દાંડી યાત્રાના સ્મરણો :

મીઠાના સત્યાગ્રહની દાંડીયાત્રાને ૧૯૮૦માં પચાસ વર્ષ થયાં. એ પ્રસંગને ઉજવવા સારું અમે સાત મિત્રોએ એ જ રસ્તે એ જ સમયપત્રકથી પદયાત્રા કરી. ગાંધીજીનો એક હેતુ હતો જે હવે તો નહોતો (એવું નહિ કે મીઠા ઉપર કર નથી, પણ અમે તેના વિરોધમાં નહોતા ગયા !!). એટલે અમે અમારા સારું જુદા હેતુ સ્થાપિત કર્યા. તેમાં મુખ્ય તો ગ્રામજનો સાથે મુલાકાત, ગાંધીજી વિષે વાત કરવી, લોકશાહી વિષે વાત કરવી, તે એક તરફ. બીજી તરફ અમારામાંથી અમુક જણા વૈજ્ઞાનિક હતા તેથી ચર્ચા માટે આરોગ્ય, સ્વાસ્થ્ય, તેમ જ વૈજ્ઞાનિક અભિગમ વિષે પણ વાત કરવાનું નક્કી કરેલું. તે માટે લોકોના જુદા જુદા સમૂહોમાં ચર્ચા  ઉપાડવાની એક ખાસ ટેકનીક પણ અમે ઉપસાવી હતી. મૂળ દાંડીના સમયના કેટલાક આંકડા ભેગા કરલા તે સાંપ્રત સાથે સરખાવવાનું પણ થોડું કર્યું. ચોવીસ દિવસના આનંદ અને પરિશ્રમની વાત ક્યારેક વિસ્તારથી કરીશું.

આજે એ યાત્રાની રોજનીશીમાંથી જે ભાગ મને હજુ ય રોમાંચ અપાવે છે તેટલા ભાગની, બે દિવસની, વાત કરવી છે. શરૂ કરતાં પહેલાં દાંડી કૂચના માંર્ગનો નકશો સાથે આપ્યો તે જોઈ લઈએ. યાત્રાના રસ્તામાં  સાત નદી આવતી હતી. તેમાં સાબરમતી તો પુલ પરથી પસાર કરી.

માતર પાસે વાત્રક નદીની રેતીમાંથી ચાલતા જઈ શકાયું. અમારી જોડે સામાન માટે એક હાથલારી હતી તેને રેતીમાં ધકેલવી પડી પરંતુ મુશ્કેલી ન હતી. ખેડા જિલ્લાથી ભરુચ જિલ્લા વચ્ચે મહી નદી પડે છે. એ કહેવાય નદી, પણ તેના મુખ આગળ સાગર નદીમાં દાખલ થાય છે. એટલે તેનો પટ બહુ પહોળો છે. આથી જ તેનું હુલામણું નામ મહીસાગર છે. આ તરફ ખેડા જિલ્લાના બોરસદથી પેલી તરફ ભરુચમાં કારેલી સુધીની યાત્રાની આ વાત છે.

બોરસદમાં :

યાત્રાના સાતમાં દિવસે, ૧૮ માર્ચે, સાંજે બોરસદ આવેલા. ત્યાની ઇ.એમ. હાઇસ્કૂલના ટ્રસ્ટી રમણભાઈ પટેલ ઉત્સાહી અને સુશિક્ષિત વકીલ હતા. તેમના આયોજનમાં જે સભા થઇ તેમાં ૧૯૩૦ની યાત્રાના એક સૈનિક શિવાભાઈ પટેલ આવ્યા હતા. જે છ દાંડી યાત્રીઓને રૂબરૂ મળવાનો અમને મોકો મળ્યો તેમાં આ છેલ્લા. બાકીના સાબરમતી આશ્રમમાં, ત્યાંથી નીકળતા પહેલા મળ્યા હતા. આ વૃદ્ધ સજ્જન આવતી કાલના પડાવ કંકાપુરા જઈ અમારી મદદ માટે કેટલુંક આયોજન કરીને વળતા બોરસદ આવેલા. ગાંધીજી માટેની તેમની ભક્તિ દાંડીના પચાસ વર્ષ પછી પણ કૈંક કરી છૂટવાની પ્રેરણા આપતી હતી તે વાત અમને ઊંડે સુધી સ્પર્શતી હતી.

તારીખ ૧૯ માર્ચ બુધવાર. ગઈ કાલે મોડું થતા વિદ્યાર્થીઓ સાથે વાતો નહોતી થઇ તેથી સવારે ૭.૩૦ વાગે પહેલા હાઇસ્કૂલ ગયા અને બે કલાક ત્યાં ગાળ્યા. તેમાં એક વિષય હતો હાલમાં ગયેલા ( ફેબ્રુઆરી ૧૯૮૦) ખગ્રાસ સૂર્ય ગ્રહણ અને તેની આસપાસની માન્યતાઓનો. સ્વાભાવિક છે કે કેટલાંક શિક્ષકો જ રૂઢિના પક્ષે હોય. એ બધા સળ પર ઈસ્ત્રી ફેરવવા જ તો અમે નીકળ્યા હતા ! મજા આવી. એક છોકરીને NCCમાં જોડાવું હતું પણ સાંજના સમયે ઘરકામ હોવાના કારણે નહોતી જોઈન કરી શકાતી તેની વાત થઇ. નીકળતી વખતે અમારા સાથી કિરણભાઈએ વર્ગ શિક્ષિકાને કહ્યું કે પેલીનાં માબાપ જોડે વાત કરી મંગળ-બુધ તેને છૂટી રાખવા સમજાવે, તો બેને આંખથી ઈશારો કરી એક શિક્ષકને બતાવ્યા. એ જ પેલીના પિતા હતા અને ક્યારના આડી આંખે ચર્ચા સાંભળતા હતા ! સારી રમૂજ થઇ પણ સાથે સાથે સંદેશ પણ ગયો. આ એક ઉદાહરણ, અમે યાત્રામાં કેવાં કામ કરતાં હતા તેનું.

બોરસદ છોડી ચાલવા મળ્યું ત્યારે બધા થોડા ગંભીર હતા. અત્યાર સુધી અમે ચરોતર ખુંદતા આવ્યા હતા. સુંદર રસ્તાઓ, ઝાડપાન અને જીવંત વસતી હતી. પરંતુ અહીંથી રસ્તો સૂનો હતો કારણ આગળ રાસ સિવાય કોઈ મોટું ગામ નહોતું. રાત્રી મુકામ કંકાપુર. એ અહીં પૂરતો તો ધરતીનો છેડો હતો. ધુવારણ વીજ મથકનો રસ્તો થોડો સમય સાથે ચાલ્યો પણ એ ફંટાઈ ગયા પછી રસ્તામાં અમારા સિવાય કોઈ નહોતું. અમને કહેવાયું હતું કે ધીરે ધીરે પટેલોની વસતી ઘટતી જશે અને ‘બારૈયા’ની વસ્તી વધતી જશે. આ શબ્દ સાથે એક માત્ર પરિચય હતો ઝવેરચંદ મેઘાણીના પુસ્તક ‘માણસાઈના દીવા’ મારફત. એ સાચી વાતોનો સંગ્રહ છે જેમાં રવિશંકર મહારાજે ધીરજથી  અરજણ બારૈયાને કેમ સુધાર્યો તેનું વર્ણન છે. પરંતુ ૧૯૪૬ની વાર્તાનો સુધરેલો નાયક તો અમને મળવાનો નહોતો. અમે ત્રણ કચ્છના અને ચાર તમિલ, એમ સાતમાંથી કોઈને એ કોમનો પરિચય ન હતો કે ક્યારે ય એકેય બારૈયાને તો મળ્યું પણ નહોતું. અધૂરામાં પૂરું, ઝારોલા ગામની ભાગોળે છોકરાઓનું એક ટોળું ઊભું હતું, તેણે પહેલા તો એ ઉંમરની તુમાખીનો પરિચય આપ્યો અને પછી જ્યારે અમારો મકસદ સમજ્યા ત્યારે સાવધાન રહેવાની સલાહ આપી !!

રાસ ગામે:

રાસ ખૂણામાં આવેલું પરંતુ ખેડા જિલ્લાનું આઝાદીની લડતનું એક મહત્ત્વનું ગામ છે. ઇ.સ. ૨૦૧૭માં અતિ વૃષ્ટિ થઇ ત્યારે મહેસૂલ ન આપવાના સત્યાગ્રહમાં સરદાર પટેલે આગેવાની લઇ ગામને તૈયાર કરેલું. એ લડત નવેક વર્ષ ચાલી અને ગામ લોકોએ અહિંસાના રસ્તે ઘણી તકલીફો ઉઠાવી. તેની વાત જુદેથી કહેવા જેવી છે. પરંતુ દાંડી લડત સાથે એનું કનેક્શન એ કે દાંડી શરૂ થયાથી પાંચ દિવસ પહેલા વલ્લભભાઈ અહી આયોજન માટે આવેલા ત્યારે તેમની ધરપકડ થયેલી. ગાંધીજીને લડતના આયોજનમાં તેમની ગેરહાજરી થોડો વખત સાલી પણ હતી, કારણ શરૂના દિવસોમાં મહાદેવભાઈ પણ તમિલનાડુ,  રાજાજી જોડે સત્યાગ્રહ કરવા ગયેલા.

ગામમાં ગાંધી ભક્તિ જૂની પેઢીમાં તો દેખાતી હતી. અમને એક જૂના નેતા આશાભાઈ પટેલને મળવા લઇ ગયા. એમની ઉમર એક સો વર્ષની. રાસ સત્યાગ્રહના અને તે પછી દાંડી વખતે સરદારની અટક પછી સ્થાનિકે તૈયારીના એ નેતા હતા. તેમની પાસે અમને સરદારના હસ્તાક્ષરવાળા ઢગલાબંધ પત્રો જોવા મળ્યા. જાણે અમે ઇતિહાસનાં પાનાંઓ જીવંત જોતા હતા. આવો મોકો કોને મળે? જો કે ગામલોકો અમને ઈશારા કર્યા કરતા હતા કે વાતો કાઢશો તો એ તો બોલ્યા જ કરશે. વૃદ્ધો પ્રતિ યુવાનોનો અભિગમ પેઢી દર પેઢી એ જ રહ્યો હશે!

દહેવાણ ઠાકોર:

રાસથી આગળનો રસ્તો એટલે મુશ્કેલીથી ગાડાવાટ હતી. હાથગાડી ચલાવવી ભારી હતી. કંકાપુર અને દહેવાણ જાણે જોડિયા ગામો છે. માંડ એકાદ કિલોમીટરનું અંતર. કદાચ જ્ઞાતિ પ્રમાણે કે આવક પ્રમાણે હશે. કંકાપુર અતિશય ગરીબ લાગ્યું. લીતો માત્ર રસ્તા પર જ હતી અને મોટા ભાગના ઘરોમાં જાજરૂ ન હતા. આથી ગઈકાલે શિવાભાઈ દહેવાણના ઠાકોર સાથે વાત કરી અમારા રહેવાની ગોઠવણ કરી ગયેલા. પરંતુ અમે રસ્તે રસ્તે સીધા કંકાપુર જઈ ચડેલા. ગ્રામજનોએ એટલા પ્રેમથી આવકાર્યા કે અમને આ લોકો વિષે આડુંઅવળું વિચારવા બાબત શરમ થઇ. વધુમાં ઠાકોરને ત્યાં રહેવા જવાની વાત કાઢવાની જ ઈચ્છા ન થઇ. અમારામાંથી બે જણ તેમને ‘બંગલે’ જઈ તેમને અમારી વાત સમજાવી માફી માગી આવ્યા. ‘ઠાકોર’ શબ્દ સાથે એક ઘમંડ હિન્દી ફિલ્મોએ જોડી આપ્યું છે જે અહીં ખરું ન હતું. કન્કાપુરમાં રહ્યા અને રાત્રે બાપુનો સ્લાઈડ શો કર્યો.

અહીં મહીસાગર પાર કરવા માટે એક ઓવારો દહેવાણમાં હશે, એવું દાંડીયાત્રાનો ઇતિહાસ વાંચતાં જણાય છે. પરંતુ ૧૯૩૦માં અત્યારના ઠાકોરના પિતાજી હતા. તેમણે રાસ ગામની ખાલસા થયેલી જમીનો અંગ્રજોએ લીલામ કરી તે સસ્તા ભાવે ખરીદી હતી. એ હિસાબે તે સત્યાગ્રહીઓના વિરોધી હતા. આથી જ્યારે ગાંધીજીને મહી પાર કરવા ઓવારાની જરૂર હતી ત્યારે એ ઠાકોરે કહેલું કે જો એ દહેવાણ આવશે તો એમનો ‘ટાંટિયો ભાંગી નાંખીશ’. આથી ગાંધીજીએ  કંકાપુરા પાસેથી મહીના કોતરોમાંથી નદીમાં ઊતરવું જરૂરી થયું હતું. અને ત્યાંથી હોડીમાં ચડવા માટે સમુદ્રમાં ભરતી હોવી જોઈએ. નહિ તો હોળીમાંથી ઉતારી કાદવમાં ચાલીને બહાર જવું પડે. (સાથેના ચિત્રોમાં આ પરિસ્થિતિ બરાબર સમજાશે.)  તે દિવસે ભરતી રાત્રે હતી, આથી ગાંધીજી ૧૯મી માર્ચે રાત્રે જ મહીસાગર પાર સામે કાંઠે ગયેલા અને રાતભર કાંઠા નજીક ઝૂંપડીમાં રાહ જોઈ હતી.

અમે ૨૦ તારીખે સવારે નીકળ્યા. વિધિની બીજી બલિહારી એ હતી કે અમારા માટે હોડીની વ્યવસ્થા દહેવણના ઠાકોરે કરી કે જેના પિતાએ મહાત્માજીને ધમકી આપેલી હતી ! વધારામાં એમણે બે માણસો અમારી હાથલારી મછવામાં ચડાવવામાં મદદ કરવા માટે પણ સાથે મોકલ્યા. અગાઉ કહ્યું તેમ અમે ઇતિહાસની નવી કડીઓ જોડે સંકળાવામાં નિમિત્ત બનતા હતા. અમારે બદલે કોઈ નેતા હોત તો આ વાતો ટ્વીટર કે ફેસબૂકની પોસ્ટ બની હોત !

હોડી ઉપર તો હજુ સમય થંભી ગયો હતો. એક બહેને બહુ જ સરળતાથી પૂછ્યું કે ‘ગાંધી મા’ત્મા હજી હયાત છે?’ હોડીના કૂવાથંભને ગ્રામજનો મહી દેવતાનો થાંભલો માનતા હતા એટલે માણસ કે સામાનને એનો ટેકો લેવાની મનાઈ હતી. એટલે આમ તેમ ઝોલા ખાતા અને સંભાળતા અમે સામે કાંઠે પહોચ્યા. ઊતરીને રસ્તામાં કાદવ અને કાંટાનો સામનો કરી કારેલી ગામની ભાગોળે નીકળ્યા. ૨૪ દિવસની અમારી યાત્રાના આ ચોવીસ કલાક વિશેષ હતા.

e.mail : prvaidya@gmail.com    

ભાગ્યે જ કોઈ એવી શિક્ષિત વ્યક્તિ હશે, જેણે નોબેલ ઇનામોનું નામ નહીં સાંભળ્યું હોય. દર વર્ષે વિજ્ઞાનની ત્રણ શાખાઓ, સાહિત્ય અને શાંતિ એમ પાંચ ક્ષેત્રે નોબેલ ઇનામો અપાય છે. છેક ૧૯૦૧થી અપાતાં આ ઇનામોનું આ ૧૨૦મું વર્ષ છે. આ ઉપરાંત એક ઇનામ અર્થશાસ્ત્રનું પણ છે, જે મૂળથી નોબેલ ઇનામ નહોતું, પરંતુ ૧૯૬૯માં રૉયલ સ્વીડિશ બૅન્કે તે પોતા તરફથી શરૂ કર્યું છે, અને બીજાં ઇનામો જોડે જ જાહેર થવાથી હવે તેને લોકો નોબેલ ઇનામ જ ગણે છે. બધાં ઇનામોના વિજેતાઓનાં નામોની એક પછી એક જાહેરાત ઑક્ટોબરના પ્રથમ સપ્તાહથી શરૂ થાય છે અને ઇનામો નોબેલની જન્મતારીખ દશમી ડિસેમ્બરને દિવસે સ્વીડનના પાટનગર સ્ટોકહોમમાં અને શાંતિનું ઇનામ નૉર્વેના પાટનગર ઑસ્લોમાં અપાય છે. 

જેના નામે આ પારિતોષિકો અપાય છે, તે ઓલ્ફ્રેડ નોબેલનો જન્મ તો સ્વીડનમાં થયો, પરંતુ તે રશિયા, ઇંગ્લૅન્ડ, ફ્રાંસ અને છેવટ અમેરિકામાં રહી ચૂક્યો હતો. એની પ્રતિભા સર્વતોમુખી હતી; ઇજનેર હતો, પણ રસાયણશાસ્ત્ર જાણતો અને ઉદ્યોગપતિ હતો. તેની અનેક શોધોમાંથી મુખ્ય તે ડાયનેમાઇટની. રશિયાની ખનીજતેલની કંપનીઓમાં પણ તેનું રોકાણ હતું. પ્રખ્યાત તોપ બોફોર્સની કંપનીમાં ય તેનો હિસ્સો હતો. આ બધાથી તેને પુષ્કળ ધન મળ્યું. આજીવન અપરિણીત અને શરમાળ પ્રકૃતિના નોબેલને પોતાની જાતને આગળ ધકેલવાની ટેવ ન હતી. થોડો શોખ સાહિત્યનો હતો. એક ઑસ્ટ્રિયન મહિલા બર્થા વોન સટનર(જે એનાં સેક્રેટરી હતાં)ના પરિચયથી તેમને શાંતિના વિષયમાં બહુ રસ પડ્યો. આથી ૧૮૯૩માં તેણે જ્યારે વસિયતનામું બનાવ્યું ને ઇનામોની રચના કરી, ત્યારે શાંતિનો પણ તેમાં સમાવેશ કર્યો. લોકકથા એવી છે કે તેના મૃત્યુની ખોટી ખબર છપાયા બાદ જેવી ‘અંજલિ’ તેને મળી, તેનાથી તેનો આત્મા જાગ્યો અને તેણે ઇનામોનું દાન કર્યું; એ વાતને આધાર મળે તેવું કંઈ એની જીવનકથામાં વાંચવામાં ન આવ્યું. વિજ્ઞાનને ક્ષેત્રે કશુંક ઉપયોગી શોધી કાઢનારાઓને સન્માનવા તે જ મુખ્ય ઉદ્દેશ દેખાય છે. આથી જ ઇનામો માટે જાતિ, ધર્મ કે દેશની સીમાઓને તેણે શરત તરીકે અંકિત નથી કર્યાં.

નોબેલનું મૃત્યુ થયું ૧૮૯૬માં, પરંતુ ઇનામો ૧૯૦૧માં જ શરૂ થઈ શક્યાં કારણ કે એના ભત્રીજાઓએ ‘વિલ’ સામે વિવાદ કર્યો અને તેને ઉકેલતા પાંચ વર્ષ ગયાં. સૌથી પહેલું ઇનામ ક્ષ-કિરણોના શોધક વિલિયમ કોનરાડ રોન્જન(૧૮૪૫-૧૯૨૩)ને ગયું. ખાસ કરીને વિજ્ઞાનને લગતાં ઇનામોની જાહેરાતની વૈજ્ઞાનિકો રાહ જોતા હોય છે. તેમાં કોને મળ્યું તે કરતાં કયા વિષયને મળ્યું તેનું નામ વધુ લેવાય છે. જેમ કે આ વરસે મેડિસીનનું ઇનામ હિપેટાઈટિસ ‘C’ના વાઇરસની શોધને મળ્યું; વિજેતાનાં નામ હાર્વે અલ્ટર, માઇકલ હફટન અને ચાર્લ્સ રાઇસ ઓછાં મહત્ત્વના બને. સામાન્ય રીતે દર વર્ષે પહેલું જે ઇનામ જાહેર થાય તે ‘શરીરશાસ્ત્ર અથવા ઔષધવિજ્ઞાન’નું હોય છે. (આ ઇનામનું નામ વસિયતનામામાં Physiology OR Medicine એ રીતે લખાયું છે, એટલે કે આ બંને વિષય મળીને એક જ ઇનામ આપવાનું છે.) કમળાના એક પ્રકાર ‘હિપેટાઇટિસ-સી’નું કારણ એક વાઇરસ છે, તે બતાવી તેને જુદું તારવવા માટે આ પ્રાઇઝ ત્રણ વૈજ્ઞાનિકો વચ્ચે વહેંચાયું છે. અગાઉ કમળો થવા માટે A તથા B નામે ઓળખાતા વિષાણું જવાબદાર છે, તે નક્કી થઈ ગયું હતું. પરંતુ તે બંનેની ગેરહાજરીમાં પણ કમળો થાય છે અને તે આ વાઇરસ તેમ આ ત્રણ જણાએ દર્શાવ્યું. લોહીની તપાસમાં આ વિષાણુને પકડી શકાય છે. જેના યકૃત(લિવર)ને આ વાઇરસ લાગુ પડે તેમને લિવરનું કૅન્સર થવાની શક્યતા રહે છે. 

પદાર્થવિજ્ઞાન (Physics) માટેનું ઇનામ પણ ત્રણ જણ વચ્ચે સંયુક્ત રીતે મળ્યું. રોજર પેનરોઝ, ગેન્ઝેલ અને એન્દ્રિયા ઘેઝ (મહિલા) એ ત્રણે એ અલગ-અલગ સમયે Black Hole ‘શ્યામગર્ત’ ઉપર કાર્ય કરેલું. બ્લૅક-હૉલ એવા અવકાશી પિંડ છે, જેનું ગુરુત્વાકર્ષણ એટલું પ્રચંડ હોય છે કે તેમાં ગયેલો કોઈ પદાર્થ પાછો નીકળી શકતો નથી, તે એટલે સુધી કે પ્રકાશ પણ નહિ! જેમાંથી પ્રકાશ ન નીકળે તેને જોઈ કેમ શકાય? એટલે તેનું નામ ‘કાળું કાણું’ એવું પડ્યું. આપણી આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં પણ આવું જ એક બ્લૅક-હૉલ છે. પેનરોઝે આઇન્સ્ટાઇનના સાપેક્ષવાદનો ઉપયોગ કરી તેનું અસ્તિત્વ સમજાવ્યું, પરંતુ તે વાસ્તવમાં છે કે નહિ તેની સાબિતી ગેન્ઝેલ અને ઘેઝે આડકતરી રીતે આપી. તેઓએ અવલોકન કર્યું કે બ્રહ્માંડમાં અમુક તારાઓનું ટોળું એક અદૃશ્ય બિંદુની આસપાસ પ્રદક્ષિણા કરે છે. એનો અર્થ કે ત્યાં આગળ એક ભારે પિંડ છે, જેનું ગુરુત્વાકર્ષણ તેમને ફેરવે છે. પેનરોઝે કોલકાતાના એક પ્રોફેસર અમલકુમાર રાય ચૌધરીનું ગણિત વાપરેલું, એટલે અગાઉ એમને મળવા ખાસ કોલકાતા પણ આવી ગયા છે.

રસાયણશાસ્ત્રનું ઇનામ પણ આમ જુઓ તો બાયૉલૉજીને જ ગયું કહેવાય. આનુવંશિકતાના મહા અણુ DNAમાં આપણી ઓળખના જિન્સ (જનીન) રહેલા હોય છે. જિનેટિક એન્જિનિયરિંગમાં DNAના અમુક ભાગમાં રહેલા જિનને કાઢી નાખવાનું અથવા તેમાં ફેરફાર કરવાનો હોય છે. તો ખાસ જગ્યાએ એ મહા અણુમાં નવું જિન બેસાડવું હોય, તો તેને બરાબર જગ્યાએથી કાપવો પડે. અમુક રસાયણો આ કામ કરી આપે છે, જેને અણુને કાપવાની કાતર કહી શકાય. CRISPR Cas૧૯ નામની આ ટેક્‌નોલૉજી ઇમેન્યુઅલ ચાર પેન્ટિયર અને જેનિફર ડૂડના નામનાં બે સ્ત્રીવિજ્ઞાનીઓએ શોધી કાઢી છે. CRISPRએ લાંબા નામના પ્રથમ અક્ષરોથી  બનેલું નામ છે. આ યુક્તિ વનસ્પતિ તેમ જ પ્રાણીઓના જનીનમાં ફેરફાર કરવા માટે વપરાય છે. કેટલાકે તેનો ઉપયોગ માણસની પ્રજાતિ સુધારવાના સંશોધન માટે પડકાર અને એમ કંઈક વિવાદ પણ ઊઠેલો. નોબેલ પ્રાઇઝના ઇતિહાસમાં પ્રથમ વાર છે કે સંયુક્ત ઇનામનાં બંને દાવેદાર મહિલા હોય, પરંતુ ભાભા પરમાણુકેન્દ્રના ડૉ. રથે આ વિષયે વ્યાખ્યાન આપતાં કહ્યું કે આ બંને ઉપરાંત લિથુયાનિયાના ડૉ. સિકિસ્નસે પણ આ જ શોધ કરી હતી, અને એમનું શોધપત્ર આ બંને કરતાં પહેલા પ્રકાશન માટે અપાયું હતું (મે ૨૦૧૨), પરંતુ આ લોકોએ જે જર્નલને પેપર મોકલ્યું, તેના તંત્રીને આ વિષય નવો લાગતાં તેમણે મોડા આવેલ પેપરને જલદી (જૂનમાં મળેલ પેપરને જૂનમાં જ) છાપ્યું. નોબેલ કમિટીએ ધાર્યું હોત, તો ત્રણેને સંયુક્ત ઇનામ આપી શકી હોત, પણ તેણે જે શોધપત્ર વહેલું છપાયું તેને ઇનામ આપ્યું. (એ વાત જુદી છે કે આમાંથી એક મહિલા સ્વીડનનાં છે, જ્યાં આ ઇનામોનો નિર્ણય થાય છે.)

સાહિત્યનું ઇનામ ૭૭ વર્ષનાં અમેરિકન કવિયિત્રી લુઇસ ગ્લુકને અપાશે. એમનો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ છેક ૧૯૬૮માં પ્રકાશિત થયો હતો. એમ કહે છે કે એમની ખાસિયત છે કે બધાને સમજાય તેવી કવિતા લખવી. એમના કાર્ય વિષે સિતાંશુભાઈએ ગયા મહિનાના ‘નવનીત સમર્પણ’માં વિસ્તારથી વાત કરી છે. શાંતિનું પારિતોષિક યુનોની એક સંસ્થા વર્લ્ડ ફૂડપ્રોગ્રામને અપાયું. ફૂડપ્રોગ્રામ અનેક દેશોમાં શાળાનાં કુપોષિત બાળકોને ખોરાક પહોંચાડવાનું કામ છેલ્લાં સાઠેક વર્ષથી કરે છે. શાંતિ અને સાહિત્યનાં ઇનામો બાબતે ક્યારેક નોબેલ કમિટી થોડું ઍક્ટિવિઝમ કરી લેતી હોય છે. અર્થશાસ્ત્ર (જેને નોબેલ કમિટી Econonomic Science કહે છે!) માટે પોલ મીલ્ગ્રોમ અને રૉબર્ટ વિલ્સનની વરણી થઈ છે. એ લોકોએ નીલામી (Auction) કરવાની પ્રક્રિયાનો અભ્યાસ કર્યો અને તેની વિવિધ રીતો પેશ કરી છે. આપણા દેશમાં સ્પેક્ટ્રમ અને કોલસાની ખાણોના પટ્ટાના નીલામી બાબતે બહુ ચર્ચા થઈ. પરંતુ આ અર્થશાસ્ત્રી જોડીએ દર્શાવ્યું છે કે મોઘા ભાવે ખરીદાયેલ પટ્ટા સરકારોને ગમે, પરંતુ સરવાળે પ્રજાને માથે જ ભારે પડે છે. 

ઇનામ મેળવનારે સામાન્ય રીતે મંચ પર પોતાના કામ વિષે વ્યાખ્યાન આપવાનું હોય છે. પરંતુ આ વર્ષે કોરોનાને કારણે કદાચ અર્પણવિધિ પ્રત્યક્ષ નહિ હોય. આમ છતાં વ્યાખ્યાન હોઈ પણ શકે. નોબેલ ફાઉન્ડેશનની વેબસાઇટ ઉપર આજ લગી થયેલા દરેક ભાષણની પ્રતિલિપિ મળે છે. બી.બી.સી. વર્લ્ડ ન્યૂઝ ડિસેમ્બરની દશમી તારીખે ઇનામ અપાયાં પછી આ બધી વ્યક્તિઓ સાથે વાતચીતનો કાર્યક્રમ કરે છે, જેમાં તેઓના અભિગમ તેમ જ કાર્યક્ષેત્ર વિષે વધુ જાણવા મળે છે. આમ તો નોબેલ ઇનામો વિષે બીજી પણ ઘણી રસપ્રદ વાતો છે, જેમ કે કોને બે વાર મળ્યું, એક કુટુંબમાં કેટલાને મળ્યું, કોને મળવું જોઈતું હતું ને ન મળ્યું અથવા ના મળવું જોઈતું હતું, તેને મળ્યું વગેરે … પણ તે ટ્રિવિયા વિષે ક્યારેક પછીથી.

E-mail : pr_vaidya@yahoo.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2021; પૃ. 13 તેમ જ 15

ઉત્તર કોરિયાનાં અણુશસ્ત્રો બાબત તેની અમેરિકા જોડે જૂન મહિને શિખર સ્તરે મંત્રણા થઈ. તેમાં નિર્ણય શું થયા તે તો તુરત બહાર નથી આવ્યું. પરંતુ તેના પૂર્વાપર સંદર્ભ રસભર્યા છે. સામસામાં ઘૂરકિયાં કરતાં બે નેતા કિમ જોંગ ઉન અને ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ મળ્યા એ જ મોટી વાત. જેમ આ મંત્રણા થશે કે નહીં થાય તેવાં બે અંતિમ વચ્ચે ઝોલાં ખાતી હતી, તેવો જ ઇતિહાસ ઉત્તર કોરિયા અને આંતરાષ્ટ્રીય પરમાણુ ઊર્જા સંસ્થા (IAEA) વચ્ચેના સંબંધોનો રહ્યો છે. ક્યારેક એ નમીને ચાલે. માફી માગે તો ક્યારેક આક્રમક બની અણુ પરીક્ષણ કરી નાખે. આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થા જોડેના તેના સંબંધો ઉપર નીચે થતા રહ્યા છે, કારણ કે ત્યાંના સમ્મુખત્યાર પિતા-પુત્ર કંઈક અંશે તરંગી લાગે છે. તેમાં એક કારણ અમેરિકા જ છે.

૧૯૮૬માં ઘડાયેલી પરમાણુ અપ્રસાર સંધિ(NPT‌)માં સહી ન કરનારા અને કર્યા પછી પણ પરમાણુ શસ્ત્ર બનાવવાની ઇચ્છા ધરાવતા ૬-૭ દેશો છે. રાષ્ટ્રપતિ બુશે જેને ‘રોગ’ (ગુંડા) દેશો ગણાવ્યા તેમાં આપણે પણ એક છીએ. પરંતુ આ બધા સાથે અમેરિકાનો વ્યવહાર એક સમાન નથી. આ બધા દેશો એશિયા-આફ્રિકામાં છે, પરંતુ માત્ર ઉત્તર કોરિયા ભૌગોલિક રીતે અમેરિકાની નજીક છે. વળી એની પાસે શક્તિશાળી મિસાઈલો પણ છે. આથી તેના પરમાણુ બૉંબથી અમેરિકાને વાસ્તવિક ભય છે, અને તેથી તેની વિરુદ્ધની ઝુંબેશમાં અમેરિકા આગળ રહે છે.વાર્તાનો આરંભ છેક ૧૯૮૫થી થાય છે. કોરિયાએ ત્યારે એન.પી.ટી.માં સહી કરવાનું નક્કી કર્યું એ વખત તેની પાસે રશિયાની દીધેલી સંશોધન માટેની એક નાની અણુભઠ્ઠી હતી. તેનાં વપરાયેલાં બળતણમાંથી પ્લુટોનિયમ કાઢવાના પ્રયોગો પણ તેણે કર્યા હતા. પ્લુટોનિયમ કુદરતમાં મળતું નથી. વપરાયેલાં અણુઇંધનનાં રિપ્રોસેસીંગમાં  એ મળે છે. નવા નિયમો મુજબ એન.પી.એ.માં સહી કરનારા દેશોએ પોતાના અણુકાર્યક્રમની વિગતો આપવાની રહે છે. ‘સેઈફગાર્ડ એગ્રીમેન્ટ’ નામે કરારનામાથી દેશ પોતાની પ્રયોગશાળાઓ અને અણુભઠ્ઠીઓનું ઇન્સ્પેકશન કરવાની અણુ ઊર્જા સંસ્થાને સત્તા આપે છે. ૧૯૯૨માં આ રીતે ઉત્તર કોરિયાએ સાત સ્થાનો નિરીક્ષણ માટે સોંપ્યા. IAEA(તેને અહીં ‘એજન્સી’ કહીશું.)ના નિષ્ણાતો પહેલી મુલાકાતમાં સ્વેચ્છાએ આપેલ માહિતીની સત્યતા તપાસે તેની ગોઠવણ છે.

આ ટીમ ઉત્તર કોરિયા જાય તે અગાઉ અમેરિકા પોતા તરફથી યોંગબ્યોંગ પરમાણુ કેન્દ્રમાંનાં બે બિલ્ડિંગોનાં નામ એજન્સીને આપે છે, જેનું ઇન્સ્પેક્શન તેને જરૂરી લાગે છે. ઉપગ્રહોથી મેળવાયેલ આ માહિતી હોવાથી IAEAને તેનો ઉપયોગ પણ હતો જ. પરંતુ આ પગલું એક રીતે ચાડી ખાવાની પ્રક્રિયા હતી, જેનાથી ૨૫ વર્ષની દુશ્મનીનાં બીજ રોપાયાં. વૈજ્ઞાનિકોને પણ લાગ્યું કે આમાંથી એક બિલ્ડિંગને જમીન નીચે એક માળ હશે, જે દાટી દેવાયો છે ! બગીચાથી તેનું સુશોભિત કરી દેવાથી રજ પણ ભય નહીં; પરંતુ રેડિયોધર્મી રસાયણ પ્રયોગશાળામાંથી બે નાળીઓ તેમાં દાખલ થતી હતી. એટલે દટાયેલો માળ કિરણોત્સર્ગ કચરાને સંઘરવા માટે વપરાતો હોય તેની શક્યતા હતી. અણુકેન્દ્રો અણુ ભઠ્ઠીઓના કિરણોત્સર્ગી કચરાને સામાન્ય ગટરમાં મેળવવાની મનાઈ છે. તેને જુદો સાચવવાનો હોય છે.

જો આ શંકા ખરી હોય તો ઉત્તર કોરિયા માહિતી છૂપાવવાનું ગુનેગાર બનતું હતું. નિરીક્ષકદળને ધાર્યું કામ ન કરવા દેવા તેણે બાધાઓ નાંખી પણ એજન્સીને ખાતરી થઈ ગઈ હતી કે ઉત્તર કોરિયાએ પોતા પાસે જેટલું પ્લુટોનિયમ હોવાની જાહેરાત કરી હતી તે કરતાં ઘણું વધારે પ્લુટોનિયમ તેની પાસે હતું. આ પદાર્થ પરમાણુ ભઠ્ઠીનાં ઇંધણ તરીકે તેમ જ પરમાણુ બૉમ્બ બનાવવામાં ઉપયોગી છે. આથી તેના સ્ટોક બાબત એજન્સી સંવેદનશીલ છે. તેણે એવી ટેકનીક વિકસાવી છે કે પ્લુટોનિયમ વપરાયું હોય તે ઓરડાની દીવાલ ઉપર શાહીચૂસનો કાગળ ઘસીને અતિ સૂક્ષ્મ માત્રામાં સેમ્પલ લેવાય તો પણ ખબર પડી જાય કે ભૂતકાળમાં અહીં એ પદાર્થ હતો!

એટલું જ નહીં, એ પ્લુટોનિયમ કેટલા વખત પહેલાં ઇંધણથી મેળવાયેલું હતું તે પણ ખબર પડે. ઉત્તર કોરિયાને આ ક્ષમતાનો ખ્યાલ ન હતો. નિરીક્ષકોએ તારવ્યું કે ભૂતકાળમાં ત્રણ જુદે જુદે વખતે બળતણનું રિપ્રોસેસીંગ થયું હતું … તો અત્યારે એ બધું પ્લુટોનિયમ ક્યાં છે?

ઉત્તર કોરિયાએ આ પ્રશ્નનો ઉત્તર ટાળ્યા કર્યો. ચીન, અમેરિકા અને યુનો એ બધાંની એક વરસની માથાકૂટ પછી એટલો તોડ નીકળ્યો કે એ હવે બળતણનું રિપ્રોસેસીંગ નહીં કરે. એ અણુભઠ્ઠી તો બંધ જ કરી કરી દેશે. તેની ઊર્જાને નફરત માટે અમેરિકા એને બે નવી ૧૦૦૦ મૅગાવૉટ્સની ભઠ્ઠીઓ આપશે; તેના સંચાલનથી મળતાં પ્લુટોનિયમ ઉપર નજર રખાશે અને હિસાબ રખાશે. વધારામાં દર વરસે પાંચ લાખ ટન ખનીજ તેલ તેને મળશે. જેથી ઉર્જાનું બહાનું આગળ ન કરે. આ સંધિને ૧૯૯૪નું ‘ફ્રેમવર્ક એગ્રીમેન્ટ’ કહેવાય છે. પરંતુ તેની વર્તણૂંક સુધરી ન હોવાથી નવી અણુભઠ્ઠીઓ તેને હજુ મળી નથી.

છૂપો અણુકાર્યક્રમ :

આ કરારથી પહેલાં જ ઉત્તર કોરિયાએ પ્લુટોનિયમનો વિકલ્પ શોધ્યો હતો. અણુબૉમ્બ બે પદાર્થોમાંથી બની શકે, પ્લુટોનિયા અને સમૃદ્ધ કરેલ (Enriched) યુરેનિયમ. યુરેનિયમને સમૃદ્ધ કરવાની ટેક્‌નોલોજી સહેલાઈથી મળતી નથી. પરંતુ પાકિસ્તાની વૈજ્ઞાનિક અબ્દુલ કાદર ખાને એ હોલેન્ડથી ચોરીછૂપી મેળવેલી. પાકિસ્તાની લશ્કર અને સરકારના આશીર્વાદથી આ જ્ઞાન તેમણે ઉત્તર કોરિયા, ઈરાન અને લિબિયાને ધોરણસર વેચ્યું હતું. ૨૦૧૧માં બહાર આવેલી રહસ્ય મુજબ ઉત્તર કોરિયાએ આ માટે ૩૦ લાખ ડૉલરની લાંચ લશ્કરના વડા જહાંગીર કરામતને હતી. અમુક સંયંત્રો ગોઠવાયાં પણ હતાં. આશ્ચર્યની વાત છે કે આ બધાં છતાં ઉત્તર કોરિયાએ પછીથી જે બૉમ્બ બનાવ્યા તે પ્લુટોનિયમના જ હતા.

નવા કરાર હેઠળ એજન્સીને ઉત્તર કોરિયાના કાર્યક્રમ પર નજર રાખવાનો અધિકાર હતો. તેનાથી ત્રાસી જઈને તેણે એ બંધન તોડવાનું નક્કી કર્યું. ડિસેમ્બર ૨૦૦૨માં કીમ જોંગ ઈલ અણુકેન્દ્રમાં ગોઠવાયેલા કેમેરા અને બીજાં યંત્રો હઠાવી દીધાં. થોડા દિવસો પછી જાન્યુઆરી ૨૦૦૩માં તેણે પરમાણુ અપ્રસાર સંધિ(NPT)માંથી બહાર નીકળી જવાની જાહેરાત કરી ! યુનો અને આંતરરાષ્ટ્રીય સમાજ માટે આ મોટો ધક્કો હતો. ૩૫ વર્ષ જૂની આ સંધિમાં સભ્યપદ સમાપ્ત કરવા બાબત ચર્ચા જ નથી. અને એવું પગલું કોઈએ લીધું પણ નહોતું. ઉત્તર કોરિયાએ જ્યારે જાહેરાત કરી કે એવાં પરમાણુ સંયંત્રો હવે અગાઉ પ્રમાણે કામ કરવા લાગશે ત્યારે તેનો જવાબ શું હોઈ શકે તે વિશ્વને ખબર નહોતી. IAEAએ આ મુદ્દો યુનોની સલામતી સમિતિમાં મૂક્યો. તેના જવાબમાં પ્યોંગયોંગે મિસાઈલનાં બે ઉપરાઉપરી પરીક્ષણ કરી નાંખ્યાં!

અણુપરીક્ષણ :

ચીને અમેરિકા અને ઉત્તર કોરિયાની બેઠક પોતાને ત્યાં બોલાવી. ત્યાં કોરિયાએ જણાવ્યું કે પહેલું પરમાણુ શસ્ત્ર તૈયાર થઈને પડ્યું છે. અણુ કાર્યક્રમ બંધ કરવાના બદલામાં નાણાંકીય મદદ માગી! વિશ્વનાં દબાણ અને આર્થિક પ્રતિબંધોની ભીંસ છતાં તેણે એ પ્રવૃત્તિ છોડી નહીં. રિઍક્ટરનાં વપરાયેલાં ઇંધનો ૮૦૦૦ સમસ્યાઓનું રિપ્રોસેસિંગ કરી પ્લુટોનિયમ કાઢી લીધું. એજન્સીએ ૨૦૦૫માં ગણતરી કરી કે કોરિયા પાસે પાંચ કે છ અણુબૉંબ માટે પ્લુટોનિયમ જમા હતું. ખરેખર જ ૨૦૦૬ના ઑક્ટોબરની દશ તારીખે તેણે પોતાનું પ્રથમ અણુપરીક્ષણ કર્યાની જાહેરાત કરી.

એ શસ્ત્રની ક્ષમતા બહુ ઓછી હતી અને પરીક્ષણના કારણે ઉત્પન્ન થયેલ ભૂકંપનાં મોરી દુર્બળ હતાં. નિષ્ણાતોને શંકા હતી કે કાં તો બૉંબ બરાબર ફૂટ્યો નહોતો અથવા તેણે ગંજાવર જથ્થામાં કાયનેનાઈટ ફોડીને અમથો જ ભય ફેલાવ્યો હતો. જે હો તે, પરંતુ રાજકીય મોજાં બહુ તીવ્ર હતાં. ભારત અને પાકિસ્તાને આ પહેલાં આનાં પરીક્ષણ તો કરેલાં. પણ તે બંને NPTના સભ્ય નહોતાં. તેમ છતાં બંનેએ ડરીડરીને, છાને છપને પરીક્ષણ કરેલાં. તે સામે આ દેશ હતો જે પરીક્ષણ કરવાના સ્પષ્ટ ઉદ્દેશ સાથે સંધિમાંથી બહાર જાય છે અને ગાઈવગાડીને પરીક્ષણ કરે છે. તો એ સંધિનું વજૂદ શું રહ્યું, અને કેવું એનું ભવિષ્ય? સ્વાભાવિકપણે ઉત્તર કોરિયા પરના પ્રતિબંધ વધુ કડક બન્યા. દક્ષિણ કોરિયા મારફત આવતા સમાચારો મુજબ મૂંગી પ્રજાની હાલત ગરીબીને કારણે વધુ દયનીય થઈ હતી.

આ પરિસ્થિતિમાં તેણે પોતાની અણુભઠ્ઠીને નકામી કરી નાંખવાની જાહેરાત કરી. જુલાઈ ૨૦૦૮માં એના ફોટા પણ પ્રકાશિત કર્યા. પણ કોઈ કન્સેશન મળતું ન દેખાતાં બીજું અણુપરીક્ષણ ૨૦૦૯ મે મહિને કર્યું. ભઠ્ઠી ભલે ન ચાલે, પણ પહેલાં જ પ્લુટોનિયમ તો સંઘરી જ લીધેલું.

૨૦૧૧માં સરમુખત્યારના અવસાન બાદ તેનો પુત્ર (અત્યારનો ચેરમેન) કિંમ જોંગ ઉન આવ્યો. તેણે ઝડપથી મિસાઈલ પરીક્ષણો કરવા માંડ્યા. પહેલીવાર એવું મિસાઈલ બન્યું જે અમેરિકા લગી પહોંચી શકે. જાપાનના માથાં પરથી પસાર કરી તેણે પૂર્વ દરિયામાં જાય તે રીતે મિસાઈલ છોડી શબ્દશઃ ડર ફેલાવ્યો. ૨૦૧૩માં ત્રીજો અણુબૉંબ પ્રયોગ કર્યો. ૨૦૧૬નાં બે પરીક્ષણમાંથી એક તો હાઈડ્રોજન બૉંબ હોય તેવી શંકા વૈજ્ઞાનિકોને થઈ. ક્રમશઃ એનાં શસ્ત્રોની ક્ષમતા વધતી ગઈ હતી. ગયે વર્ષે (છઠ્ઠું પરીક્ષણ) જે સ્ફોટ કર્યો તેનો ક્યાસ ૭૦થી ૨૮૦ કિલો ટનનો છે. જે સૂચવે છે કે આ હાઈટ્રોજન બૉંબ હતો. (હિરોસીમા ૧૨ કિલો ટન) આ પરીક્ષણ એટલું પ્રચંડ હતું કે દિવસો સુધી ધરતીકંપના ‘આફ્ટર શૉક’ આવતા રહ્યા અને છેવટે પહાડની અંદર ધરતી ઘસી ગઈ પરિક્ષણ સ્થળને કાયમી નુકસાન થયું.

આ પરીક્ષણથી સાથે તેણે ICBM કક્ષાનું મિસાઈલ પણ ચકાસ્યું જેની રેન્જ છેક વૉશિંગ્ટન સુધી લંબાતી હતી! બૉંબ અને મિસાઈલનાં સંયોજનને ગંભીરતાથી લીધે જ છૂટકો હતો. પ્રતિબંધોને કારણે પ્રજાની તકલીફોની જેને ચિંતા નથી તેવા તાનાશાહનાં ગાંડપણનો સામનો કરવાના રસ્તા દુનિયાને સુઝ્‌યા નહીં. છેવટે સુલેહનો માર્ગ અપનાવવો પડ્યો. ૩૫ કરોડની વસતિવાળી લોકશાહી મહાસત્તાનો રાષ્ટ્રપતિ સામે ચાલીને અઢી કરોડના દેશના નેતાને મળવા ગયો. અણુશાસ્ત્રની તાકાતનું આ અનિચ્છનીય પાસું છે જેનો ઉકેલ દુનિયાએ શોધવો જ પડશે. એની લશ્કરી તાકાત તો સદીમાં એકવાર વપરાય, પરંતુ રાજકીય તાકાત સચોટ છે. આથી જ જેમ દેશ નાનો તેમ તેનો સાપેક્ષ ફાયદો વધારે મોટો. તેને કારણે જ દેશો આ શસ્ત્ર માટે ખુવાર થવા માટે પણ તૈયાર છે. બીજી ચિંતા છે આ સાધનની બ્લૅકમેઈલમાં વપરાવાની ક્ષમતા. જો એ આતંકવાદી સંગઠનના હાથમાં આવી જાય તો શું શું કરાવી શકે. સંપૂર્ણ પરમાણુ નિઃશસ્ત્રીકરણ ન થાય ત્યાં સુધી આ ચિંતાઓ રહેવાની જ છે. અને જેમ તેના ફાયદા મોટા તેમ નિઃશસ્ત્રીકરણની તકો ઓછી. જેમ આતંકવાદ સામે જગત એક અવાજે વાત કરે છે, તે રીતે પરમાણુશસ્ત્રો બાબત પણ એક મત થઈ શકે તો જ ખરી શાંતિ પ્રસરી શકે.

તા.ક. :

ઉપરોક્ત લેખ લખાયા પછી જૂન મહિનાના અંતમાં ઉપગ્રહોએ લીધેલ ફોટા બતાવે છે કે ઉત્તર કોરિયા નવી પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી રહ્યું છે. સંધિની શાહી સુકાય તે પહેલાં જ કદાચ તેણે વધુ ઇંધણ રિપ્રોસેસ કરવા ધાર્યું હોય. ઉત્તર કોરિયાનો ભૂતકાળ જોતાં આ પ્રકારની ગુલાંટો તેના માટે નવી નથી. ઈરાનને તસુ પણ જમીન ના આપનાર ટ્રમ્પ અહીં શું કરે છે તે જોવાનું રહે.                             

E-mail: pr_vaidya@yahoo.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉગસ્ટ 2018; પૃ. 05-06