સનસની ખેજ (જેને ખોદી ખોદીને કાઢ્યા હોય એવા) સમાચારને અંગ્રેજીમાં ‘સ્કૂપ’ કહે છે. પત્રકારોની જે પ્રજાતિ વિલુપ્ત થઈ રહી છે તે પૈકીના વિનોદ મહેતા એમની પહેલી જ નોકરી ‘ડેબોનિયર’માં, પ્રતિમા બેદી (પૂજા બેદીની મમ્મી, કબીર બેદીની પત્ની) મુંબઈના જુહુ બીચ પર 1974માં પગથી માથા સુધી અનાવૃત્ત થઇને દોડી હતી તેની તસવીરોનું ‘સ્કૂપ’ લઈ આવેલા. એમનું છેલ્લું ‘સ્કૂપ’ એમની છેલ્લી નોકરી ‘આઉટલુક’માં હતાં જેમાં, ટેલિકોમમંત્રી એ. રાજા અને કોર્પોરેટ એજન્ટ નિરા રાડિયા વચ્ચેની ટેલિફોનિક વાતચીતમાં પત્રકારો, રાજકારણીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓની ક્રિમિનલ સાંઠગાંઠ ખુલ્લી પડી હતી.

એક પત્રકાર શરીરની નગ્નતાથી શરૂ કરીને અનૈતિકતાની નગ્નતા સુધીની માનવીય કમજોરીઓને સફળતાપૂર્વક ઉઘાડી પાડે એવું દરેકના કિસ્સામાં બનતું નથી. એટલા માટે જ ગુજરાતીમાં ભણેલા-ગણેલા (રિપીટ) પત્રકારોમાંથી ભાગ્યે જ કોઈ એવો પત્રકાર હશે જે ‘ડેબોનિયર’ વાંચીને (રિપીટ) મોટો થયો ન હોય. ‘ડેબોનિયર’ ‘જોવાનું’ સામયિક હતું. વિનોદ મહેતાએ એને ‘વાંચવા’ લાયક બનાવેલું.

સેક્સ ખાલી સેક્સ હોય તો નઠારો બની જાય. વિનોદ મહેતાએ એમાં ‘બૌદ્ધિકતા’નું ગંગાજળ છાંટેલું. ‘ડેબોનિયર’ વિનોદ મહેતાની પહેલી નોકરી. મુંબઈના સમલૈંગિક પત્રકાર અશોક રાવ કવિએ 1971માં સમલૈંગિક ક્રાંતિ લાવવા આ પત્રિકા શરૂ કરી હતી. એમાં સફળતા ન મળી એટલે એ વખતના સર્વશ્રેષ્ઠ જી. ક્લેરીઝ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના રાજસ્થાની માલિક સુશીલ સોમાણીએ ડેબોનિયરને અમેરિકાના ધાંય ધાંય ‘પ્લેબોય’ની તર્જ પર ફરીથી પ્રકટ કરવાનું નક્કી કર્યું. વિનોદ મહેતા ત્યારે લંડનથી પાછા આવીને મુંબઈમાં નોકરી માટે ચંપલ ઘસતા હતા. મીનાકુમારીનું ત્યારે અવસાન થયું હતું. મુંબઈના જયકો પબ્લિસિંગવાળા ત્યારે મીનાકુમારી પર કિતાબ પ્લાન કરી રહ્યા હતા. એ કામ વિનોદ મહેતાને મળ્યું. વર્ષો પછી આ જ જયકો પ્રેસના ગુજરાતી માલિક અિશ્વન શાહ અને વિનોદ મહેતા ભારતનું પ્રથમ રવિવારીય સમાચારપત્ર સનડે ઓર્બ્ઝવર શરૂ કરવાના હતા.

વિનોદ મહેતા મીનાકુમારીના જીવનચરિત્ર (જેના પરથી તિગ્માંશુ ધુલિયા અત્યારે ફિલ્મ બનાવી રહ્યો છે) લખ્યા પછી નવારા હતા. એમને ખબર પડી કે છોકરીઓના ઉઘાડા ફોટા છાપતું ડેબોનિયર ડચકાં ખાય છે અને બંધ થઈ જવાની તૈયારીમાં છે. એમણે સુશીલ સોમાણીને કાગળ લખ્યો, ‘બંધ ના કરતા, મને ટ્રાય કરવા દો, મારી પાસે આઇડિયા છે.’ વગેરે વગેરે. આઇડિયા એ જ કે, નાગી છોકરીઓના સેન્ટર સ્પ્રેડની આજુબાજુમાં વિચારોત્તેજક લેખો ઠઠાડીએ તો ઇન્દ્રિયોતેજક પત્રિકાને ખરીદવામાં લોકોને ઓછી શરમ આવે.

વિનોદ મહેતાએ ‘ડેબોનિયર’ના સેન્ટર સ્પ્રેડને ટિપિકલ મહેતા શાહી બૌદ્ધિક-ગંગામાં ઝબોળી ઝબોળીને ભારતના બુક સ્ટોલ્સ પર ટિંગાતાં કરી દીધી હતાં. વિનોદ મહેતા પહેલા સંપાદક હતા જેણે ઉઘાડી છાતીઓ અને નિતંબો વચ્ચે વી. એસ. નાઇપોલ, નિરદ સી. ચૌધરી, ખુશવંત સિંઘ, વિજય તેંડુલકર, નિસીમ ઇઝીકેલ, અરુણ કોલાટકર અને આર. કે. નારાયણ જેવા ધુંઅાધાર લોકોના લેખ છાપ્યા હતા. તે વખતે વિદેશમંત્રી પદે રહેલા અટલ બિહારી વાજપેયીએ પણ ‘ડેબોનિયર’ને ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યો હતો. વાજપેયીએ ત્યારે મહેતાને કહેલું, ‘તમારું મેગેઝિન સરસ છે, પણ મારે તકિયા નીચે સંતાડી રાખવું પડે છે.’

‘ડેબોનિયર’ના પાનામાં વાજપેયી જેવા સજ્જનને ખેંચી લાવવાનું એક ‘સ્કૂપ’ હતું તો એના અંતિમ પર પ્રોતિમા બેદીની નંગધડંગ તસવીરોનું બીજું ‘સ્કૂપ’ હતું. કબીર બેદી અને પ્રોતિમા બેદીએ ત્યારે ‘ફ્રી સેક્સ’નો ઝંડો ઉપાડેલો. એ વખતે સિનેબ્લિટ્ઝ શરૂ થવાનું હતું અને એની એડિટર રીટા મહેતાએ જુહુના દરિયા કિનારા પર પ્રોતિમા બેદી કપડાં કાઢીને મેરેથોન દોડ લગાવે એવું ફોટોશૂટ ગોઠવેલું. ‘ડેબોનિયર’ ત્યાં સુધી ખાસ્સી ‘નામના’ કમાઈ ગયેલું. પ્રોતિમાને થયું કે આટલી અદ્દભુત રિયલ તસવીરો ‘ડેબોનિયર’માં છપાવી જોઇએ.

વિનોદ મહેતા, પ્રોતિમા બેદી અને સુશીલ સોમાણીએ કારસો ગોઠવ્યો. ત્યારે રંગીન પાનાં છાપવાનું કામ ખાસ્સું માથાકૂટવાળું હતું. પ્રોતિમાના ભરાવદાર અને આકર્ષક શરીરનાં તસવીરોવાળાં પાનાં પ્રેસમાં છપાતાં હતાં ત્યાં કબીર બેદીનો ફોન આવ્યો અને કહ્યું કે, પાનાં ઉતારી લો, મારી કારકિર્દી અને ઇજ્જત બંને ખતરામાં છે. વિનોદે ના પાડી તો બીજે દિવસે બે ગુંડા ટાઇપ માણસો ‘ડેબોનિયર’ની ઓફિસમાં આવ્યા અને સિગારેટના ધુમાડા છોડતાં છોડતાં કહ્યું, ‘સાહીબને બોલા ફોટો નહીં છાપને કા હૈ.’

એ જ દિવસે પ્રોતિમાને ફોન આવ્યો કે, ‘કબીર બાસ્ટર્ડની જેમ બરાડા પાડી રહ્યો છે અને આ ફોટા છપાયા તો મને ઘરમાંથી તગેડી મૂકવાની ધમકી આપી રહ્યો છે. તમે કંઇક કરો. ફોર કલર સેન્ટર સ્પ્રેડ ગમે તેમ કરીને પ્રેસ પરથી ઉતારી લો. હું ખર્ચો આપી દઈશ.’ વિનોદ મહેતાએ પ્રોતિમાની શાદી બચાવવા ફોટા ઉતારી લીધા. પછી તો એ ફોટા બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટમાં સિને બ્લિટ્ઝમાં છપાયા અને દેશભરમાં હંગામો મચી ગયો. વિનોદ મહેતા લખે છે, ‘ફોટા ઉતારી લેવાનીએ ઉધારી હજુ ય બાકી છે.’

વિનોદ મહેતાની પૂરી કારકિર્દી ડેબોનિયર(1974)થી શરૂ કરીને આઉટલુક(1995)માં પૂરી થઈ છે. વચ્ચે ચાર શ્રેષ્ઠ સમાચાર પત્રો આવી ગયાં. 1980માં સનડે ઓબ્ઝર્વર, 1987માં ઇન્ડિયન પોસ્ટ, 1989માં ઇન્ડિપેડેન્ટ અને દિલ્હીનું દોઢસો વર્ષ જૂનું ‘પાયોનિયર’.

કોઈને એવું લાગે કે આટલી બધી પત્ર-પત્રિકાઓનું સંપાદન કરનાર પત્રકાર કેટલો નસીબવાળો કહેવાય. પરંતુ ‘આઉટલુક’ને બાદ કરતાં (અને ડેબોનિયરને નિસરણી ચઢવાનું પહેલું પગથિયું ગણીને છોડી દઈએ તો) બાકીનાં બધાં પ્રકાશન મહેતાએ જ શરૂ કર્યાં અને એમણે જ બંધ કર્યાં. ગુજરાતીમાં તો પત્રકારો અને માલિકોના સંબંધો સુંવાળા હોય છે પણ વિનોદ મહેતા અને એમના માલિકો વચ્ચે કાયમ તનાતની ચાલતી. એટલે જ વિનોદ મહેતાની એક ઓળખાણ ‘નોકરીમાંથી સૌથી વધુ વખત કાઢી મુકાયેલા એડિટર’ તરીકેની છે.

ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયાએ મુંબઈમાં વિનોદ મહેતા પાસે ધ ઇન્ડિપેન્ડેન્ટ શરૂ કરાવ્યું ત્યારે ‘બોરીબંદરની ઓલ્ડ લેડી’ના બધા એડિટરો વિનોદ મહેતાની ખિલાફ થઈ ગયેલા. એ વખતે શિમોર હર્ષ નામના અમેરિકન પત્રકારે મોરારજી દેસાઈને સી.આઈ.એ.ના ભારતીય જાસૂસ ગણાવેલા તેનો વિવાદ ચાલતો હતો. વિનોદ મહેતાએ ધ ઇન્ડિપેન્ડેન્ટમાં આઠ કોલમનું ‘એક્સક્લુઝિવ’ મથાળું ઠઠાળેલું : અમેરિકા માટે જાસૂસીના કામમાં મોરારજી દેસાઇ નહીં, વાય. બી. ચવ્હાણ. સ્વતંત્ર મહારાષ્ટ્રના પ્રથમ મુખ્યમંત્રી યશવંતરાવ બલવંતરાવ ચવ્હાણને ‘બદનામ’ કરવાની મહેતાની જુર્રતથી માલિકો સાથે એવી તનાતની થઈ કે પહેલા પાને માફી માગવી પડી અને નોકરી ય ગઈ.

ઇન્ડિયન પોસ્ટના માલિક રેમન્ડવાળા વિજયપત સિંઘાનિયાએ વિનોદ મહેતાને આઠ-દસ લોકોનાં નામની એક યાદી પકડાવેલી અને કહેલું કે આ લોકોની વિરુદ્ધ કશું લખવાનું નહીં. એમાં એક નામ રાજીવ ગાંધીનું અને બીજું નામ અમિતાભ બચ્ચનનું. મહેતાએ કહ્યું, પ્રધાનમંત્રીની ટીકા જ ન થાય તો પેપર કેવી રીતે બહાર નીકળે? ઇન્ડિયન પોસ્ટમાંથી નીકળીને દિલ્હીના દોઢસો વર્ષ જૂના પાયોનિયરને હાથ પર લીધું તો એના માલિક એલ. એમ. થાપરમાં રાજકીય મહત્ત્વાકાંક્ષાએ જન્મ લીધો અને વિનોદ મહેતાને એ ય છોડવું પડ્યું.

મહેતા લખે છે, ‘હું એ સંપાદકોમાં નથી જે પ્રેસ ફ્રીડમની માત્ર વાતો જ કરે. મેં એક વાર નહીં, બે વાર નહીં, ત્રણ વખત નોકરી છોડી છે. એવું ય નથી કે મારી પાસે બીજી નોકરી હતી. લાંબો સમય સુધી હું બેકાર રહ્યો છું. માલિક હોય તો નાની-મોટી વાતો તો માનવી પડે, પરંતુ એક લક્ષ્મણરેખા હોય છે જેને પાર કરવી મુશ્કેલ હોય છે.’ ‘આઉટલુક’માં આ લક્ષ્મણરેખા કાફી હદ સુધી અખંડ રહેલી. એમાં ય, રાડિયા ટેપ જારી કરવાનો વિનોદ મહેતાનો નિર્ણય ભારતીય પત્રકારત્વમાં સીમા ચિહ્ન ગણાય જેના કારણે ઘણા રાજકારણીઓ, પત્રકારોની નોકરી ગઈ છે.

વિનોદ મહેતા બ્રિટિશ રંગમાં રંગાયેલા પત્રકાર હતા. એ લંડનથી પાછા આવ્યા પછી ત્યાંના સન્ડે ટાઈમ્સ કે ધ ઓબ્ઝર્વરની તર્જ પર ભારતમાં રવિવારીય સમાચારપત્ર શરૂ કરવાની ઇચ્છા હતી. મુંબઇમાં જયકો પ્રેસવાળા ગુજરાતી અિશ્વન શાહે વિનોદ મહેતાને આ તક આપેલી અને ભારતનું એક માત્ર અને આજે ય સર્વશ્રેષ્ઠ કહી શકાય તેવું સન્ડે ઓબ્ઝર્વર બહાર પડેલું.

ડેબોનિયરમાં ઉઘાડી છાતીવાળી સુંદરીઓ વચ્ચે વખાના માર્યા સલવાઈ ગયેલા ‘બૌદ્ધિક’ વિનોદ મહેતાને આ સન્ડે ઓબ્ઝર્વરમાં મોકળું મેદાન મળ્યું હતું અને એક સમચારપત્ર કેટલું રંગીન આકર્ષક અને વિચારોત્તેજક હોય એ સાબિત કરી દીધેલું. આ જ સન્ડે ઓબ્ઝર્વરમાં ધીરેન ભગત નામના હોનહાર પત્રકારે 30 વર્ષ પહેલાં (તે વખતે કડેધડ) ખુશવંત સિંઘ મરી જાય તો છાપામાં કેવી શોકાંજલિ લખાય તેનો પ્રયોગ કરેલો.

વિનોદ મહેતાને ‘તમને ગમતા એક એડિટરનું નામ આપો’ એમ પુછાયેલું ત્યારે તેમણે કહેલું કે ‘ખુશવંત સિંઘ એક માત્ર એડિટર છે. જેને હું સલામ કરું છું. બાકી, આજના પત્રકારો પાસેથી મારે કંઇ શીખવા જેવું નથી.’ કદાચ એટલે જ વિનોદ મહેતાએ એમના પાલતુ કુત્તાનું નામ એડિટર રાખ્યું હતું. એ કહે, ‘લોકો મને પૂછે છે કે કુત્તાનું નામ એડિટર કેમ રાખ્યું છે. હું કહું છું, કારણ કે એ જીદ્દી છે અને બધી ખબર પડતી હોય તેવો ડોળ કરે છે એટલે.’

ગયા રવિવારે 73 વર્ષની વયે અલવિદા કરી ગયેલા આ વિનોદ મહેતાના દિલ્હીના નિઝામુદ્દીન ઇસ્ટ સ્થિત ફ્લેટમાં હજારો કિતાબો, ફાઇલો અને સામાયિકો વચ્ચે સુશીલ સોમાણીએ લખેલો એક પત્ર પણ ક્યાંક દબાયેલો પડ્યો છે જે વિનોદ મહેતાએ ‘ડેબોનિયર’ છોડ્યું ત્યારે લખાયો હતો :

‘ડિયર વિનોદ,

મને ખબર છે કે મેં તને જ્યારે નોકરીમાં રાખ્યો હતો ત્યારે એક જુગાર જ ખેલ્યો હતો. આજે મને એ વાતનો આનંદ છે કે મારો જુગાર સફળ ગયો છે. ડેબોનિયર ભારતના અગ્રણી સામયિકોમાં છે કે નહીં તેની મને ખબર નથી, પરંતુ એક વાતનો પાકો વિશ્વાસ છે કે દર મહિને હજારો વાચકો ડેબોનિયર વાંચવાની રાહ જુએ છે. ડેબોનિયર તારું બેબી હતું અને કાયમ રહેશે.’

આમીન.

સૌજન્ય : https://www.facebook.com/raj.goswami.31?fref=nf

યુરોપ બીજા મહાયુદ્ધમાં ઝુલસ્યું હતું ત્યારે એક અમેરિકન મહિલા જે. કૃષ્ણમૂર્તિને મળવા આવી હતી. એના બે દીકરા હતા. એક ઇટલીમાં ‘શહીદ’ થઈ ગયો હતો અને બીજો જે 16 વર્ષનો હતો એ યુદ્ધની ગિરફતમાં ન આવી જાય તે માટે કૃષ્ણમૂર્તિની મદદ લેવા આવી હતી. એણે એના માનસિક સંતાપ અને ઉકળાટની વાત કરી. કૃષ્ણમૂર્તિએ એને એમના ચિર-પરિચિત અંદાજમાં સૂચન કર્યું કે દીકરાને બચાવવો હોય તો એણે અમેરિકન હોવાની ઓળખ છોડી દેવી પડે, ધન-દોલત અને લાલચ જતી કરવી પડે, બીજા પર પ્રભુત્વ જમાવવાની કોશિશ બંધ કરવી પડે અને માત્ર રહેણી-કરણીમાં જ નહીં, વિચારોમાં, સંબંધોમાં સાવ સાદી જિંદગી જીવવાનું શરૂ કરવું પડે. મહિલાએ કહ્યું, ‘કૃષ્ણજી, આટલું બધું છોડવું તો બહુ અઘરું છે. આ બધી પરિસ્થિતિઓ સામે લડવા હું તો બહુ નાની છું.’

કૃષ્ણમૂર્તિએ આ કિસ્સો યાદ કરીને કહ્યું હતું કે એના દીકરાના વિનાશ માટે એ ખુદ જવાબદાર હતી. દુનિયામાં જે યુદ્ધ ચાલે છે તેના માટે પ્રત્યેક વ્યક્તિ જવાબદાર છે, કારણ કે એની અંદર પૈસાનું, પોઝિશનનું, સંબંધોનું, માન્યતાઓનું અને વિચારોનું યુદ્ધ ચાલે છે. કૃષ્ણમૂર્તિ કહેતા કે વૈચારિક માન્યતાઓમાંથી આતંક પેદા થાય છે. ચાહે એ માન્યતા રાષ્ટ્રવાદમાં હોય, આદર્શમાં હોય, ધર્મમાં હોય કે સંપ્રદાયમાં હોય, એ એકબીજાને તોડવાનું કામ કરે છે અને એ વિભાજન, અલગાવમાંથી ઘર્ષણ પેદા થાય છે.

પેશાવર કે પેરિસની આતંકી ઘટનાને ઇસ્લામિક આતંકવાદના ચશ્માંમાંથી જોઈને એને ‘એ તો એવા જ છે’ અથવા ‘મારે શું લેવા-દેવા?’ એવા સીમિત દાયરામાં મૂકી દેવું આસાન અને અનુકૂળ છે, પરંતુ યુદ્ધ કે આતંક કે હિંસા કે સંઘર્ષને સમજવો હોય તો કેન્દ્રમાં બીજી વ્યક્તિ નહીં, સ્વયં આપણે હોવા જોઈએ. દુનિયામાં જે પણ છે, સારું કે ખરાબ, એ આપણું જ એક્સ્ટેન્શન છે. દુનિયા આપણાથી અલગ નથી, આપણે જ દુનિયા છીએ.

આપણું પૂરું જીવન પસંદગીઓ આધારિત છે. આપણે આપણી જરૂરિયાતો અને માનસિકતા પ્રમાણે કેટલીક બાબતો સ્વીકારીએ છીએ અને કેટલીક બાબતો છોડી દઈએ છીએ. જીવનના વિભિન્ન સ્તર પર પસંદગી-નાપસંદગી, સ્વીકાર-અસ્વીકાર અને લગાવ-અલગવાની પ્રક્રિયા નિરંતર ચાલતી રહે છે. આ અવિરત પ્રક્રિયામાં એક સંઘર્ષ હોય છે.

જેને આપણે મહત્ત્વાકાંક્ષા કહીએ છીએ એ આ પસંદગીની પ્રક્રિયાનું જ બીજું નામ છે. આપણે કંઈક બનવા માગીએ છીએ, આપણે પદ અને પ્રતિષ્ઠા ઇચ્છીએ છીએ, આપણને ઇજ્જત અને વાહવાહી જોઈએ છીએ, આપણને આપણી આજુબાજુમાં મર્યાદિત માણસો પરની સત્તાનો વિસ્તાર કરીને સમાજ કે દેશ પર સત્તા જમાવવી છે, હું અભણ છું તો બુદ્ધિશાળી બનવું છે, અશાંત છું તો પલાંઠી મારી ધ્યાન ધરવું છે, એક પત્નીથી સંતોષ નથી તો બીજી સ્ત્રીનો સંગ શોધવો છે, સિગારેટથી કામ ચાલતું નથી એટલે દારૂની જરૂરિયાત છે, 25 હજારની નોકરી ઓછી પડે છે એટલે એક લાખની કંપનીમાં જવું છે, મોહ-માયાથી પેટ ભરાઈ ગયું છે એટલે ઉત્તમ સાધુ બનવું છે. પૂરી જિંદગી આપણે માનસિક આવેગો પ્રમાણે પસંદગી કરતા રહીએ છીએ. ‘કંઈક કરવાની’ અથવા ‘કંઈક બનવાની’ આ પ્રક્રિયા મહત્ત્વાકાંક્ષા છે. જીવન એટલા માટે સંઘર્ષોની એક લાંબી સાંકળ જેવું છે.

આપણી પોતાની અને આપણે જેને બાહ્ય જગત કહીએ છીએ તે દુનિયાની પૂરી કહાની આવી મહત્ત્વાકાંક્ષાઓની બનેલી છે. માણસે એની ઇચ્છા પ્રમાણે આ દુનિયાનો વિકાસ કર્યો છે. માણસ ગુફામાં રહેતો હતો ત્યાંથી બહાર નીકળીને એણે દુનિયામાં એ બધી જ વસ્તુઓનું સર્જન કર્યું જે એને પૂરા સંસાર, પૂરા બ્રહ્માંડમાં રહેવા લાયક સૌથી શ્રેષ્ઠ જગ્યા તરીકે સાબિત કરે. કૃષિ ક્રાંતિ, ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ, ટેક્નોલોજિકલ ક્રાંતિ અને ઇન્ફર્મેશન ક્રાંતિના પડાવો પર માણસે જીવનને બહેતરથી અતિ બહેતર બનાવ્યું છે પરંતુ એને શાંતિ કેમ નથી મળી? વિકાસની આ પૂરી દડમજલના અંતિમ દોર પર એનો સંઘર્ષ કેમ ખતમ થયો નથી?

ચાહે વ્યક્તિગત જીવન હોય, સામાજિક જીવન હોય કે રાષ્ટ્રીય જીવન હોય – અા તમામ સ્તરે માણસ અસંતુષ્ટ, દુ:ખી અને ખિન્ન રહ્યો છે. માણસે જ્યારે જ્યારે નવો વિકાસ, નવી શોધખોળ, નવી સિદ્ધિ કે નવી ક્રાંતિ કરી છે ત્યારે ત્યારે એણે સુખ અને શાંતિના આગલા પડાવ પર જવાની આશા બાંધી છે. વિકાસની સફરમાં માણસને કૃષ્ણ, બુદ્ધ, મહાવીર, પયગંબર, ગાંધી અને કૃષ્ણમૂર્તિ જેવા માર્ગદર્શક પણ મળ્યા છે પણ માણસનો સંઘર્ષ યથાવત્ રહ્યો છે, શાંતિની ચીસ થમી નથી.

એ આશ્ચર્ય નથી કે જે માણસે કલાકોમાં ઇન્ટરનેશનલ પ્રવાસ કરી શકાય તેવા જેટ પ્લેન બનાવ્યાં છે તે જ માણસે અત્યંત ઘાતક મિલિટરી ફાઇટર પ્લેન પણ બનાવ્યાં છે ? યુ. જી. નામના બીજા એક કૃષ્ણમૂર્તિ બ્રિટિશ ચિંતક બટ્રાન્ડ રસેલને મળ્યા ત્યારે તેમના વિશ્વશાંતિના પ્રયાસોની (સાચી) મજાક કરતાં યુ.જી.એ એમને કહ્યું હતું, ‘તમે જે હાઇડ્રોજન બોમ્બની નિંદા કરો છો અને તેના વિનાશની અપીલ કરો છે એ તમારા પોલીસમેનનું જ એક્સ્ટેન્શન છે. જે જાન-માલની રક્ષા કરવાની જરૂરિયાતમાંથી પોલીસમેનનો જન્મ થયો હતો તે જ જરૂરિયાતમાંથી હાઇડ્રોજન બોમ્બનો જન્મ થયો છે. બોમ્બને કાઢતા પહેલાં પોલીસમનને કાઢો. કાઢશો?’

પેશાવરમાં આતંકવાદીઓએ બંદૂકથી નિર્દોષ માણસને રહેંસી નાખ્યા અને આપણે કકળાટ કરી મૂક્યો. 2008માં અજમલ કસાબ અને એના બીજા 9 ‘ભાઈબંધો’એ ચાર દિવસ સુધી 12 શૂટઆઉટ અને બોમ્બિંગ કરીને 164 મુંબઈગરાને ઉડાવી દીધા હતા તેવી જ રીતે બે બંદૂકધારીઓએ પેરિસમાં બે દિવસમાં 20 માણસોને ઉડાવી દીધા.

આ કત્લેઆમમાં ઇસ્લામિક આતંકની વાસ્તવિકતા તો છે જ પરંતુ એથી ય મોટી વાસ્તવિકતા એ છે પરધર્મીની હત્યા કરવાના ધાર્મિક ઝનૂન પાછળ ગુફાવાસી આદિમાનવની એ સુરક્ષા છે જેના કારણે એણે ગધેડાના હાડકામાંથી ભાલો બનાવીને પાડોશીને માર્યો હતો.

માણસ એની હિંસક સંસ્કૃિતનો વારસદાર છે. દ્વિતીય મહાયુદ્ધમાં મિત્ર રાષ્ટ્રોએ ભેગા મળીને હિટલરનો ખાત્મો કર્યો ત્યારે એવી આશા હતી કે સંસારમાં હવે શાંતિનો સૂરજ ઊગશે. આજે 50 વર્ષ પછી દુનિયા આતંકના યુદ્ધ સામે ઝઝૂમી રહી છે. તમામ વિકાસ પછી પણ મરવાની અને મારવાની માણસની વૃત્તિમાં કોઈ ફરક આવ્યો નથી.

ગુફામાં બેસીને ગધેડાના હાડકાને અણી કાઢનારોએ માણસ આજે વ્હાઇટ હાઉસમાં બેઠો છે, અફઘાનિસ્તાનમાં બેઠો છે, ઇરાક-સીરિયામાં બેઠો છે કે ઉત્તર કોરિયામાં બેઠો છે.

મંચ પર ચઢીને આપણે એક બાજુ શાંતિ અને પ્રેમની વાતો કરીએ છીએ અને બીજી તરફ સેકન્ડોમાં સંહાર કરે તેવાં સાધનો ય બનાવીએ છીએ. આ ગડબડ નથી ? આશ્ચર્ય છે કે માણસ શાંતિ માટે યુદ્ધ કરે છે! જંગલમાં રહેતાં પશુ માણસ કરતાં ય હિંસક છે પરંતુ એ બીજા પશુને ત્યારે જ મારે છે જ્યારે એને ભૂખ મિટાવવાની હોય. પૃથ્વી પર માણસ એકમાત્ર એવું પ્રાણી છે જેની પાસે ભૂખ મિટાવવાનાં તમામ સાધન મોજૂદ હોવા છતાં એ માત્ર માન્યતા, શ્રદ્ધા કે વિચારને લઇને બીજા માણસની હત્યા કરે છે.

1985માં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘની 40મી વર્ષગાંઠ પર જે. કૃષ્ણમૂર્તિને વિશ્વશાંતિની ચર્ચા કરવા બોલાવાયા હતા. તેમણે ત્યારે કહ્યું હતું કે, ‘આપણે સ્વયંને એ સવાલ પૂછવો જોઇએ કે આપણી અંદર દુ:ખ, સંતાપ અને ચિંતાનું ક્યારે ય સમાપન થશે કે નહીં.’ મોટાભાગના લોકો પોતાના ગિરેહબાનમાં જોતા ડરે છે અને પોતાનામાં પરિવર્તન સામે પ્રતિરોધ પેદા કરી લે છે. વિકાસની લાંબી યાત્રામાં માણસનું મસ્તિક યુદ્ધ, હિંસા, સંઘર્ષ અને નફરત માટે સંસ્કારિત થઈ ગયું છે. માનવીય મસ્તક સંઘર્ષ અને હિંસાના સંસ્કારથી બંધાયેલું છે. આ મસ્તક એની સંસ્કારબદ્ધતાથી મુક્ત થઈ શકે?

મિલિટરી યુદ્ધ કહો કે ધાર્મિક આતંકવાદ, હિંસાની અનિવાર્યતા આપણી અંદર છે. ઘરમાં પતિ-પત્ની વચ્ચે કે પાડોશમાં બે પરિવાર વચ્ચે જે થઈ રહ્યું છે તે જ જુદા અને મોટા સ્વરૂપે બે દેશો કે બે સંપ્રદાયો વચ્ચે થઈ રહ્યું છે. મૂળ સવાલ એ છે કે માણસમાં વૈચારિક ક્રાંતિ કેવી રીતે આવે? નવા વિચારો, નવી માન્યતાઓ, નવા આદર્શો કે નવા ચિંતનોથી માણસની મૂળભૂત વૃત્તિમાં કોઈ ફરક આવ્યો નથી. એક ઉપાય માણસના મસ્તકમાં કેમિકલ પરિવર્તન લાવવાનો છે. એમ તો અમેરિકા જિનેટિક એન્જિનિયરિંગ દ્વારા ‘રોબોટિક સૈનિકો’ પેદા કરવા પર કામ કરી રહ્યું છે. જે મશીનની જેમ આદેશ પ્રમાણે જ કામ કરે. આ જિનેટિક ટેક્નોલોજી ભવિષ્યના આતંકવાદીઓના હાથમાં આવી જાય તો ?

તો ફરી પાછો મુંબઈ, પેશાવર અને પેરિસનો કકળાટ.

https://www.facebook.com/raj.goswami.31/posts/894211883962489:0

વિદેશોમાં વસતા ગુજરાતીઓ માટેનો અંગ્રેજી શબ્દ જે હવે ગુજરાતી બની ગયો છે તે ડાયસ્પોરા મૂળ ગ્રીક શબ્દ ‘ડિસ્પેઈરીન' (ડાયસ્પર) પરથી આવ્યો છે. જેનો મતલબ થાય છે : વિખરાઈ જવું, ફેલાઈ જવું કે તિતર-બિતર થઈ જવું. હિબ્રુ બાઈબલનો જ્યારે ગ્રીકમાં અનુવાદ થયો ત્યારે ઈઝરાયલ-પેલેસ્ટાઈનની ભૂમિ પરથી યહૂદીઓના નિષ્કાસન માટે પહેલીવાર આ શબ્દનું પ્રયોજન થયેલું.

છેલ્લા બે દાયકાથી ડાયસ્પોરા શબ્દ યહૂદી નિષ્કાસનના દાયરામાંથી બહાર નીકળીને દેશાંતર કરતા મજદૂરો, ડબલ નાગરિકત્વ ધરાવતા લોકો, વિદેશી વિદ્યાર્થીઓ, બીજી-ત્રીજી-ચોથી પેઢીના વિદેશીઓ અને નસ્લીય વિરાસતમાં િહસ્સેદારી ધરાવતા લોકોની ઓળખાણ સુધી પહોંચ્યો છે. ડાયસ્પોરા ત્રણ પ્રકારના હોય છે: ઉત્પીડિત ડાયસ્પોરા, શ્રમિક ડાયસ્પોરા અને વ્યાપારી ડાયસ્પોરા.

ગુજરાતીઓ મૂળે ધંધાર્થે સ્થળાંતર કરતા હતા એટલે એમને યહૂદીઓ, જીપ્સીઓ પારસીઓ કે બૌદ્ધોના ઉત્પીડિત નિષ્કાસનનો અર્થ ખબર ન હોય તે સ્વભાવિક છે. હવે તો ઈમિગ્રાન્ટ અથવા અપ્રવાસી જેવો વધુ સભ્ય શબ્દ પણ વપરાશમાં આવી ગયો છે પરંતુ નરેન્દ્ર મોદી જેને ‘પહેલા ભારતીય પ્રવાસી' તરીકે ઓળખાવીને અમદાવાદમાં પ્રવાસી ભારતીયોનો મેળો યોજી ગયા તે મહાત્મા ગાંધી એક બીજો શબ્દ લઈને આવેલા : ગિરમીટિયા.

ગાંધીજી ‘પહેલા ભારતીય પ્રવાસી' હતા એવું કહેવામાં અને સાંભળવામાં સારું લાગે છે, પરંતુ બહુ ઓછા લોકોને ખબર હશે કે ગાંધીએ પોતાને ‘પહેલા ગિરમીટિયા' તરીકે ગણાવ્યા હતા. ગિરમીટિયા એટલે વેઠિયા મજદૂર. 1879માં ગુલામ ભારતમાં એક ઠેકા વ્યવસ્થા (ઈન્ડેચર િસસ્ટમ) તહત ભારતીય મજદૂરોને ફિજીનાં ખેત-બગીચાઓમાં કામ કરવા માટે લઈ જવામાં આવતા હતા. આ ઈન્ડેચર વ્યવસ્થામાં મજદૂરીના જે ‘એગ્રિમેન્ટ' પર એમના અંગૂઠા લેવામાં આવતા તે ‘એગ્રિમેન્ટ'ને આ અભણ-ગમાર ભારતીયો ‘ગિરમીટ' કહીને બોલાવતા હતા. 1916માં ફિજીમાં જ્યારે આ ઠેકેદારીનો અંત આવ્યો ત્યારે ત્યાં 60,965 ‘ગિરમીટિયા' પુરુષો, સ્ત્રીઓ અને બાળકો હતાં.

જે ફર્ક કેરીબિયન, મોરીશિયસ, ફિજી, મેલેશિયા અને આફ્રિકન બ્રિટિશ કોલોનીઓમાં મજદૂરી કરતા ભારતીયો અને યુએસ, યુકે, કેનેડા અને ઓસ્ટ્રેલિયા કામ કરતા ભારતીયો વચ્ચે છે તે જ ફર્ક ગિરમીટિયા અને ડાયસ્પોરા શબ્દ વચ્ચે છે. ડાયસ્પોરા અથવા અપ્રવાસીમાં મૂળ વતનનાં મૂળિયાં અભિપ્રેત છે જ્યારે ગિરમીટિયા એટલે સુખની શોધમાં બે-વતન થઈ ગયેલા લોકો. 1838માં બ્રિટને કાયદા મારફતે ગુલામી પ્રથા નાબૂદ કરી ત્યારે એમાંથી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની હેઠળના પ્રદેશ બાકાત રખાયેલા.

ભારતમાં જ્યારે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની સંપૂર્ણ હકૂમત સ્થપાઈ ત્યારે ભારતમાંથી મજદૂરોને વેઠિયા કામો માટે લઈ જવાની ઈન્ડેચર વ્યવસ્થા શરૂ થયેલી. ફિજીમાં જે ભારતીય મૂળના લોકો છે તે સંપૂર્ણ પણે આ ગિરમીટિયા પ્રથાને ‘આભારી' છે. 1838થી લઈને 1916 સુધી આ ગિરમીટિયા પ્રથા હેઠળ લગભગ 12 લાખ ભારતીયોને મોરીશિયસ, ગ્યુએના, ત્રિનિદાદ એન્ડ ટોબેગો, દક્ષિણ આફ્રિકા, ફ્રેન્ચ રિયુનિયન, સુરીનામ, જમૈકા અને ફિજીનાં ખેતરોમાં વેઠિયા મજદૂર તરીકે ઝુલસી દેવાયા હતા.

ઈન્ડેચર વ્યવસ્થાનો આ આખો કાળો ઇતિહાસ આજે જનસ્મૃિતમાંથી ભૂંસાઈ ગયો છે પરંતુ ગાંધીએ પ્રચલિત બનાવેલા ‘ગિરમીટિયા' શબ્દમાં એ સચવાઈ ગયો છે. 24 વર્ષની ઉંમરે ગાંધી ખુદ એક વર્ષના એગ્રિમેન્ટ પર બેિરસ્ટર તરીકે દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા હતા. દક્ષિણ આફ્રિકાના શેઠ અબ્દુલાએ ગાંધીને બેરિસ્ટરની સેવા આપવા બોલાવેલા. એક જ અઠવાડિયામાં ગાંધીને કડવા અનુભવો થયા અને ત્યાંની પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ આવી ગયો.

વકીલાત શરૂ કર્યાના બે-ચાર મહિનામાં જ ગાંધી પાસે બાલાસુંદરમ નામના તમિળ ભારતીય મજદૂરનો કેસ આવેલો જેને એના માલિકે સખત માર મારીને લોહીલુહાણ કરી નાખ્યો હતો અને બે દાંત પણ પડી ગયા હતા. ગાંધી એમની આત્મકથામાં લખે છે, ‘હું ગિરમીટિયાને લગતો કાયદો તપાસી ગયો. સામાન્ય નોકર જો નોકરી છોડે તો શેઠ તેના ઉપર દીવાની દાવો માંડી શકે. તેને ફોજદારીમાં ન લઈ જઈ શકે. ગિરમીટ અને સામાન્ય નોકરીમાં ઘણો ભેદ હતો. મુખ્ય ભેદ એ હતો કે ગિરમીટિયા શેઠને છોડે તો ફોજદારી ગુનો ગણાય ને તેને સારુ તેને કેદ ભોગવવી પડે. ગિરમીટિયો શેઠની મિલકત ગણાય. ગોરાને ત્યાં દાખલ થાય ત્યારે તેના માનાર્થે પાઘડી ઉતારે, બે હાથે સલામ ભરે તે બસ ન થાય.’

બીજા એક સ્થાને ગાંધી લખે છે, ‘જે કરાર કરીને પાંચ વર્ષની મજૂરી કરવા ગરીબ િહંદીઓ તે વેળા નાતાલ જતા તે કરાર અથવા ‘એગ્રિમેન્ટ'નું અપભ્રષ્ટ ગિરમીટ. આ ગિરમીટિયાને અંગ્રેજો ‘કુલી' તરીકે ઓળખે. ‘કુલી'ને બદલે ‘સામી' પણ કહે. ‘સામી' એટલે ઘણાં તામિળ નામોને છોડે આવતો ‘સ્વામી.' તેથી હું ‘કુલી બારિસ્ટર' જ કહેવાયો.’

ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સના સંપાદક જોસેફ લેલિવેલ્ડ એમની કિતાબ ‘ગ્રેટ સોલ : મહાત્મા ગાંધી એન્ડ હીઝ સ્ટ્રગલ વિથ ઈન્ડિયા'માં એવો દાવો કરે છે કે અંગ્રેજો દક્ષિણ આફ્રિકાના હિન્દુસ્તાની વેપારીઓ માટે પણ કુલી શબ્દનો પ્રયોગ કરતા હતા તે ગાંધીને પસંદ ન હતું અને એ અરસામાં ગિરમીટિયાઓ માટે આ શબ્દ વપરાય તેમાં એમને કંઈ વાંધાજનક લાગતું ન હતું. એ વખતે એ હિન્દુસ્તાની વેપારીઓના જ પ્રવક્તા હતા. 1913માં જોહાનિસબર્ગમાં ગોરા ખાણ કામદારોએ હિંસાત્મક હડતાળ પાડી તે દિવસોમાં ગાંધીજીને ગિરમીટિયાઓ માટે ‘કંઈક' કરવાના વિચારો આવેલા એવું એમના સચિવ પ્યારેલાલ નોંધે છે.

ગાંધીએ જ્યારે હિન્દુસ્તાનીઓ માટે લડત શરૂ કરી ત્યારે પોતાને પહેલા ગિરમીટ તરીકે ઓળખાવ્યા હતા. ગાંધી લખે છે, ‘ગીરમીટ એ અડધી ગુલામી જ છે.' િહન્દીમાં ગિરિરાજ કિશોરે ગાંધી ચરિત્ર લખ્યું છે તેનું શીર્ષક ‘પહેલા ગિરમીયા' છે. ગુજરાતીમાં મોહન દાંડીકરે નવજીવન પ્રકાશન માટે ‘પહેલો ગિરમીટિયો’ નામથી અનુવાદ કર્યો છે.

આ કદાચ પ્રથમ વાર્તા છે જેમાં મોહનદાસથી મહાત્મા સુધીની સફર કહાનીનુમા રૂપે પેશ કરવામાં આવી છે. એમાં નાયક મોહનદાસ ગિરમીટિયા છે જે રોજી-રોટીની તલાશમાં દક્ષિણ આફ્રિકા ગયો છે. મોહનદાસ પહેલો ગિરમીટિયો હતો જે બેરિસ્ટર પણ હતો અને કુલી પણ.

ગિરિરાજ કિશોર આ કહાનીની પ્રસ્તાવવામાં લખે છે, ‘આ કહાનીનું મુખ્ય પાત્ર મોહનદાસ એટલી જ સામાન્ય વ્યક્તિ છે જેટલી મારા-તમારા જેવી હોય છે. એ ન તો ચાંદીની ચમચી સાથે પેદા થયો હતો કે ન તો સોનાના મુગટ સાથે. પત્નીનાં ઘરેણાં વેચીને લંડન બાર-એટ-લો કરવા ગયો હતો. પિતા મરી ગયા હતા, કાકાએ બહાનું બતાવીને ઠેંગો બતાવ્યો હતો, મોટા ભાઈની પોતાની મર્યાદાઓ હતી. જ્યારે બેરિસ્ટર બનીને પાછો આવ્યો તો બેરોજગાર રહી ગયો. મોટા ભાઈના માથે પડ્યો. કોર્ટોનાં ચક્કરમાં અનૈતિકતા અને વ્યક્તિગત નૈતિકતાના સંઘર્ષમાં ફસાઈ ગયો. બોલતાં ન આવડે એટલે કેસ હારી જાય. થોડી ઘણી કમાણી મોટાભાઈના વકીલ દોસ્તોના ક્લાયન્ટો માટેની લખાપટ્ટીમાંથી થતી હતી અને એમાંથી અડધો હિસ્સો વકીલ લઈ લેતો. શોષણની આ રીતથી મોહનદાસ પરેશાન હતા. પરિણામે દેશના હજારો ગરીબ અભણ, બેરોજગાર મજદૂરોની જેમ એ બેરિસ્ટરને પણ રોજી-રોટી કમાવા માટે એક વર્ષના ગિરમીટ (એગ્રિમેન્ટ) પર દક્ષિણ આફ્રિકા જવું પડ્યું.'

ગયા મે મહિનામાં ફિજીમાં ગિરમીટિયાઓના આગમનને 180 વર્ષ પૂરાં થયાં ત્યારે આંતરરાષ્ટ્રીય ગિરમીટ દિવસ 2014નું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું જેમાં ગિરમીટિયાઓના અનેક વારસદારો, જે આજે પ્રતિષ્ઠિત જિંદગી જીવી રહ્યા છે, તેમનું સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. આ એક પ્રકારનું પ્રવાસી ભારતીય સંમેલન જ હતું.

સવાલ : ગાંધીજી જીવતા હોત તો પ્રવાસી ભારતીય દિવસને તેમણે ગિરમીટિયા ભારતીય દિવસ ગણ્યો હોત?

… સોચો.

https://www.facebook.com/photo.php?fbid=891324457584565&set=a.105033859546966.2361.100001210570216&type=1&theater