગાર્ડનમાં ફ્રેડરિક ઊતર્યો ત્યારે સ્થાનિક અધિકારીઓએ ફ્રેડરિકની ઉચિત પૂછતાછ કરીને એની બધી વિગતો ચોપડામાં ટપકાવી. આ કાર્યવાહી પછી ફ્રેડરિક એની બહેન કેથરીનને મળ્યો હતો, જે અગાઉથી જ ન્યૂયૉર્કમાં આવી હતી અને ફ્રેડરિક શુચર નામના ક્લાર્કને પરણી હતી. ફ્રેડરિકના આગમનની એને ખબર હતી જ, કારણ કે સ્થાનીય સમાચારપત્રોમાં એસ.એસ. ઇડર જહાજ આવી રહ્યાના સમાચાર મોટા અક્ષરે છપાયા હતા.

ફ્રેડરિક આવ્યો તે દિવસનાં સમાચારપત્રોમાં ભવિષ્યના અમેરિકાની ઝાંખી હતી. કોઇકમાં સ્થાનિક મ્યુિનસિપાલિટીના ચુનાવમાં બ્લંડરની ખબર હતી, તો કોઇકમાં પોલીસને હાથતાળી આપીને છટકી ગયેલા બિલ્ડરના સમાચાર હતા. ન્યૂયૉર્કમાં ખેતરમાં મિલ બાંધવાની લાલચ આપીને બે ધનિક ખેડૂતને લૂંટી ગયેલા ‘પૈસે ટકે સુખી દેખાતા’ બે એજન્ટની ઘટના બની હતી, તો ‘ટાઇમ્સ’ સમાચારપત્રમાં મુરે હિલ, ફિફ્ટી સેવન્થ સ્ટ્રીટ અને સેવન્થ એવન્યૂ ઉપર લક્ઝુરિયસ પ્રોપર્ટી વેચવાની વિજ્ઞાપનો હતી.

એ દિવસો કઠોર અસમાનતાના હતા. એક તરફ નવા ધનિકો એમની સંપન્નતાનું છડેચોક પ્રદર્શન કરતા હતા, તો બીજી તરફ મેનહટનનું લોઅર ઇસ્ટ સાઇડ દુનિયાભરના ગરીબોથી ઉભરાઇ રહ્યું હતું. ફ્રેડરિકની બહેન 76 ફોર્સીથ સ્ટ્રીટ (હાલના ચાઇનાટાઉન) ઉપર રહેતી હતી, જે કાફી ભીડભાડવાળો વિસ્તાર હતો. સામાજિક બદલાવ માટે થઇ રહેલી સુધારાવાદી કાર્યવાહી અંતર્ગત અહીં ફોર્સીથ સ્ટ્રીટને બીજા ત્રણ વિસ્તારો સાથે સાંકળે તેવું મૉડલ ટાઉન બનાવાયું હતું, જેની અંદર 39 સોસાયટીમાં આવેલાં 605 એપાર્ટમેન્ટ્સમાં 2,700 લોકો રહેતા હતા. 264 બાથરૂમ હતા, અને માત્ર 40 એપાર્ટમેન્ટમાં જ ગરમ પાણીની વ્યવસ્થા હતી.

ફ્રેડરિક ડ્રમ્ફ જે વર્ષે ન્યૂયૉર્કમાં આવ્યો તે 1885માં જ ડેનમાર્કના સ્કૂલ ટીચરનો છોકરો જેકોબ રીસ પણ કાસલ ગાર્ડન થઇને ન્યૂયૉર્ક આવ્યો હતો, અને ફ્રેડરિકની જેમ જ ફોર્સીથ સ્ટ્રીટની ખાક છાનતો હતો. આ જેકોબ પાછળથી અંધારામાં મેગ્નેિશયમની લાઇટ કરીને ફોટોગ્રાફી કરવાની તકનીક શોધવાનો હતો. અંધારી ગલી-કૂંચીઓમાં રહેતા લોકોનું જીવન કેવું હતું તે આજે પણ જેકોબે પાડેલા ફોટામાં સચવાયેલું છે. ફ્રેડરિકને ત્યારે અંદાજ પણ ન હતો, ભૂંડોની જેમ રહેતા લોકોની આ બસ્તી પર ભવિષ્યમાં એનો જ વંશજ ભવ્યાતિભવ્ય ઇમારતો ચણશે.

ફોર્સીથ સ્ટ્રીટ જર્મન લોકોથી ઉભરાતી હતી. પૂરી 19મી સદી દરમિયાન અહીં જર્મન લોકોનાં ધાડાં આવતાં રહ્યાં હતાં, અને એક સમયે લોઅર મેનહટનનો એ છેડો દુનિયાનું ત્રીજા નંબરનું જર્મન શહેર (બર્લીન અને વિએના પછી) ગણાતું હતું. સ્ટાટસ-ઝેઇતુંગ નામનું ન્યૂયૉર્કનું જર્મન સમાચારપત્ર અહીં મફત વહેંચાતું હતું. ફ્રેડરિક આવ્યો તેના એક વર્ષ પછી 1886માં ફોર્સીથ સ્ટ્રીટ પર જ નેબરિંગ ગીલ્ડ નામના રહેવાસી ઇલાકાની શરૂઆત થઇ, જે આજે યુનિવર્સિટી સેટલમેન્ટ હાઉસ તરીકે ઓળખાય છે અને આજે ય ત્યાં નવા પરદેશીઓ આવે છે. રશિયામાં કત્લેઆમ થઇ ત્યારે યહૂદીઓનાં ધાડે ધાડાં આ સેટલમેન્ટમાં આવ્યાં હતાં. 

જૂના ચર્ચમાંથી બનેલા નવા સીનેગોગ આજે પણ ત્યાં ઊભા છે. જેકોબે જે ફોટા પાડેલા તેમાં અફીણની દુકાનોમાંથી ડોકાતા ચીની ચહેરાઓ પણ જોવા મળે છે. 18મી સદીના મધ્યમાં યહૂદી પરિવારો સબર્બમાં પથરાતા ગયા તેમ ફોર્સીથ સ્ટ્રીટ ચાઇના ટાઉનમાં સમાતી ગઇ. ફોર્સીથ સ્ટ્રીટ પર જે ઇમારતમાં ફ્રેડરિક રહ્યો હતો, તેના પહેલા ફ્લોર પર આજે જાપાનીસ રેસ્ટોરાં છે અને ઉપર એપાર્ટમેન્ટ છે, તેના ભોંયતળિયે ફુઝીયન અમેરિકન ઇલ્ડ્રીઝ એક્ટિવિટી નામનું એક સેન્ટર છે, જ્યાં આજે ય માહજોંગ નામની ચાઇનીસ રમત રમાય છે.

બાજુમાં ગોલ્ડન બર્ક બાર્બર શોપ છે, જે ફ્રેડરિકનો મૂળ ધંધો હતો. ત્રીજા દરવાજે મ્યુિનસિપાલિટીની નોટિસનો કાગળ હવામાં ફરફરી રહ્યો છે, જેમાં કચરો ફેંક્યાનો દંડ લખ્યો છે. ફ્રેડરિક ફોર્સીથ સ્ટ્રીટ ઉપર છ-આઠ મહિનાથી વધુ ટક્યો ન હતો, અને એ દરમિયાન પણ ઘર બદલતો રહ્યો. એનું નામ સમય સમય પર ડિરેક્ટરીઓમાં એના જેવાં જ નામોની યાદીમાં આવતું રહ્યું. દાખલા તરીકે ફ્રેડરિક ક્યારેક સિગાર બનાવનાર માઇકલ ડ્રમ્ફસેલરની સાથે, ક્યારેક પેઇન્ટર ફ્રેન્ક ડ્રમ્ફસેટા સાથે, તો ક્યારેક કોઇક વિધવા કેથરીન ડ્રમ્ફસર્બર સાથે રહ્યો હતો. સનબોર્ન નામની ન્યૂયૉર્કની વીમા કંપની તે વખતે સનબોર્ન મેપ બતાવતી હતી, અને તેમાં ફ્રેડરિકે જેટલા ઘર બદલ્યાં હતાં તેની માહિતી સચવાયેલી છે.

1891માં ફ્રેડરિક વૉશિંગ્ટન સ્ટેટ જતો રહ્યો, અને ત્યાંથી એ ઉત્તર-પશ્ચિમ કેનેડામાં આવેલા ક્લોન્ડાઇ પ્રદેશ જઇ ચડ્યો. આ ક્લોન્ડાઇ એ જ જગ્યા છે, જે ઇતિહાસમાં સોનાની ખાણ તરીકે દર્જ છે, અને 1896થી 1899 સુધી અહીં એક લાખ લોકો સોનાની તલાશમાં આવ્યા હતા. ‘થ્રી જનરેશન્સ ઑફ બિલ્ડર્સ’ નામની કિતાબ લખનાર ગ્વેન્ડા બ્લેરે પેશ કરેલા દસ્તાવેજો પ્રમાણે ફ્રેડરિકે આ ક્લોન્ડાઇ પ્રદેશના ખાણિયાઓને શરાબ, કબાબ અને શબાબ વેચવાનો ધંધો શરૂ કર્યો હતો.

એક દાયકા પછી એ ન્યૂયૉર્ક પાછો આવ્યો ત્યારે ફ્રેડરિક ‘માલદાર’ શેઠ બની ગયો હતો. પહેલા એ ન્યૂયૉર્કના પાંચ પૈકીના એક સબર્બ બ્રોન્કસમાં સ્થાયી થયો. આ બ્રોન્કસ અમેરિકાનું સૌથી ગીચ સબર્બ છે. એ પછી એ ક્વીન્સ સબર્બના વુડધહેવન સેક્શનમાં રહેવા ગયો. આ એ જ જગ્યા છે જ્યાં ડ્રમ્ફ ખાનદાનનાં ઊંડાં મૂળિયાં નખાયાં. અહીં જ એનાં લગ્ન થયાં અને અહીં જ પરિવાર બન્યો. અહીં જ એણે યુ.એસ. પાસપોર્ટ માટે અરજી કરી અને અહીં જ એણે એની જર્મનીની બેન્કમાં 80 હજાર માર્ક્સ જમા કરાવ્યા.

મે, 1918ના દિવસે ફ્રેડરિક ચાલતાં ચાલતાં પડી ગયો, અને બીજા દિવસે અમેરિકાનો મેમોરિયલ ડે હતો ત્યારે જ એ હોસ્પિટલના બિછાને મરી ગયો. 1918માં વિશ્વભરમાં 50 લાખથી 1 કરોડ સુધીના લોકોનો ભોગ લેનાર ન્યુમોનિયા એના મોતનું કારણ હતો. ફ્રેડરિક ત્યારે 49 વર્ષનો હતો. એની સંપત્તિમાં ક્વીન્સમાં બે માળ અને સાત રૂમનું મકાન, પાંચ ખુલ્લા પ્લોટ, 4 હજાર ડોલરનું સેવિંગ્સ, 3,600 ડૉલરના શેર અને 14 જણને આપેલી લોન હતી.

31,359 ડૉલરની (આજે 499,900 ડૉલરની) આ સંપત્તિ પત્ની એલિઝાબેથ અને દીકરા ફ્રેડના નામે હતી અને બંનેએ ભેગા મળીને ફ્રેડરિકનો રિયલ એસ્ટેટનો ધંધો આગળ વધાર્યો.

આ એ જ ફ્રેન્ડ હતો જેની પત્ની મેરી જૂન 14, 1946ના દિવસે ડ્રમ્ફ ખાનદાનના વધુ એક ચિરાગ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પને જન્મ આપવાની હતી. યસ, અમેરિકામાં દેશાંતર કરીને આવેલા જર્મન નાગરિકોની થતી ઊલટ-તપાસથી બચવા 16 વર્ષના એ છોકરા ફ્રેડરિક ડ્રમ્ફે પહેલું કામ એની અટક ડ્રમ્ફમાંથી ટ્રમ્પ કરવાનું કર્યંુ હતું. એ આવ્યો ત્યારે સ્વતંત્રતાની દેવીનું જ્યાં પૂતળું બંધાતું હતું એ કિલ્લો તો એનાથી ય જૂનો હતો.

જે વિદેશીઓનાં ધાડાં ખાળવા બંધાયેલો હતો. ડ્રમ્ફનો ચિરાગ ડોનાલ્ડ પરદેશીઓ માટે એથી ય મોટી દીવાલો ઊભી કરશે, એવી ફ્રેડરિકને ત્યારે કલ્પના ય નહીં હોય. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનો પૌત્ર જ્યારે મોટો થશે ત્યારે ઇમિગ્રાન્ટનો આ દેશ અમેરિકા સાવ જ બદલાઈ ગયો હશે.

(નોંધ: ન્યૂયૉર્કર પત્રિકામાં આવેલી કહાનીના આધારે)

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્નડે ભાસ્કર”, 19 ફેબ્રુઆરી 2017