પ્રીતમ લખલાણી
વાતને આગળ ચલાવતાં તે બોલી, ‘પાંડુભાઈની રેસ્ટોરન્ટ પર એક ફકીર જેવો માણસ રોજ બેઠો રહેતો હતો. તેનું નામ શંકરદાદા હતું.’
શંકરદાદાનું નામ સાંભળતા સંકેતે તેને અઘવચ્ચેથી બોલતી અટકાવીને કહ્યું : ‘અરે! શંકરદાદા તો મારા એક ખાસ વડીલ બંઘુસમા હતા.’
‘બાબુજી, હું તે જ બાબાની પાલક પુત્રી શયદાબાનુ છું.’ સંકેતની આંખોમાં શંકરદાદાની એક પ્રેમાળ છબિ તરવા માંડી.
શંકરદાદાને ભલા કોણ ઓળખતું ન હતું! તે દીનદુખિયાનો બેલી, ગરીબોનો ઈશ્વર. ફકીરના લિબાસમાં તે એક શહેનશાહ હતા. તેમની ધાક આજુબાજુની ઝૂંપડપટ્ટીમાં કયાં ય સુઘી ફેલાયેલ હતી. વસ્તીમાં હર કોઈ દાદાના સંબોઘનથી બોલાવતું. દાદા પણ એટલી જ પ્રેમાળ આંખે દરેકને માન-મોભાથી જોતા. આજ સુઘી સંકેતને સમજાતું નથી કે દાદાનો ધંધો દારુનો કેમ હતો? સંકેતે તેની ત્રીસ વર્ષની જિંદગીમાં શંકરદાદાના પીઠા પર કયારે ય કોઈ જાતની ધાંધલધમાલ કે કોઈ આલતુફાલતુ લફરાં જોયાં નથી.
પીઠાની સામેના પીપળા હેઠે દાદા ખુરશી નાખીને સવારથી સાંજ સુઘી બેઠા હોય. આસપાસના ગરીબ દુખિયા દાદા પાસે કોઈને કોઈ કામ માટે આવીને સલાહસૂચન માંગતા હોય. શંકરદાદાના પીઠાનો કાનૂન આજુબાજુના દારુવાળા કરતાં સાવ જુદા જ પ્રકારનો. સાંજે આઠના ટકોરે દાદાનું પીઠું બંઘ થાય. પછી ગમે તે શહેનશાહ આવે તો પણ તેને દારુ ન મળે. ઘરાક જો દાદાના માણસો સાથે રકઝક કરતો દેખાય તો દાદા ખુરશી પરથી હાક મારે ‘ચાલ ભાઈ, રસ્તો પકડ.’ શંકરદાદાના પીઠામાં ઘરાકે મર્યાદામાં રહીને પીવું પડે. જ્યારે દારુ ઘરાકને પીવા માંડે ત્યારે પૈસા આપતાં પણ દારુ ઘરાકને ન મળે. દાદાનો હુકમ છૂટે, ‘ચાલ, બહુ થયું, હવે સીઘો ઘર ભેગો થા.’ પીઘેલા ઘરાકે પછી કયાં ય આડેઅવળે રસ્તે જવાને બદલે સીઘો ઘરનો જ માર્ગ પકડવો પડે. ભૂલેચૂકે ભાઈ પીધેલ હાલતમાં ગમે ત્યાં જઇને ધાંધલધમાલ કરે તો બસ પછી દાદાનું કોલ્હાપુરી ત્રણ ઈંચ સોલવાળું ચંપલ અને તેનું નસીબ!
કયારેક કોઈ મા-દીકરી રડતી ક્કળાટ કરતી દાદા પાસે ફરિયાદ લઈને આવે કે પતિ કે દીકરો છોકરાના દૂઘના પૈસા તમારે પીઠે આવીને દારુ પીવામાં વાપરી નાખે છે, તો આજુબાજુની વસ્તીમાં દાદા તરફથી આરોપીના નામનું તાત્કાલિક વૉરંટ છૂટે. તાબડતોબ આરોપીએ ગમે તે સમયે દાદાની અદાલતમાં હાજર થવું પડે. એકવાર ભાઈ સાહેબ દાદાના દરબારમાં હાજર થાય એટલે દાદા તેની પદ્ઘતિ પ્રમાણે કેસ ચલાવે. આરોપીએ પૂછાતા સવાલનો જવાબ ફકત ‘હા’ અથવા “ના”માં જ આપવાનો હોય. દાદા પાસે ખાસ કોઈ દલીલનો અવકાશ નહીં ફકત બે-ચાર સવાલ-જવાબ બાદ દાદા ગુનેગારને તેના ગુના પ્રમાણે ધોલધપાટ કરી ભાઈસાહેબને સમજાવી, ધમકાવી બે-ચાર શિખામણ આપી તેને તે દિવસે દારુ આપ્યા વિના ઘરે તગડી મૂકે. મહિનાઓ સુઘી દાદા તેમ જ તેના માણસો તે વ્યકિત પર નજર રાખે. દાદાને જ્યારે એના ઘરેથી તેના સુઘારાનો સાચો રિપોર્ટ મળે પછી જ તેની સજામાં કંઈક ઘટાડો થાય, નહીંતર સવાર-સાંજ ગુનેગારે દાદાની અદાલતમાં હાજરી આપવા અચૂક આવવું પડે.
દાદાની યાદે સંકેતે એક નજર શયદાબાનુ સામે નાખી તેનો ભૂતકાળ સંકેતની આંખ સામે તરવા માંડ્યો.
શયદાબાનુ લગભગ બે-ચાર વર્ષની હશે ત્યારે તેનાં માતપિતા કોલ્હાપુરમાં પ્લેગની ભયંકર બીમારીનો શિકાર બનતાં અલ્લાહમિયાંને પ્યારા થઇ ગયાં. શયદાનું પરિવાર શંકરદાદાનું પડોશી હતું. માબાપે મરતાં પહેલાં આ માસૂમ બાળકીનો હાથ શંકરદાદાને સોંપ્યો. દાદાને કોઈ સંતાન ન હોવાથી તેને આ બાળકીને પોતાના હ્રદયના ટુકડા સમી પ્રેમથી જતન કરી પોતાનું વહાલુ સંતાન ન હોય એટલાં લાડકોડથી ઉછેરી.
કોઈ રાતે સંકેત અને તેના મિત્ર વિનોદ પટેલ ગામદેવી લેનના બગીચામાં સિગારેટના કશ લેતાં અલકમલકની વાતો કરતાં બેઠા હોઈએ ત્યારે તેમને શયદાબાનુનો ભેટો અચૂક થઈ જતો.
શયદાનું નેહ નીતરતું રૂપ ભલભલાને પાગલ કરી દેતું. જેવી તે બગીચામાં પ્રવેશતી ત્યારે પવન વસંતની મહેક થઈને તેની આસપાસ ઘુમરાતો. તેના આગમનની ખબર બાગમાં ચારે બાજુ કરી દેતો. કાજળ ભરેલ તેની ચકોર આંખો, લાંબા ઘટાદાર કાળા વાળ, ગળામાં લટકતું માદળિયું અને હાથમાં લહેરાતી ખમ્મીશ કુરતાની ઓઢણી … અને તેનાં ઝાંઝરની તો વાત જ શી કરવી! બગીચામાં ડાળે ડાળેને પાંદડે પાંદડે પોઢેલ ફૂલ પતંગિયાંને સ્વપ્નમાંથી જગાડતાં જોઈને સંકેત વિનોદભાઈને કહેતો કે આ છોકરીને જ્યારે પણ જોઉં છું ત્યારે મને જીસ દેશ મે બહીતી ગંગાની પહ્મિનીની યાદ અપાવે છે. વિનોદભાઈ સંકેતને હસતાં હસતાં કહેતા, ભલા ઘેલા, તું એમ કહે કે પહ્મિની આ ભોળીભટાક છોકરી સમી લાગતી હતી …..
શયદાનું રૂપ જેટલું માદક હતું એવું જ તેનું મન રૂપલે મઢેલ આભના નિખરતા તારલા સમું ભોળું હતું. આ ભોળીભટાક શયદા જ્યારે વીફરતી ત્યારે રણચંડી બની જતી.
એક રાતે બગીચામાં શયદાને એકલી ફરતી જોઈને પાસેની દરગાહના યુવાનિયાનું એક ટોળું દૂરથી ચેનચાળા કરતું તેને પજવતું બગીચામાં પ્રવેશ્યું. ત્યારે આ જોગમાયા મોઢેથી આગ વરસતી વીજળીના ગોળા જેવી બબ્બે કટકા ગાળો કાઢતી હાથમાં ખુલ્લી તલવાર સમી લાંબી લોઢાની સાંકળ ઝુલાવતી, વાઘણ સમી છોકરાની પાછલ છલાંગ મારતી દોડી.
છોકરાઓ જીવ બચાવવા, પડતા આખડતા, બગીચાની વાડ કૂદતા ભાગ્યા. છોકરાઓની યુવાની પર થૂકતી, આખો બગીચો સાંભળે તેમ તે બરાડી ઊઠી, ‘ભડવાઓ, કયારેક મારા હાથમાં તમે એકલા આવી ગયા ને તો દીકરાવ, તમને જો તમારી નાની યાદ ન કરાવું તો મારું નામ શયદાબાનું નહીં.’
‘શયદા, હું તને હવે બરોબર ઓળખી ગયો. મને સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ નહીં કે તું આટલી મોટી થઈ જઈશ.’ સંકેતથી તેને પૂછાઈ ગયુંઃ ‘અરે! અમારા શંકરદાદા આજકાલ શું કરે છે?’ સંકેતના સવાલ પર તેની આંખોમાંથી ટપ ટપ આંસુ ટપકવાં માંડ્યાં.
થોડીવાર ખામોશ રહ્યા બાદ તે રૂંઘાતે સ્વરે બોલીઃ ‘દાદા, તો છ-સાત વર્ષ પહેલાં આ જગતમાંથી ચાલ્યા ગયા. આ દુનિયામાં મારે દાદા સિવાય કોણ હતું?
‘શયદા, તું દિલ નાનું ન કર. જેનું કોઈ નથી હોતું તેનો અલ્લાહ હોય છે.’ તેમની વાતચીત ચાલતી હતી એટલામાં તેનો નાનો દીકરો ઋષિ કયાંકથી દોડતો આવી તેમની વચ્ચે ટપકી પડ્યો.
‘અમ્મી, અમ્મી, મારા અબ્બુ તમારી કયારના ઘરે રાહ જુએ છે. તેમને બહાર જવાનું મોડું થાય છે.’ બાંકડેથી ઊભા થતાં સંકેતે શયદાને કહ્યુંઃ ‘ઘણાં વરસો બાદ જાણે હું કોઈ મારા સ્વજનને મળ્યો હોઉં એટલો આનંદ તને મળીને થયો. અલ્લાહની ઈચ્છા હશે તો ફરી ક્યારેક પાછાં મળીશું.’
‘અરે! ભાઈ સાહેબ, તમે પણ કમાલના માણસ છો! કેટલાં વરસો બાદ આપણે મળ્યાં. શું હું તમને મારા ઘરનો દરવાજો બતાવ્યા વિના એમ જ પાછા ઘરે જવા દઈશ? તમારે બે-પાંચ મિનિટ માટે પણ મારે ઘેર આવવું જ પડશે!’ આ પ્રમાણે સંકેતને કહી તેણે તેના દીકરા ઋષિને હુકમ કર્યો, ‘તું મામાનો હાથ પકડી આપણે ઘરે લઈ આવ.’
e.mail : preetam.lakhlani@gmail.com
ફ્રૅન્ચ ફિલસૂફ ઝાં-ફ્રાન્સ્વા લ્યોતાર એવો દાવો કરે છે કે આધુનિક સમયનાં ઍન્લાઇટન્મૅન્ટ, માર્ક્સિઝમ, અને ક્રિશ્ચ્યાનિટી વગેરે ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ્ઝ અથવા મૅટાનૅરેટિવ્ઝ