આપણા બે સમર્થ સાહિત્યકારો ડાહ્યાભાઈ પટેલ અને બળવંત નાયકનું આ શતાબ્દી-વર્ષ છે. ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’એ આ બન્ને સારસ્વતોનાં જીવન-કવનની ઉજવણી કરવા આ ઓચ્છવનું આયોજન કર્યું છે, એનો ખૂબ જ આનંદ છે. હંમેશાં લાંબી નજર દોડાવીને આવા મહત્ત્વનાં કામો હાથ પર લેનારી અને તેને સફળતાપૂર્વક પાર પાડનાર ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ની કાર્યકારી સમિતિને, અને તેના કર્ણધાર, અકાદમી પ્રમુખ વિપુલ કલ્યાણીને, આ સારસ્વતોના શબ્દોનું ગૌરવ કરવા માટે ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ. વળી આ વિશિષ્ટ પ્રસંગમાં આ દિગજ્જોનાં પરિજનો, બળવંત નાયકનાં ગૃહિણી કમળાબહેન અને એમનાં પરિજનો તેમ જ ડાહ્યાભાઈ પટેલનાં પત્ની પુષ્પાવતીબહેન અને તેમનાં પરિવારની ઉપસ્થિતિથી આ કાર્યક્રમની ગરિમા વધી છે.
મારે અત્રે બળવંત નાયકના સમગ્ર સાહિત્યસર્જનનો અછડતો પરિચય કરાવવાનો છે. બળવંત નાયકનું ગુજરાતી સાહિત્યનસર્જન ક્ષેત્રે બહુમૂલ્ય પ્રદાન રહ્યું છે. નવલકથા, ટૂંકીવાર્તા, કવિતા, વિવેચન, નિબંધ, પ્રવાસ, અનુવાદ ઈત્યાદિ સાહિત્યસ્વરૂપો પર એમણે ટકોરાબંધ કામ કર્યું છે, પરંતુ એમના લેખનની શરૂઆત વાર્તાલેખનથી થઈ હતી એટલે એમની વાર્તાઓ વિશે હું પ્રથમ વાત માંડીશ.
બળવંતભાઈની વાર્તાસૃષ્ટિમાં પ્રવેશતાં એમનું વાર્તાસર્જન ત્રણ તબકકામાં વહેંચાયેલું જણાય છે. મુંબઈના વસવાટ દરમિયાન લખાયેલી વાર્તાઓ એ પ્રથમ તબક્કો. પછીથી આફ્રિકામાં થયેલું વાર્તાસર્જન એ બીજો તબક્કો અને ત્રીજા તબક્કામાં યુનાઈટેડ કિંગડમમાં થયેલું વાર્તાસર્જન. એમની પ્રારંભિક વાર્તાઓ ‘સવિતા’, ‘જન્મભૂમિ’, ‘નવનીત સમર્પણ’ જેવાં સમસામયિકોમાં પ્રસિદ્ધ થઈ હતી. તેમાં ભારતીય સમાજના ધબકાર સંભળાય છે, તો આફ્રિકાના વસવાટ દરમિયાન ‘આફ્રિકા સમાચાર’, ‘જાગૃતિ’, ‘શોભા’, ‘મધપૂડો’ જેવાં સામયિકોમાં પ્રસિદ્ધ થયેલી વાર્તાઓમાં મૂળ જનજીવનનાં અદ્દભુત સ્પંદનો ઝિલાયાં છે, એ જ રીતે લેખક ઇંગ્લેંડમાં ઠરીઠામ થયા પછી, નવ્ય વાર્તાઓના ફાલનું અવતરણ ‘ઓપિનિયન’, ‘અસ્મિતા’’, ‘નવબ્રિટન’, ‘સંગના’, ‘ગુજરાત સમાચાર’, ‘નયા પડકાર’ અને ‘અમે ગુજરાતી’ જેવા પ્રતિષ્ઠિત સામયિકોમાં થયું, તેમાં પશ્ચિમી પુનર્નિવેશની છાંટની સાથે ડાયસ્પોરિક સ્પર્શ પણ વરતાય છે. બીજાં સામયિકોની સરખામણીએ એમની વાર્તાઓને ‘ઓપિનિયન’માં વિશેષ સ્થાન મળ્યું છે. પણ આ વાર્તાઓ સંગ્રહરૂપે કેમ પ્રકાશિત નહીં થઈ હોય. તેનું મને અચરજ રહ્યા કર્યું છે.
1950થી 1972 સુધીના બે દાયકા જેટલા સમયખંડમાં લખાયેલી વાર્તાઓને સમાવિષ્ટ કરતો એક વાર્તાસંગ્રહ 1962માં ‘સફરના સાથી’ મથાળા હેઠળ પ્રસિદ્ધ થયેલો. એ પ્રગટ થતાં આફ્રિકાનો વસવાટી ગુજરાતી સમાજ, પોતાની જ માતૃભાષામાં, આફ્રિકી તળજીવનના વાસ્તવદર્શી શબ્દચિત્રોને સૌ પ્રથમવાર માણી શક્યો હતો. બળવંતભાઈ જન્મજાત શિક્ષક હોવાથી એમની વાર્તાઓમાં ક્યાંક ને ક્યાંક શિક્ષક પ્રગટ થઈ જતો હોય છે. શિક્ષકજગતને તાગતી ‘જુવાન હૈયા’, ‘નિરાધાર’ અને ‘નીપા મટોટો’ જેવી વાર્તાઓમાં શિક્ષક ડોકિયું કરી જાય છે. ‘આપઘાત’ અને ‘અશ્રુશેષ’ જેવી વાર્તાઓ રહસ્યને ઘૂંટતી વાર્તાઓ છે અને આ પ્રકારની વાર્તાઓમાં પણ લેખકનું સહજસ્ફૂર્ત લેખનકૌશલ આગળ તરી આવે છે. ‘ગાંડપણ’, ‘વહેમનાં ઝેર’ અને ‘કલંકિની’ જેવી વાર્તાઓ આફ્રિકાની તળ અને વસવાટી સમાજની સમસ્યાઓને ચર્ચે છે. તો પૈઠણ લઈને કન્યાવિક્રય કરનાર પિતાની ધનલાલસા, મીંઢોળ બાંધી નવોઢાનો ત્યાગ કરી જનાર અને પરંપરિત રૂઢિઓ સામે બંડ ઉઠાવનાર રમેશનું પાત્ર કે પછી જીવનની વરવી વિષમતાઓથી થાકેલા, હારેલા અને આપઘાત કરવા સુધી પ્રેરાયેલા અભયના મનોગતને એવી કુશળતાથી વણી આપ્યું છે કે આપણને એવું જ લાગે કે જાણે વાર્તાકાર પાત્રોના ઘડતર વખતે પોતાની જાતને ઓગાળીને પાત્રમાં જ ઢળી ગયો છે. ‘સફરના સાથી’ વાર્તાસંગ્રહની વાર્તાઓ અનેક દૃષ્ટિકોણ, સંવેદનો અને વિચારોની બારીક ગૂંથણીથી વાચકના ચિત્તમાં એક અભૂતપૂર્વ ગ્રંથ બની જાય છે.
આ વાર્તાસંગ્રહ આપ્યા પછી નવલકથા, એ બળવંત નાયકના સ્વાધ્યાયનો પ્રધાન વિષય બને છે. પરિણામસ્વરૂપ આફ્રિકા નિવાસ દરમિયાન એમણે પ્રથમ નવલકથા ‘મૂંગા પડછાયા’ 1960માં લખી, અને ડાહ્યાભાઈ પટેલના તંત્રીપદ હેઠળ કંપાલાથી પ્રગટ થતા ‘જાગૃતિ’ વાર્તામાસિકના ગ્રાહકોને ભેટપુસ્તક તરીકે અપાઈ. નવકથાનો વિષય આફ્રિકામાં પંદરમી સદીમાં પ્રવર્તમાન ગુલામી પ્રથાને લક્ષિત હતો. મહમૂદી, રજિયા, સફદર અને લૈઝા જેવાં પ્રાણવાન પાત્રોની શૂરવીરતા કથામાં પ્રાણ પૂરે છે. તો ગુલામીમાંથી મુક્ત થઈ નવજીવન શરૂ કરવાની ઝંખના સેવતા ગુલામોની આંખોમાં ડોકાતા આશાવાદનું આલેખન, નવલકથાના ધસમસતા પ્રવાહને ક્યાં ય મંદ કે નીરસ પડવા દેતું નથી. પ્રણયરસ ઘોળતી કથાની સાથોસાથ ગુલામો પર થયેલા અત્યાચારોની ઘટનાઓની અભિવ્યક્તિ ભાવકની આંખો ભીની બનાવે છે. કહેવાયું છે કે વાર્તામાં પ્રણયનો રંગ ઘૂંટવામાં ન આવે ત્યાં સુધી વાર્તારસ ફિક્કો લાગે છે. લેખનકળાની આ અનિવાર્યતાથી પણ લેખક અનભિજ્ઞ નથી. આ કારણે પ્રણયરસમાંથી ઉદ્ભવતા ઇર્ષાગ્નિની ભભકથી ચિનગારીઓ નવલકથાને પાને પાને જોવામાં આવે છે. એ જ રીતે, હૈયું વલોવી નાખતાં કાવતરાં અને કૌભાંડનું દારુણ ચિત્રણ વાંચકોના રુંવાડાં ખડા કરી દે એવું કરાળ છે. મસાઈ, કિકુયુ, જલુઓ, સોમાલી આદિ આફ્રિકાની અન્ય જાતિઓની જાણકારી મૂકી લેખક સ્પષ્ટ કરે છે કે નવલકથાનું આ કથાબીજ એ ઇતિહાસના પાનેથી લીધેલું કોઈ શુષ્ક કે ચવાયેલું બીજ નથી, પરંતુ કથાના નિવર્હણમાં રસાઈ, વણાઈ, એકરસ થઈને ફણગાયેલું તરોતાજા બીજ છે! સૈકાઓ પુરાણી આફ્રિકાની ભિન્નભિન્ન જાતિઓનાં ચિરંતન મૂલ્યોનો ઐતિહાસિક દસ્તાવેજ છે. આમ એકંદરે જોતાં ‘મૂંગા પડછાયા’ એ બળવંત નાયક્ની નિષ્ઠા, ચિંતન અને અનવરત સાહિત્યસાધનાનું ફળદાયી પરિણામ છે, એમ નિ:સંકોચ કહી શકાય.
ત્યાર પછી 1962ની સાલમાં બે વર્ષના બહુ નાનકડા સમયગાળામાં બળવંત નાયકે ભાવકોની સામે ‘વેડફાતાં જીવતર’ નામક એક બીજી નવલકથાનો ઉપહાર ધર્યો હતો. ‘મૂંગા પડછાયા’માં પંદરમી સદીમાં ગુલામોના વેપારનું વિષયવસ્તુ કેન્દ્રગામી રહ્યું હતું તો બીજી નવલકથા ‘વેડફાતાં જીવતર’ માટે દક્ષિણ આફ્રિકામાં નિંદ્ય બનેલા રંગભેદનીતિના વિષયને પસંદ કર્યો હતો. જો કે, આ વિષયની પસંદગી વખતે લેખક જાણતા હતા કે, અગાઉ આ પ્રકારના વિષય પર, અન્ય ભાષાઓના સાહિત્યમાં પ્રયોગો થઈ ચૂક્યા છે. પરંતુ ગુજરાતી ભાષામાં આ વિષયવસ્તુનો વિનિયોગ સૌ પ્રથમ વાર જ થયો હોવાથી ‘મૂંગા પડછાયા’ લેખકની આગલી નવલકથાની જેમ, આપણા ગુજરાતી સાહિત્યવિશ્વમાં, એક માઈલ્સ્ટોન બની ગઈ.
મરવું અને મારવું એ બન્ને સહેલાં છે. પરંતુ જીવવું અને જીવાડવું એ કઠિન છે. મરવું હોય તો પણ જીવવાનો પ્રયત્ન કરતાં, બીજાને જિવાડવા શા માટે મૃત્યુને ન ભેટવું? આ વિચારબિંદુ નવલકથાના પૃષ્ઠોમાં કચડાતાં શોષાતાં જીવનનું માત્ર સ્મરણ જ નથી બની જતું, પણ જીવનની ઉદાત્ત અને માનવ માનવ પ્રત્યેની મંગલ ભાવનાઓનું મુખર પ્રગટીકરણ બને છે. પ્રધાનત: લુસીના અને જોસેફિનની દૈનંદિનીમાંથી ઉઘડતી કથા માંડીને લેખક દક્ષિણ આફ્રિકાના અતિક્લિષ્ટ એવા કોયડાના ઉકેલ રૂપ પોતાનો વિચારતણખો પાત્રોની પશ્ચાદભૂમાં રહીને મૂકી જાય છે. લેખકને વિલોપન કલાની પણ સારી એવી ફાવટ હોવાથી લુસીના અને જોસેફિનની ભાવનાઓનું વિલોપન મર્મવેધી બન્યું છે. અહીં વેડફાતા જીવનની હૃદયવિદારક ઘટનાઓ છે, કાયદાઓની ચુંગલમાંથી છટકવા માગતા પાત્રોની મથામણ છે. ઊગતી પ્રજાના નિર્મળ આત્મા પર ધીમે ધીમે વધતાં જતાં પાપોનાં કલંક છે. અહીં કરુણ જીવનમાંથી નિરાંતનો દમ ખેંચવા તડપતાં પાત્રોનાં દિવાસ્વપ્નો અને દેશનાં નીતિ નિયમો અને ન્યાયના છડેચોક થઈ રહેલા લિલામનું વરવું ચિત્રણ ચાક્ષૂસ થાય છે. વેડફાતા જનજીવનની વેદનાયુક્ત આ કથા, વાંચતાં લાગે છે કે લેખકે દક્ષિણ આફ્રિકાના સમાજજીવનનું ગહન અધ્યયન કર્યા પછી આ નવલકથા લખવા કદાચ કલમ પકડી હશે. પોતાના આવાક્ષોસ વિશિષ્ટ અભ્યાસનો લેખકે સમુચિત ઉપયોગ કર્યો હોવાથી નવલકથાનું મૂલ્ય અનેકગણું વધે છે અને નવલકથાના શીર્ષકને સાર્થક બનાવે છે.
***
નવલકથાના સર્જક બળવંત નાયક અત્યંત સહજ રીતે પોતાની ત્રીજી નવલકથા ‘કંચનકાયા અને કામિની’ વિશે કહે છે, “આ કથાનો વિષય ‘In decent’ નામક એક અંગ્રેજી ફિલ્મ પર આધારિત છે. જીવનની અત્યંત મહત્ત્વની ભૂમિકા ધરાવતો સંબંધ સ્ત્રી-પુરુષનો સંબંધ છે. ભારતમાં તો ત્યાગ સાથે, સમર્પણ ને નિષ્ઠા પણ જોડાયેલાં છે. જ્યારે પશ્ચિમના દેશોમાં સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધોમાં શરીર, ધનોર્પાજન, સમાજિક સ્ટેટસ અને ઓછાવતા અંશે સંતાનપ્રાપ્તિને સ્થાન અપાયું છે. લેખકે પશ્ચિમની સંસ્કૃતિનું વરવું ચિત્ર ભાવકની સન્મુખ મૂકીને, પશ્ચિમ સમાજની સ્વછંદતા અને મુક્તાચાર સામે લાલબત્તી ધરી છે. છેવટે લેખક પોતે પણ આ નવલકથાની કેફિયતમાં નોંધે છે તેમ લેખક તો ફક્ત એક કથાકાર બની પાત્રો અને આપણી વચ્ચે આવે છે. બાકી સાચાં કલાકાર તો આ પાત્રો છે.
***
કુદરતના ખોળે પ્રારંભાયેલા માનવજીવનના ઉદ્ભવને પુરાણકથા સાથે જોડતાં રોમાંચક કથાતત્ત્વની નિદર્શનકળા એટલે બળવંત નાયકે એમના જીવનકાળ દરમિયાન લખેલી ચોથી ને અંતિમ નવલકથા ‘− ને ધરતીને ખોળે નરક વેરાયું’. લંડનમાં ઠરીઠામ થયા બાદ અનુભવના આધારે લખાયેલી આ નવલકથામાં લેખકે યુગાન્ડાની સૌંદર્યમંદ્રિત પ્રકૃતિ, સૈકાઓથી મૂળ વતનીઓમાં રૂઢ થયેલી આસ્થાઓ, માન્યતાઓ અને રૂઢિઓની વિલક્ષણતાઓને શબ્દોની ફ્રેમમાં મઢી, મૂળ વતનીઓની માન્યતા મુજબ યુગાન્ડાની ધરા પર સૌ પ્રથમ અવતીર્ણ યુગ્લ કીન્ટુ અને નામ્બીના પ્રણયની રાગાનુરાગી કિંવદંતિને, આદમ અને ઈવના સંદર્ભમાં ઢાળી, મૂળ વતનીઓનાં દલેદલને ખોલી આપવાનો સભાન સંનિષ્ઠ પ્રયત્ન કર્યો છે. પ્રકૃતિની શાશ્વતતાને અને જીવનની ક્ષણભંગુરતાની સમાંતરે લેખકે ભારતીય મૂલ્યોને, આફ્રિકાના સ્થળવિશેષ સંદર્ભે આલેખી, યુગાન્ડાની નિષ્કાસિત એશિયન વસાહતની વેદનાને મૌલિક રીતે વ્યક્ત કરી છે. 1972માં દેશના સરમુખત્યાર ઈદી અમીને એકવીસ દિવસની અવધિ પૂર્ણ થાય એ પહેલાં એશિયનોએ દેશ છોડી ચાલ્યા જાય એવો ફતવો બહાર પાડ્યો હતો. આવી કટોકટીભરી સ્થિતિમાં બળવતંત નાયક જેવા સંવેદનશીલ સર્જક અવાજ ઉઠાવ્યા વિના રહે ખરા? એ ફતવાના પ્રત્યુદ્દગારરૂપે સમસંવેદનશીલ સાહિત્યસર્જક બળવંત નાયકે ‘- ને ધરતી ને ખોળે નરક વેરાયું’ નવલકથા લખી હતી. એમાં નંદનવન શી યુગાન્ડાની ધરતીને, નરક જેવી વેદનશીલ પરિસ્થિતિમાં પલટાવી નાખનાર પરિબળરૂપ ઈદી અમીનની કૂટનીતિને દસ્તાવેજી આધારોને ખપમાં લઈ નિર્ભિક્તાથી પડકારી છે. ભારતીય મીથને આ કથાબીજ સાથે પરોક્ષપણે સંયોજી, પ્રાદેશિક માન્યતાઓ, હકીકતો અને તથ્યોને પણ ભારે ક્લાત્મક રીતે રજૂ કર્યાં. એમાંથી ઉપસતા વાસ્તવબોધને કારણે એ આફ્રિકન સભ્યતાની પ્રતિનિધિકથા બની અને સાથોસાથ પશ્ચિમજગતની પણ પરિચાયકકથા બની રહી.
આ નવલકથાનો ‘પેસેજ ફ્રોમ યુગાન્ડા’ ટાઈટલ હેઠળ લેખકે પોતે અંગ્રેજીમાં ભાવાનુવાદ પણ કર્યો છે, તે જ રીતે નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા સર્જક અને અમેરિકાની સૌ પ્રથમ અશ્વેત મહિલા ટોની મોરિસને ગુલામોની યાતનાઓને વ્યંજિત કરતી ‘ડાર્લિંગ’ નામની નવલકથા લખી હતી. બળવંત નાયકે એ નવલકથાનું ‘લાડલી’ નામે નવલકથામાં ગુજરાતીમાં રૂપાંતર કર્યું છે.
કમળાબહેન બળવંતભાઈ નાયક, બળવંતભાઈનાં પુત્રી યામિનીબહેન નાયક, મુખ્ય વક્તા વલ્લભભાઈ નાંઢા તેમ જ અકાદમી પ્રમુખ વિપુલ કલ્યાણી
***
બળવંત નાયક આમ તો ગદ્યસર્જક તરીકે વધુ ખ્યાતિ પામ્યા છે. પણ તેઓ અંગ્રેજી અને ગુજરાતી બંને ભાષાઓમાં કાવ્યસર્જન કરવાનું કૌશલ પણ ધરાવતા હતા. તેનું ઉદાહરણ છે એંશીના ગાળામાં બહાર પડેલા એમના બે કાવ્યસંગ્રહો: ‘પિટલ્સ ઑફ રૉઝીઝ’ (1982) અંગ્રેજીમાં અને ‘નિર્ઝરા’ (1984) ગુજરાતીમાં. ‘Petals of Roses’ની કાવ્યરચનાઓમાં ઈમિગ્રંટોના સવાલોનો અવાજ સંભળાય છે. આ બેઉ કાવ્યપુસ્તકો પ્રકાશિત થયાં, તે અગાઉ એમણે અંગ્રેજીમાં થોડાંક કાવ્યો રચ્યાં હતાં. મહારાણી ઈલિઝાબેથ બીજાના રજત મહોત્સવ નિમિત્તે બ્રિટનના સુપ્રસિદ્ધ ‘સન્ડે ટેલિગ્રાફ’ જેવા અખબારે એક કાવ્યસ્પર્ધાનું આયોજન કરેલું. એ કાવ્યસ્પર્ધામાં બળવંત નાયકે અંગ્રેજીમાં એક ઊર્મિકાવ્ય રચ્યું હતું ‘An ode to this seat of Her Majesty’ જેને પારિતોષિક મળ્યું હતું. એ પછી 1984માં બળવંત નાયકે ગુજરાતીમાં ‘નિર્ઝરા’ કાવ્યસંગ્રહ આપ્યો હતો જેમાં કવિએ વિદેશમાં વિસ્થાપિત માનવબળના હલાકને વેધક્તાથી ઘૂંટ્યો છે.
***
બળવંત નાયક આફ્રિકાની ખેપે નીકળ્યા ત્યારે સાહિત્ય અને પત્રકારત્વના અનુભવનું ભાથું સાથે બાંધ્યું હતું. 1949થી 1953 સુધી મુંબઈમાં દૈનિક ‘હિંદુસ્તાન’માં ઉપતંત્રીપદે રહીને એમણે પત્રકારત્વ આત્મસાત્ કર્યું હતું. પૂર્વ આફ્રિકા અને ઇંગ્લેંડમાં પણ દીર્ઘ-કાળ સુધી ગુજરાતી પત્રકારત્વના જાગ્રત છડીદાર રહી, પોતે કંડારેલી આગવી કેડી પર ચાલતા રહ્યા હતા. કંપાલાથી બહાર પડતા ‘જાગૃતિ’ વાર્તામાસિકના સંપાદક તરીકે સેવા આપી હતી. ‘આફ્રિકાની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ’નું પણ સંપાદન કર્યું હતું. આ દેશમાં ‘ગુજરાત સમાચાર’ના કેટલાક દીપોત્સવી અંકોની વાર્તાઓ પણ સંપાદિત કરી છે. એક પ્રખર પત્રકારને શોભે એવી બૌદ્ધિક ક્ષમતાની સાથે, સ્થાયી મૂલ્યો ધરાવતી સમસ્યાઓને ચર્ચવાની કુશળતા પણ એમને હાથવગી હોવાથી .. ‘સરહદો ખૂલે છે ત્યારે’, ‘મનનું ભૂત’, ‘જય જય ગુજ્જુઓ … જય જય’, ‘કૉન્ફરન્સનાં કામણ, કરતૂતો અને કારસ્તાનો’ જેવા અખબારોને પાને પીરસેલા નિબંધોમાં એક પ્રબુદ્ધ પત્રકારના વિકાસને અનુભવી શકાય છે. પત્રકાર બળવંત નાયકના કેટલાક નિબંધોમાં દૃષ્ટિગત થતી સાહિત્યકલા અને સમાજ પ્રત્યેની ખેવના પણ સવિશેષ ધ્યાન ખેંચનારી બને છે. લેખકની બૌધિક તાર્કિક સર્જકતાનો સુંદર પરિચય કરાવતા આ નિબંધોને, દૃષ્ટાંતોથી કે ક્વોટેશનથી લેખક પુષ્ટ કરી પ્રયોજે છે ત્યારે આ નિબંધો સામાન્ય વાચકને પણ ઉપયોગી નીવડે તેવા સત્ત્વશીલ બને છે.
એમના પ્રતિનિધિરૂપ નિબંધોની યાદીમાં ‘ભેદની ભીત્યુંને આજ મારે ભાંગવી’ વગેરે નોંધપાત્ર છે. બોસ્નિયાનાં માનવમૂલ્યનો કેવી રીતે ધ્વંસ થઈ રહ્યો છે, તેની ભીષણતા વર્ણવવા નિબંધકાર બળવંત નાયક ‘વેઈટિંગ ફોર ગોદો’ કૃતિને રૂપક તરીકે પ્રયોજે છે. ‘હાઈડપાર્કનો સંત’ નિબંધમાં લંડન શહેરની સૌંદર્યશ્રીનો મહિમા કરે છે. તો ‘ગુજરાતી ભાષા ગૌરવ’ નિબંધમાં માતૃભાષાની અનિવાર્યતા ઉપર ભાર મૂકી તેનું વિશેષ મહત્ત્વ પણ સમજાવે છે. નિબંધકાર પાસે વૈશ્વિકતાને ઉદ્ઘાટિત કરતો તકનિક હોય તો જ નિબંધ માણવા યોગ્ય બની શકે. આવા તકનિક ને અનુભવનું બહોળું ભાથું ધરાવતા, બળવંત નાયક વૈશ્વિક યુગસંવેદનાથી અભિજ્ઞિત નિબંધકાર હતા. ‘વેઈટિંગ ફોર ગોદો’ અને ‘ભેદની ભીંત્યુને આજ મારે ભાંગવી’ જેવી નિબંધ રચનાઓ તેનાં ભારે બળવાન ઉદાહરણો છે.
***
બળવંત નાયકે આફ્રિકામાં શિક્ષક તરીકે ફરજ બજાવતાં ગીજુભાઈ બધેકાની માફક ત્યાંના કિશોરમાનસને ઘડનારા લોકસાહિત્યનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો હતો. અને આફ્રિકાની કેટલીક પ્રચલિત લોકકથાઓ એકઠી કરી ગુજરાતીમાં ઢાળી હતી અને તેની સ્ક્રિપ્ટ કાકાસાહેબ કાલેલકર જેવા સંસ્કૃતિપુરુષ જ્યારે આફ્રિકાના પ્રવાસે આવેલા ત્યારે બતાવેલી. ગુજરાતીમાં લખાયેલ એ હસ્તપ્રત જોઈને કાકાસાહેબે પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરેલી. અને એ માટે પ્રસ્તાવના પણ લખી આપી હતી .. પછી આ કથાઓનું ‘આફ્રિકાની લોકક્થાઓ’ નામે સંપાદન પણ થયું હતું. આ સંપાદનમાં યુગાન્ડાની ગ્રામીણ સંસ્કૃતિ અર્થાત્ વતનીઓની પ્રકૃતિ, વન્ય પશુઓ સાથે વસવાટ, નિસર્ગ સાથેનું તાદત્મ્ય જેવી નાની મોટી અનેક વિગતોની જાણકારી આપી છે. થોડાં ઉદાહરણોમાં ‘નડુલી’ ‘યુગાંડાનો પહેલો પુત્ર’ જેવી વાર્તાઓને પ્રથમ ક્રમે મૂકી શકાય. વળી પ્રેમનાં જુદા જુદા સ્વરૂપ રજૂ કરતી ‘સાવકીમા’, અને ‘વેરનો બદલો’ જેવી કથાઓ તો આપણી કેટલીક લોકકથાઓને હૂબહૂ મળતી આવે એવી કક્ષાઓની કથાઓ બની છે. ‘આસમાનીનો બગીચો’, ‘ડોશીની દીકરી અને વાંદરો’, ‘એક વાંદરાને બે ભાઈ’ વગેરે. અન્ય રાષ્ટ્રની લોકક્થાઓને સૌપ્રથમ વાર ગુજરાતીમાં લિપિબદ્ધ કરવાનું પ્રારંભિક વિદ્યાકાર્ય કરવાનો યશ પણ બળવંત નાયકને જ આપવો ઘટે.
બળવંત નાયકે જીવનની ઘટમાળમાંથી મેળવેલી થોડી ક્ષણો વીસમી – એકવીસમી સદીના પ્રારંભના કેટલાક નોબેલ પારિતોષિક વિજેતાઓ અને તેમની પુરુષ્કૃત કૃતિઓનો સ્વાધ્યાય કરવા માટે ફાળવી લીધી હતી. આ સ્વાધ્યાયના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા-સર્જકોમાંથી પોતાના પ્રિય સર્જકોની કૃતિઓનાં અવલોકનો અત્રતત્ર છાપાઓમાં પ્રગટ થયેલાં. એ લેખોનું સંપાદન નવેમ્બર 2004ની સાલમાં ‘વિશ્વસાહિત્યના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા અને સર્જકો’ નામે બહાર પાડ્યું હતું.
પંચોતેર વર્ષનો માર્ગસૂચક સ્તંભ ઓળંગતી વેળાએ પ્રગટ થયેલો ગ્રંથ ‘શ્રી બળવંત નાયક અભિનંદન ગ્રંથ (પંચોતેરમે)’ આજે પણ એમણે ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રે ખેડેલા વિવિધ સાહિત્યસ્વરૂપોના અભ્યાસગ્રંથરૂપે અભ્યાસુઓના દિલમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ભોગવી રહ્યો છે.
***
ભારત બહારના દેશમાં વસતા ગુજરાતી સર્જકના જીવનની સાથે જોડાયેલા પ્રાદેશિક બધા જ અનુભવોનું સ્વકીય નિરીક્ષણ-પરીક્ષણ, વણાઈને શબ્દરૂપ ધારણ કરી સર્જકની કલમમાંથી ઊતરે ત્યારે જ પ્રમાણમાં ઉત્તમ કહી શકાય એવું સાહિત્ય સાંપડતું હોય છે. બળવંત નાયકે બ્રિટિશ ગુજરાતી ડાયસ્પોરા સારસ્વત સંદર્ભે સત્ત્વશીલ સાહિત્ય પ્રદાન કરી ગુજરાતી સાહિત્યની ઉત્તમ સેવા કરી છે. બળવંત નાયકે ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી'ના ભૂતપૂર્વ પ્રમુખ તરીકે અપ્રતિમ સેવા આપી છે. અને જીવનની આખરી ક્ષણો પર્યંત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ના તેઓ હામી રહ્યા હતા. આ દેશની સાહિત્યિક સંસ્થાઓએ તેમ જ મુખ્ય ધારાની સાહિત્ય સંસ્થાઓએ એમને માન સન્માન અક્રામોથી વિભૂષિત કરી બહુમાન્યા છે. ગુજરાતી સાહિત્યના એક પ્રજ્ઞાવંત સારસ્વત તરીકે બળવંત નાયક એમના ચાહકો અને સાહિત્યપ્રેમીઓમાં સદાયે ઉદાહૃત થતા રહેશે એવી શ્રદ્ધા સાથે વિરમુ છું.
0—0—0—0
શબ્દ સંખ્યા: 2,114
e.mail : vallabh324@aol.com
[‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ને ઉપક્રમે, વેમ્બલીસ્થિત માંધાતા યૂથ એન્ડ કમ્યુનિટી એસોસિયેશન સભાખંડમાં, શનિવાર, 21 સપ્ટેમ્બર 2019ના દિવસે, ‘શતાબ્દી વર્ષ ઓચ્છવ’ નામે અવસરે રજૂ થયેલું વક્તવ્ય]
http://glauk.org/programmes/centennial-celebrations-sep-19/