મેં જોયું છે
જેમ દીવો ઝુંમર સામે ઝાંખો પડે,
એમ મોટા માણસનાં જૂઠ સામે
નાના માણસનું સત્ય ઝંખવાઈ જતું હોય છે.

એમનું જૂઠ
જૂઠ હોતું જ નથી,
એક હળવી મજાક હોય છે,
અથવા એવો વ્યંગ,
જેમાં રહેલું સત્ય
આપણા જેવા મૂર્ખ-પામર
એમની ઊંચાઈ માટે દ્વેષ રાખનારને સમજાતું નથી,
બાકી એમનું જૂઠ
સત્યથી અનેકગણું પ્રભાવશાળી હોય છે,
અને એક રીતે
સત્યનું પર્યાયવાચી હોય છે
એમનું જૂઠ.

શબ્દસ્વામી
ભલીભાંતી જાણતા હોય છે
એ ખજાના સુધી પહોંચવાનો માર્ગ,
જ્યાં સત્ય અડવાણે પગે ચાલે છે,
અને જૂઠ હવા સાથે વાતો કરતું
જતું હોય છે સાત ઘોડાનો રથ લઇ,
જૂઠ જરૂરી સાધન છે ઉચ્ચતમ શિખરો સુધી પહોંચવા માટેનું
અનેક બંદૂકોમાં ભરેલી ગોળીઓ
શોધતી હોય છે સત્યનું સરનામું.

મોટા માણસોનું જૂઠ
એમના દેહવિલય પછી જ
ખોલે છે એમના અનુયાયીઓ
અને એ ભલે સત્ય લાગે
પણ હકીકતે
છીપમાનાં મોતી જેમ
એમાં પાંગરતું હોય છે એક મોટું જૂઠ,
જેને હાથ કરવા અનેક મોટા માણસો વચ્ચે લાગે છે હોડ.

સત્યમેવ જયતેની ખરી હકીકત
રાજભવનોના કાર્યકલાપ
અને કોર્ટની ભીડમાં જોઈ શકાય છે,
જો તમારી આંખ આડે
કોઈ મોટા માણસે
ન લટકાવી દીધાં હોય
બનાવટી સત્યનાં તોરણ.
મોટા માણસોનું જૂઠ …..

(ઉમાશંકર જોશીના જન્મદિવસે, સ્વાયત્તતાદિવસની ઉજવણી સ્વરૂપે)

ભોપાલ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 15

જેમ ધરતી
વરસતા વરસાદમાં વહાવી દે
એકઠો થયેલો ગંદવાડ
એમ ઊટકું છું વાસણ
વરસાદની જેમ ભીતરથી વરસતા વરસતા.
વાસણનો ખડકલો જોઈ
ઊટકવા કમર કસી
ત્યાં જ
એના પર લાગેલી મેશ
જામી ગયેલો એંઠવાડ
અને ઘર કરી ગયેલી ચીકાશ જોઈ
બે ઘડી શરીર પર રાખ ચોળવાની ઈચ્છા થઈ આવી,
સહસા ભાન થયું
કે
આપણે તો વાસણની જેમ જ
જીવનભર ઊટક્યા કરી છે ઈચ્છાઓ
તો આ વાસણની શું વિસાત છે?
વાસણને ગમે તેટલાં ઊટકો
ગમે તેટલી વાર ઊટકો
ઊટકી ઊટકીને ફરી ફરી ઊટકો …
એનાં કદ આકાર એવાં ને એવાં અદલોઅદલ,
આગ-પાણી અને રાખનો
ત્રિવેણી અનુબંધ
જીવનભર એવો ને એવો જ અકબંધ !
પણ ધ્યાન રાખજે દોસ્ત,
તારાં હાથમાં કાચનું વાસણ છે.
જો કે
વાસણ ઊટકવાં
એ રમત વાત નથી
એમાં સાફ થવાની સાથે સાથે
એક ચમક પણ આવવી જોઈએ
જેવી આવતી હોય છે
કામવાળી જમનાની આંખમાં
પોતાનાં નિશાળે જતાં બાળકને જોઈને.
દરેક વાસણ પોતાનું કામ કરવામાં માહેર હોય છે
અને આ મહારત એના ઘડામણમાં હોય છે,
પિત્તળનો ચમકતો ઘડો
રાજાની જેમ બેઠો હોય છે રસોડામાં
પણ મેં ક્યારે ય ચમચા-ચમચીઓને
એનો જયજયકાર નથી સાંભળ્યાં.
હાથથી ઊટકતો ઊટકતો વાસણ
ભટકતો ભટકતો પહોંચું મોહન્જો દડો
ને મારે હાથ લાગું હું અવશેષ બની
એક માટીનું વાસણ,
ક્યારેક વાસણ ખખડવાથી
ખલેલ પડતી હતી કવિતામાં
અને ખૂબ ચિડાતો હતો
વાસણ ખડખડાવતી સ્ત્રી ઉપર
જે હકીકતમાં
મારાં જૂનાં કપડાંનાં બદલે
આપવા આવતી હતી
નવાં વાસણ જેવી કવિતા !
એક વાસણનો ખખડાટે ય
ઝીલતો નથી ભાષામાં
લાભશંકર ખરું કહેતા’તા’
કવિવર નથી રે થયો તું
શીદને ફરે ગુમાનમાં.
ક્યાં ગયું બધું?
અંદરનો એંઠવાડ
દાળશાકના ડાઘાડૂઘી
સાબુની સફેદ છારી,
ટોપલામાં રહ્યે રહ્યે
કિલકારી મારે છે વાસણ
એ જોઈને થાય છે
લાવને માથે ટોપલો મૂકીને
જમના પાર કરી મૂકી આવું ગોકુળમાં
મથુરાનું આ મહાનગર
હવે જીવવાલાયક નથી રહ્યું.
વાસણને ખૂણેખાંચરેથી
અંદરબહારથી
ધીરજપૂર્વક ઊટકવાં પડે છે સાહેબ,
આજે મારી ઊટકેલી થાળીમાં
મેં મારું હસતું પ્રતિબિંબ જોયું
અને થયું
મારે એ કવિતા લખવાની હજુ બાકી જ છે
ચીવટપૂર્વક ઊટકેલા વાસણ જેવી.
વાસણ ઊટકતાં ઊટકતાં
આજે આંખ ઉઘડી ગઈ
અને પછી ખબર નહીં કેમ
નળમાંથી વહેતાં પાણીનો અવાજ
વહેવા લાગ્યો મારી આંખ પાછળ,
બાપુજી ખૂબ ભાવપૂર્વક
ભૂમિ પર જળનું આવરણ કરી
દેવનું સ્થાપન કરતા,
આજે કંઈક એવા જ ભાવથી
મેં પ્લેટફોર્મ પર મુક્યો વાસણનો ટોપલો,
જગદંબાને મેં જોઈ નથી
પણ એ આમ જ મૂકતી હશે પૃથ્વી
જેમ જમના મૂકે છે
મારાં ઘરમાં ઊટકેલાં વાસણનો ટોપલો
ને સાડલાથી હાથ લૂછી
ઝાંઝરના છમછમ અવાજ સાથે
ચાલી જાય છે ઘરની બહાર.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 18 ઍપ્રિલ 2020

વહેલી સવારે પહેલાં સૂર્યકિરણો
સાવરણી જેવાં ફર્યા
અને પછી
ચોખ્ખાંચણાક થયાં ધરતી-આકાશ.
પણ સાવરણી ઉપર તો આજે જ ધ્યાન ગયું
જ્યારે કચરા-પોતાં કરવા આવતાં જમનાબેન
ન આવ્યાં
અને મેં સાવરણી હાથમાં લીધી
જેમ પ્રભુ રામે ક્યારેક હાથમાં લીધું હશે
સીતાસ્વયંવર વખતે શિવધનુષ.
ફળિયામાં સોનેરી ઘાસના પૂળા પાથરીને બેસતો
સાવરણી બનાવનારો બા સામે
અને સાંજ સુધીમાં બનતી
આખું વરસ ચાલે એટલી સાવરણી.
પહેલી સાવરણી કોણે બનાવી
એ કોઈ વેદ-પુરાણમાં નથી લખ્યું
પણ રાજુ સોલંકીના કહેવા પ્રમાણે
મનુએ
એક આખા વર્ગનાં હાથમાં ઝલાવી દીધેલી સાવરણી
જે હજુ પણ અદૃશ્યપણે ઝૂલતી હોય છે
એક આખી જાતિની પીઠ પર.
પણ આજે મેં સાવરણી ઊંચકી
તો એ મને ભગવાન કૃષ્ણએ
ટચલી આંગળી પર ઊંચકેલ ગોવર્ધન જેવી લાગી
જો કે મારે તો વાળવાનું હતું
માત્ર મારું ત્રણ ઓરડાવાળું ઘર,
તેઓ કેવી રીતે વાળતા હશે
આખેઆખાં શહેર
સાવરણીથી
એ પણ પેઢી દર પેઢી સદીઓથી?
ઘરમાં સાવરણી ફેરવતાં ફેરવતાં
થોડીવાર માટે તો ભુલાઈ ગયું કે
ઘર વાળી રહ્યો છું
મને લાગ્યું જાણે હું વૈતરણી તરી રહ્યો છું
એક સાવરણી લઈને.
ફરી સાવરણીનું સ્મરણ થયું
ત્યારે મને
શ્રમની અણદેખી અને શ્રમિકની અવગણનાનું ભાન થયું.
હું તો મારું ઘર વાળીને જ
લોથપોથ થઈ જાઉં છું
જમના સવાર સવારમાં સાત-આઠ ઘરમાં
ફટાફટ કરી કાઢે છે કચરા-પોતાં
મોઢા પર સાડલાનો છેડો ફેરવતાં ફેરવતાં,
જમનાના હાથમાંની સાવરણી
કંઈ કમ નથી
મોરારિબાપુના હાથમાં શોભતા રામચરિત-માનસથી.
મુનિના હાથમાં ઊનની
મુજાવર પાસે મોરપંખની
કેજરીવાલ પાસે રાજનીતિની
પણ સાચુકલી તો જમનાની જ
જે આજે મારા હાથમાં હતી સાવરણી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” – ડિજિટલ આવૃત્તિ; 11 ઍપ્રિલ 2020