મહાદેવભાઈ 1942માં ગયા ત્યારે મારી ઉંમર 47 વર્ષની હતી. મહાદેવભાઈ 50 વર્ષના હતા. મારાથી તેઓ 3 વર્ષ મોટા હતા.
42માં બાપુ વિચારતા હતા કે ઉપવાસની શૃંખલા ચાલે. એમણે કહ્યું હતું કે જ્યારે હું જેલમાં જઈશ, તો ઈશારો કરીશ, તો બધા લોકો પણ ઉપવાસ શરૂ કરી દે. લોકો ગભરાઈ ગયા અને કહેવા લાગ્યા કે ઉપવાસ તો અધિકારી વ્યક્તિ જ કરી શકે. તે લોકોએ બાપુને કહ્યું કે તમારે ઉપવાસ કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં નહીં કરવા જોઈએ.
બાપુએ મને બોલાવ્યો અને છેલ્લા ઉપવાસની વાત કરીને મને પૂછ્યું, ‘શું આ થઈ શકે છે ? તું આ અંગે શું સલાહ આપે છે ?’ એમણે પોતાનો મત નક્કી કર્યા પછી મને બોલાવ્યો હતો અને પૂછી રહ્યા હતા.
મેં કહ્યું, ‘જે કામ જ્ઞાનપૂર્વક રામજી કરી શકે છે, તે કામ શ્રદ્ધાપૂર્વક હનુમાન કરી શકે છે. એટલે જો આપ ઉપવાસ કરશો, તો અમારા જેવા લોકો પણ આપણી સાથે ઉપવાસ કરીશું.’
આ આખી ચર્ચા મહાદેવભાઈએ સાંભળી. એમને લાગ્યું કે આ બન્ને તો હવે એકમત થઈ ગયા છે તો હવે બાપુના વિરોધમાં કોઈ પોતાનો મત કહેશે નહીં. આ એક જણ હતો જે બાપુના વિચારને ફેરવી શકે તેમ હતો અને તે તો સમ્મત થઈ ગયો. હવે તો ઉપવાસ થશે અને કદાચ મૃત્યુ પણ થશે. એમને ધક્કો લાગ્યો. અને મારો ખ્યાલ છે કે આ વેદનામાંથી જ તેઓ ચાલ્યા ગયા. તેઓ જ્યારે ગયા ત્યારે બાપુની આંખોમાં આંસુ આવ્યાં અને કહેવા લાગ્યા, ‘એમણે મારા પછી જવાનું હતું, મારા પહેલાં ચાલ્યા ગયા.’ કિશોરલાલભાઈએ કહ્યું, ‘જુવાન જુવાન લોકો લાઈન તોડીને આગળ ચાલી જાય છે. વૃદ્ધ લોકો પાછળ રહી જાય છે.’ મહાદેવભાઈ તે જ રીતે લાઈન તોડીને ગયા. જેમણે પહેલાં જવું જોઈએ નહીં તેવા પહેલાં જતા રહે તો સ્વાભાવિક જ સારું નથી લાગતું પરંતુ ભગવાનની જેવી મરજી હોય છે તેવું થાય છે.
એક વખત સાબરમતીને કિનારે હું ભજન ગાઈ રહ્યો હતો. એટલામાં ક્યાંકથી રડવાનો અવાજ સંભળાયો. મેં આમતેમ જોયું કે કોણ રડી રહ્યું છે ? તો ખબર પડી કે મહાદેવભાઈ ભજન સાંભળીને રડતા હતા. આટલી ભક્તિ, ભોળપણ, એમનામાં હતાં. એટલે મહાદેવભાઈનું સ્મરણ હું ક્યારે ય ભૂલતો નથી.
મહાદેવભાઈએ બાપુની ડાયરી લખી છે એના 25-30 ખંડ પ્રગટ થયા છે. એક-એક 400-500 પાનાંની હશે. કેટલાક ખંડો તો હજી પ્રકાશિત થવાના બાકી છે. આટલું બધું એમણે લખી રાખ્યું છે. ગુજરાતી, મરાઠી, હિંદી, સંસ્કૃત, બંગાળી અને અંગ્રેજી આટલી ભાષાઓ તે જાણતા હતા. અને બાપુના લેખોમાં સુધારો કરીને પ્રકાશકને આપતા હતા. આવું ઉત્તમ કામ તેઓ કરતા હતા. એમનામાં ઘણું જ્ઞાન હતું. છતાં તેઓ ભોળા હતા. તુકારામ મહારાજનું એક વચન છે.
भोळीवेचें तेणें विष्णुदासा साजे
‘ભોળપણ એક અલંકાર છે. એની સામે દ્વૈત ટકતું નથી. જે વિષ્ણુદાસ છે, વૈષ્ણવ છે, એમની આ શોભા છે.’ એમનો બધા લોકો અવિરોધ જ કરે છે. કોઈ વિરોધ કરતું નથી. એવા ભોળા મહાદેવભાઈ હતા.
જૂની વાત છે. એ દિવસોમાં મહાદેવભાઈનું માથું બહુ જ દુખતું હતું. મારા એક મિત્ર બાબાજી મોઘે ત્યાં હતા. એમણે કહ્યું કે મારી પાસે માથું દુ:ખે તેની દવા છે પણ તે એક મંત્રની સાથે આપી શકાય છે. મહાદેવભાઈને ત્યારે “યંગ ઇન્ડિયા”નું બહુ જ કામ રહેતું હતું. એથી બહુ જ વ્યથિત હતા. તેઓ દવા લેવા માટે તૈયાર થઈ ગયા. બાબાજીએ પાનના એક પત્તા પર થોડી રેખાઓ દોરી, પાન બનાવીને ખાવા આપ્યું. મહાદેવભાઈએ ખાધું. અને એમનું માથું દુખવાનું બંધ થઈ ગયું. તેઓ પછી જ કામ કરી શક્યા. આ પણ તેમની ભાવનાનું જ પરિણામ હતું.
જે લોકો આવા ભોળા હોય છે એમની સામે કોઈનો વિરોધ ટકતો જ નથી. હૃદય-પરિવર્તન થઈ જાય છે. તેઓ હૃદયમાં શ્રદ્ધા રાખવાવાળા હોય છે. અને સામેવાળા પર પણ શ્રદ્ધા રાખે છે. એટલે સામેવાળાને પણ એમની ઉપર શ્રદ્ધા રાખવાનું અનિવાર્ય બની જાય છે. વેદમાં એક શ્રદ્ધાસૂક્ત છે. મહાદેવભાઈને કંઠસ્થ હતું. તે સૂક્ત તેઓ હંમેશાં બોલતા હતા :
श्रद्धां प्रातर्हवामहे श्रद्धां मर्ध्यायनं परि
श्रद्धां सूर्यस्त निम्रुचि श्रद्धे श्रद्धाप्रयेह न:
અમે પ્રાત:કાળમાં શ્રદ્ધાનું આવાહ્ન કરીએ છીએ. બપોરના સમયે એ જ શ્રદ્ધાનું આવાહ્ન અમે કરી છીએ. સૂર્યાસ્તના સમયે એ જ શ્રદ્ધાનું આવાહ્ન અમે કરીએ છીએ. હે શ્રદ્ધા ! શ્રદ્ધાદેવી ! અમારી શ્રદ્ધા મજબૂત કર.
એક વાર મેં મહાદેવભાઈને પૂછ્યું, તમે તમારા દીકરાનું નામ નારાયણ કેમ રાખ્યું ? મહાદેવભાઈએ કહ્યું, ‘હું તો અજામિલ છું એટલે નારાયણ નામ રાખ્યું છે. અંત સમયે યાદ આવી જાય.’ આવી એમની નમ્રતા હતી.
[ગુણનિવેદન]
સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 01 જાન્યુઆરી 2020; પૃ. 16
