સુમન શાહ

અમેરિકામાં સામાન્ય ચીજવસ્તુઓનો મોટો અને સામાન્યપણે સસ્તો ગણાતો સ્ટોર Walmart એક જ શ્હૅરમાં કે બીજાં શ્હૅરોમાં બધે એકસરખો જ જોવા મળે. Starbucks-ની કૉફીમાં કે Subway-ની સૅન્ડવિચમાં ક્યાંયે ફર્ક ન પડે. બધાને ખબર જ હોય કે Pizza Hut-ને ઑર્ડર કરેલો પિઝ્ઝા એ જ સાઇઝમાં મળવાનો છે અને એ જ સ્વાદ આપવાનો છે. ઘર-સમ્બન્ધી હજ્જારો ચીજોનો સ્ટોર Home Depot, દવાઓ માટેના સ્ટોર્સ CVS કે Walgreens કે એવી કોઈપણ chain રંગરૂપ કે દેખાવે એકસરખી જ જોવા મળે. બધી જ School-buses પીળા રંગની જ હોય. 

અમેરિકામાં હરેક અગવડનો ઉકેલ વૈજ્ઞાનિક ઢબે શોધાય. નાનાં સુખોની સગવડો ઊભી કરવામાં આ પ્રજા પાછી પાની ન કરે. આમ તો સામાન્ય મૅટ, સમજો પગલૂછણિયું, પણ ઘર બ્હાર પગ મૂકતાં પહેલાં તમે ભૂલો નહીં એ માટે એ પર છાપ્યું હોય, KEYS PHONE  WALLET.

નાગરિક-જીવનમાં પણ સર્વત્ર સરખી શિસ્ત જોવા મળે. પોસ્ટઑફિસમાં કે બૅન્કમાં સૌ દિલથી કામ કરતાં લાગે. ગ્રાહકો પણ લાઇનમાં શાન્તિથી ઊભાં હોય. આપણી અડોશપડોશના ઘરનાં બારી-બારણાં કામ પૂરતાં જ ખૂલે, બાકી, બંધનાં બંધ! વગેરે વગેરે. 

અલબત્ત, બધી વખતે ધૉરણો નથી સચવાતાં, ઘણી વાર ખાસ્સી અણસરખાઈ પણ જોવા મળે છે. ધૉરણમાં નાનકડી કમી જોવા મળે તો પણ સરેરાશ અમેરિકન તો ચૅંકાઇ જતો હોય છે, કોઈ કોઈ તો એવા કે જાહેરમાં ફજેતો કરે, રીપોર્ટ લખે, ફરિયાદ કરે, ખંચકાય નહીં.

તેમછતાં, એક સર્વસામાન્ય છાપ એ પડે છે કે standardization — બધું ધોરણસરનું હોય, એ અમેરિકાની વિશેષતા છે. 

પરન્તુ દેશમાં, અમદાવાદ વડોદરા કે સૂરતમાં જુદું જ જોવા મળે. એ શ્હૅરોમાં કે મુમ્બઇ જેવાં મહાનગરોમાં chains શરૂ થઈ છે, પણ દુકાનદાર અને ઘરાક વચ્ચેનો જમાનાજૂનો ખટમીઠો સમ્બન્ધ એ-નો-એ જ રહ્યો છે. દવાની નાની દુકાને કે અનાજકરિયાણાની મોટી દુકાને પણ બધાં થોડાક આઘાંપાછાં કે અડીને જૂથમાં ઊભાં હોય. ‘મારે જરા ઉતાવળ છે’ કહીને તમારી પાછળનું જન આગળ આવી જાય. ‘એમની મૅટર પહેલી પતાવી દઉં’ કરતીક સરકારી ક્લાર્કબેન તમારા પછીનાને આગળ બોલાવી લે. તમે વાંધો ઉઠાવો તો ક્હૅ – ‘સાએબ! એમ જો લાઇન સાચવવા જઈએ ને, તો કામો પતે જ નહીં, સાંજ પડી જાય.’ જો કે, કેટલાક ઑફિસકામો માટે લોકો હવે લાઇનમાં ઊભા રહેવાનું શીખ્યા છે. 

પણ કોઈ કોઈ સ્કૂલના સીધા નિયન્ત્રણ હેઠળની બસો બરાબર, બાકી બધી ખાનગી વૅનમાં છોકરાંને ઘુસાડી દીધાં હોય છે. સોસાયટીઓનો કચરો લઈ જનારા મ્યુનિસિપલ ખટારાઓમાં કર્મચારીઓ કચરા વચ્ચે આરામથી ઊભાં હોય છે, કશાં જ સૅફ્ટિ મેજર્સ વિના! લગભગ બધી સોસાયટીની મીટિન્ગોમાં ચર્ચાઓ ઘાંટાઘાંટીએ પ્હૉંચી જતી હોય છે. અગવડો વધતી જાય, સગવડો બાબતે ખૅંચાખૅંચી. દરેક સોસાયટીમાં નિવૃત્ત ડોસાઓના અડ્ડા નક્કી હોય છે, અને ત્યાં બેઠા બેઠા તેઓ મોટે મોટેથી બોલીને રાજકારણના ખાં હોય એમ ગપસપ અને વાતોની ચટણી વાટતા હોય છે.  

ટૂંકમાં, એકસરખાઈને સ્થાને અણસરખાઈ જોવા મળે, જેને વિદ્વાનો વિવિધતા કહે છે, એટલું જ નહીં, ‘ભારત તો વિવિધતામાં એકતા’-નો દેશ છે એમ ગાઈવગાડીને કહેતા હોય છે. એક બૌદ્ધિકે મને જુદું કહ્યું, ‘વરસોથી બધું આમ જ ચાલે છે, ને બધાંને ફાવી ગયું છે – it’s a system! વાંધો શું છે? મેં કહ્યું, ‘બરાબર, વાંધો કશો નથી – you are right.’

પણ ધીમે ધીમે મને એ વિચાર આવવા લાગ્યો કે, સાલું સાચું છે, વાંધો શું છે -? એ પણ સિસ્ટમ છે, તો આ પણ સિસ્ટમ છે. It’s the system that works! ભારતમાં, અલગ અલગ જરૂરિયાતો, ફર્ક, તફાવત, જુદાપણું, નિયમો વિશેની બેપરવાઇ અને વ્યક્તિની મરજી જ સર્વોપરી – પ્રકારનાં બધાં જ તત્ત્વોનો લગભગ બધાં જ તન્ત્રોમાં સમાવેશ થયેલો છે. એટલે, સર્વસામાન્યપણે કહી શકાય કે diversification — બધું વિધ વિધનું હોય, એ ભારતની વિશેષતા છે. 

અમેરિકામાં નવાં નવાં પ્હૉંચી ગયેલાં આપણા ગુજરાતી ભાઈ-બહેનો રસ્તા પર જતી અને આવતી કારોની હારો જોઈને અને માણસ કે અન્ય પ્રાણી ન જોઈને ઠીક ઠીક એવો બળાપો વ્યક્ત કરતાં હોય છે – આ તે કંઈ દેશ છે! માણસનું મૉં ય જોવા ન મળે! બારી ખુલ્લી રાખવામાં ધૉળિયાંનું શું લૂંટાઇ જાય છે! ભારત પ્હૉંચી ગયેલા અમેરિકનને બધે ગંદકી, અવ્યવસ્થા અને તન્ત્રોની ખામીઓ જ દેખાય. સ્ટેશનો, જાહેર માર્ગો અને સાર્વજનિક જગ્યાઓ પર કૂતરાં કે ગાયો કે બકરાં જેવાં પ્રાણીઓ ભેગાં અસંખ્ય લોકોને જોઈને એ જરૂર બબડવાનો – increadible India!

પણ નવી પેઢીનાં યુવક-યુવતીઓનો દુનિયાને અવલોકવાનો પરિપ્રેક્ષ્ય જ બદલાઈ ગયો છે. કોઈપણ દેશની વિશેષતાને માપદણ્ડ બનાવીને તેઓ, આ પ્રજા ચડિયાતી ને આ ઊતરતી છે, એવાં વિધાનો નહીં કરે. એટલે લગી કે મોદી કે ટ્રમ્પ જે કરે છે તેની તેઓ સીધી ટીકાટિપ્પણી નહીં કરે, જે કંઈ થઈ રહ્યું હોય તેને ધીરજથી નીરખશે, ને પૂછવામાં ન આવે ત્યાંલગી પોતાનું મન્તવ્ય જણાવશે નહીં. 

એમને સામ્પ્રત વિશ્વ ‘ઓકે’ લાગે છે – ભારત પ્રગતિના પન્થે છે, અમેરિકન સિસ્ટમ્સ પર્ફૅક્ટ છે, ગ્લોબલાઇઝેશન, જીઓપોલિટિક્સ કે AI -પાવર્ડ ટૅક્નોલૉજિ પોતપોતાની જગ્યાએ બરાબર છે. તમે પૂછો તો એટલે લગી કહેશે કે ઇઝરાઈલ-પૅલેસ્ટાઇન જેવા મધ્યપૂર્વના દેશોની તેમ જ રશિયા-યુક્રેઇન જેવા યુરપીય દેશોની યુદ્ધગ્રસ્ત પરિસ્થિતિ સહજ છે કેમ કે એ પૂર્વકાલીન ઇતિહાસોનું અનિવાર્ય પરિણામ છે. 

એમના એ પરિપ્રેક્ષ્યમાં તફાવતોનો સ્વીકાર છે. એમાં સંસ્કૃતિઓની વિભિનન્તાનો મહિમા છે. તેઓની માન્યતા છે કે વિશ્વકલ્યાણ માટેના એકવચનીય અભિગમો તો જ નભશે જો બહુવચનીય અભિગમો અપનાવાશે. અમેરિકા આમ છે – ભારત આમ છે – વિશ્વ આવું છે, તો તેઓ એ જુદાઈને વધાવી લેશે. તેઓમાં વર્તમાનને જેમ છે એમ અપનાવી લેવાનું ધૈર્ય છે – take things as they are એમનો ધ્યાનમન્ત્ર છે.

એટલે તેઓ પૉઝિટિવ વધારે અને જજમૅન્ટલ ઓછાં છે. આમ થવું જોઈએ, હોવું જોઈએ, પ્રકારે આદર્શોની ખાલી ઘોષણાઓ કરવામાં નથી માનતાં, પણ તેઓ માને છે કે ચળવળ ચલાવવાથી, સરઘસો કાઢવાથી કે અમુક પત્રકારોની જેમ બૂમબરાડા કરવાથી, સરકારો નથી બદલાતી; સરકારોને બદલે છે અર્થતન્ત્ર અને અર્થતન્ત્રનાં નિયામક તત્ત્વો – વિજ્ઞાન, ટૅક્નોલૉજિ અને મહાઉદ્યોગપતિઓ. એટલે, દરેક દેશ માટે, સરવાળે, તેઓ જેને અનિવાર્ય જરૂરત કહે છે, તે છે કેળવણીવિષયક વિકાસની! 

આ પરિપ્રેક્ષ્યનું મુખ્ય પરિબળ તો કેળવણીક્ષેત્રે બૌદ્ધિક ભૂમિકાનાં સત્યો શિરમોર લક્ષ્ય મનાવા લાગ્યાં છે તે, અને યુવા પેઢી માટે વધી રહેલા આન્તરવિદ્યાકીય વિનિમયો છે. ઇન્ટરનેટ અને સૉશ્યલ મીડિયાએ જન્માવેલી જાગૃતિની પણ એમાં મહત્ ભૂમિકા છે.

અલબત્ત, પક્ષપાતી માનસિકતા, દૂષિત પૂર્વગ્રહો અને સ્થિતસ્ય સમર્થન કરનારી જડ તત્સમ વૃત્તિ હજી જીવન્ત છે; હજી અસમાનતા, હજી લિન્ગ વંશ કે વર્ણના ભેદ નેસ્તનાબૂદ નથી થયા; તેમછતાં, આજનો માણસ યુવા પેઢીની આ દૃષ્ટિમતિથી વિશ્વને જોવાની ટેવ પાડે, તો કંઈ નહીં તો વિચારવાની ચીલાચાલુ ઘરેડોથી તો મુક્ત થઈ જ શકે! 

= = =

(04Jan25USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રમેશ ઓઝા

૨૧મી સદીની પહેલી પચીસી પૂરી થવા આવી છે, પણ હજુ સુધી ૨૧મી સદીની કોઈ ઓળખ બની નથી, તેનું કોઈ પોત જોવા મળતું નથી, એવું સુંદર નિરીક્ષણ ઇઝરાયેલના વિદ્વાન ચિંતક યુવાલ હેરારીએ લલ્લનટોપના સૌરભ દ્વિવેદીને આપેલી મુલાકાતમાં વાતવાતમાં કર્યું હતું. તેમણે તે વિષે કોઈ લંબાણપૂર્વક વાત નહોતી કરી, પરંતુ હું મારી વાત કહું છું.

૧૯મી સદીની પહેલી પચીસીમાં જ જગત કઈ દિશામાં જઈ રહ્યું છે અને તે રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક રીતે કેવો આકાર ધારણ કરશે એના સંકેત મળી ગયા હતા. ત્રણ ચીજ મુખ્ય હતી. ઔદ્યોગીકરણ, સાંસ્થાનીકરણ અને પશ્ચિમનું સાંસ્કૃતિક વર્ચસ્વ. પશ્ચિમ પૂર્વ અને દક્ષિણ વિશ્વ પર રાજકીય, આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક એમ ત્રણેય રીતે કબજો જમાવશે. ઈ. સ. ૧૯૦૦ની સાલ સુધીમાં લગભગ આખા જગત પર પશ્ચિમે કબજો કરી લીધો હતો. આજે આટલાં વરસ પછી પણ વિશ્વદેશો માત્ર રાજકીય રીતે પશ્ચિમથી સ્વતંત્ર થયા છે, આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક રીતે હજુ પણ મુક્ત નથી થઈ શક્યા. મુક્ત થવું હોય તો વિકલ્પ જડતો નથી. પશ્ચિમના આર્થિક ઢાંચા સામે વૈકલ્પિક ઢાંચો નથી અને પશ્ચિમના સાંસ્કૃતિક વર્ચસ કે પછી સાંસ્કૃતિક સામ્રાજ્યવાદ સામે આપણો પોતાનો ઘર આંગણેનો વિકલ્પ જડતો નથી. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી મુક્ત થયેલા દેશો આપઓળખની મથામણ કરી રહ્યા છે અને જ્યારે પણ પોતીકી સાંસ્કૃતિક ઓળખ સ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે તો એ પ્રયત્ન પુનર્જાગરણ(રેનેસૉં)માં પરિણમવાની જગ્યાએ જૂનાની આગ્રહપૂર્વકની પુન:સ્થાપના(રિવાઇવલિઝમ)માં સરકી પડે છે જેનો સ્થાનિક પ્રજા જ વિરોધ કરે છે. સામ્રાજ્યવાદના વિકલ્પ તરીકે સમાજવાદ અને રાષ્ટ્રવાદની વિચારધારા વિકસી એ પણ ૧૯મી સદીના પશ્ચિમમાં જેનો બાકીનું જગત સમાનતા, ન્યાય અને આપઓળખ સિદ્ધ કરવા માટે આશ્રય લઈ રહ્યું છે. ૧૮મી સદીના અંત ભાગમાં ફ્રાંસમાં ક્રાંતિ થઈ હતી અને એ ક્રાંતિએ આપેલાં મૂલ્યોએ પણ ૧૯મી સદીને પ્રભાવિત કરી હતી.

૨૦મી સદીની પહેલી પચીસી પણ એક પોત લઈને આવી હતી. સદીની શરૂઆત જ ૧૯૦૪-૧૯૦૫માં રશિયા અને જપાન વચ્ચે યુદ્ધ સાથે થઈ હતી જેમાં વિશાળકાય રશિયા સામે જપાનનો વિજય થયો હતો. એ વિજયને એશિયાના યુરોપ પરના અથવા પૂર્વના પશ્ચિમ પરના  અથવા અશ્વેતના શ્વેત પરના વિજય તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યો હતો. ઉપર કહ્યા એવા પશ્ચિમના દેશો સામે કેટલો તીવ્ર રોષ હશે એ આમાં જોઈ શકાય છે. વીસમી સદીની પહેલી પચીસીમાં વિશ્વયુદ્ધ થયું હતું અને એ થવાનું જ હતું, કારણ કે પશ્ચિમના દેશો વચ્ચે લૂટ અને શોષણની હોડ શરૂ થઈ હતી. ૧૯૧૭માં રશિયામાં સામ્યવાદી ક્રાંતિ થઈ અને જગતને પહેલીવાર સામ્યવાદી શાસનનો અનુભવ થયો. ૨૦મી સદીની પહેલી પચીસીમાં ઇસ્લામના ખલીફાનાં શાસનનો અંત આવ્યો અને જગતભરના મુસલમાનોને મુસ્લિમ ઇતિહાસમાં પહેલીવાર સેક્યુલર દેશના સેક્યુલર નાગરિક તરીકે જીવવાનો વિકલ્પ મળ્યો. ૧૯૦૯માં મહાત્મા ગાંધીએ ‘હિન્દ સ્વરાજ’ લખીને જગતને ભૂખાળવી આધુનિક સભ્યતા સામે પ્રતિવાદ કરતી થીસીસ આપી અને સામાન્યમાં સામાન્ય માણસને સત્યાગ્રહ નામનું ઓજાર આપ્યું. તોપનું બળ પણ મૃત્યુનો ભય ફગાવી દઈને સત્યનો આગ્રહ કરનારા લડવૈયા સામે નિરસ્ત નીવડે એ ગાંધીજીએ બતાવી આપ્યું. આજે જગત આખામાં સામાન્ય માણસો સત્યાગ્રહો કરીને શાસકોને ઝૂકાવે છે. સત્યાગ્રહ દ્વારા કેટલાક દેશોએ સ્વાતંત્ર્ય અને કેટલાક સમાજે અન્યાયથી મુક્તિ મેળવી છે.

૧૯મી અને ૨૦મી સદીથી ઊલટું ૨૧મી સદીની કોઈ ભાત જોવા મળતી નથી. ૨૧મી સદીનાં ૨૫ વર્ષો ટેકનોલોજી દ્વારા સંચાલિત લાગે છે. એમાં હવે આર્ટીફીશિયલ ઈન્ટેલીજન્સનું આગમન થયું છે. ટેકનોલોજી દ્વારા માણસને રડાવી શકાય. માણસને ઉશ્કેરી શકાય. ભાઈને ભાઈ સામે લડાવી શકાય, માણસને નિરાશાની ગર્તામાં ધકેલી શકાય, માણસને બેવકૂફ બનાવી શકાય, તેને ધર્મ, રાષ્ટ્રવાદ વગેરેના નશામાં ચૂર રાખી શકાય. ચોક્કસ સમાજને બદનામ કરી શકાય, કોઈનું ચારિત્ર્યહનન કરી શકાય. બધું જ ટેકનોલોજી દ્વારા અજાણ્યા ચહેરાઓ, અજાણ્યા રહીને અજાણી જગ્યાએથી આ બધું કરે છે. પ્રજા પરસ્પર જીભાજોડીમાં રત છે અને સ્થાપિત હિતો તેનો લાભ લે છે. ૧૯મી અને ૨૦મી સદીમાં નવા વિશ્વનો વિચાર કરવામાં આવતો હતો તો ૨૧મી સદીમાં વીતેલા સમયના હિસાબ કરવામાં આવી રહ્યા છે. પ્રજાને અખાડામાં ધકેલી દેવામાં આવી છે. આ રીતે જોઈએ તો આ હતાશાનો યુગ છે. આ ઉપરાંત આરોગ્ય અને પર્યાવરણનાં પણ સંકટો છે.

આ વમળમાંથી નીકળવું કેમ એના વિષે કોઈ મૌલિક વિચાર કે ઉપાય કોઈ દિશાએથી હજી સુધી સાંભળવા મળ્યો નથી.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 05 જાન્યુઆરી 2025

સ્ટીમરમાં અંગત સામાન તરીકે એરોપ્લેન લાવનાર એ પારસી યુવાન હતો કોણ?    

તારીખ વાર તો નોંધાયાં નથી પણ ૧૯૩૨ના સપ્ટેમ્બર મહિનાની શરૂઆતમાં મુંબઈની ગોદીમાં કેટલા ય લોકોએ એક કૌતુક જોયું. લોઈડ ટ્સ્ટીસ્નો નામની કંપનીનું એક જહાજ, નામે  વિક્ટોરિયા આવીને બેલાર્ડ પિયર પર નાંગર્યું. એ રવાના થયું હતું ઇટલીના નેપલ્સ બંદરેથી. એ જમાનામાં વિદેશની મુસાફરી માટે જહાજ સિવાય બીજું કોઈ સાધન હતું નહીં એટલે જહાજ મુસાફરોથી ભરપૂર હતું. પણ નવી નવાઈની વાત એ હતી કે એ જહાજના તૂતક પર બે નાનકડાં એરોપ્લેન પાંખો વાળીને (ફોલ્ડ કરીને) બેઠાં હતાં અને એ બંને એરોપ્લેન આવ્યાં હતાં બે મુસાફરોના અંગત સામાન તરીકે. જહાજના ભંડકિયામાં બીજા સામાન સાથે તો તે મૂકાય તેમ નહોતું. એટલે કંપનીએ તેમને તૂતક પર રાખવાની ખાસ મંજૂરી આપી હતી. બેલાર્ડ પિયર પર બીજા સામાન સાથે એ બંને ટચુકડાં પ્લેનને પણ ઉતારવામાં આવ્યાં. પણ હવે બેલાર્ડ પિયરની બહાર લઈ જવાં કઈ રીતે? રસ્તો એક જ હતો, બંને એરોપ્લેનને એની પાંખો ફોલ્ડ કરીને બે બળદગાડાંમાં ગોઠવવામાં આવ્યાં અને પછી એ બે ગાડાં ધીમે ધીમે, ધીમે ધીમે ચાલતાં પહોંચ્યાં વિલે પાર્લે. મુંબઈના રસ્તાઓ પરથી એ ગાડાં પસાર થતાં હતાં ત્યારે બહુ ઓછાને ખ્યાલ આવ્યો હતો કે આ ગાડાંને પ્રતાપે થોડા દિવસમાં આ દેશમાં રચાવાનો છે એક નવો ઇતિહાસ. 

એસ.એસ. વિક્ટોરિયા

પણ તે ઇતિહાસ અંગે વાત કરીએ એ પહેલાં થોડી વાત પેલા જહાજ વિશે, અને થોડી વાત પેલાં બચુકડાં એરોપ્લેન વિશે. વિક્ટોરિયા નામના જહાજના બાંધકામની શરૂઆત થઈ હતી ૧૯૩૦ના મે મહિનાની ત્રીજી તારીખે. અને બંધાઈ રહ્યા પછી તેણે પહેલો પ્રવાસ કર્યો ૧૯૩૧ના જૂન મહિનાની ૨૭મી તારીખે. એ પ્રવાસ હતો ઇજિપ્તના એલેકઝાન્ડરિયા સુધીનો. એ વખતે બીજાં બધાં જહાજો કરતાં આ જહાજ ઘણી રીતે જૂદું તરી આવતું હતું. કલાકના વીસ દરિયાઈ માઈલની તેની ઝડપ એ વખતનાં બીજાં જહાજો કરતાં વધારે હતી. ફર્સ્ટ ક્લાસની કેબિનોમાં એરકંડિશનિંગની સગવડ આપનાર એ પહેલવહેલું જહાજ હતું. આ જહાજ એવું તો દેખાવડું હતું કે લોકો તેને ‘સફેદ તી’ર, ‘સફેદ કબૂતર’, ‘મહારાજાઓનું જહાજ’, જેવાં હુલામણાં નામે ઓળખતા. એ પછી ઘણાં વર્ષો સુધી જુદા જુદા દરિયાઈ માર્ગો પર આ જહાજ મુસાફરી કરતું રહ્યું. પણ પછી બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન ૧૯૪૨ના જાન્યુઆરીની ૨૪મી તારીખે બ્રિટિશ નૌકા સૈન્ય અને હવાઈ દળના હુમલામાં તે સપડાયું અને એ જ દિવસે સાંજે લગભગ સાત વાગે ૨૪૯ ખલાસીઓ અને અફસરોને લઈને તેણે જળસમાધિ લીધી. 

બેલાર્ડ પિયર બંદર અને રેલવે સ્ટેશન

જે બે નાનકડાં સિંગલ એન્જિન પસ મોથ વિમાનો સ્ટીમર પર ચડીને મુંબઈના બેલાર્ડ પિયર પર ઉતર્યાં તે બ્રિટનની મેરીલેન્ડ નામની કંપની બનાવતી હતી. ૧૯૨૯થી ૧૯૩૩ સુધી કંપનીએ આ પ્રકારનાં ૨૮૪ વિમાન બનાવ્યાં. તેમાં આગલા ભાગમાં વિમાનચાલક કહેતાં પાઈલટને બેસવાની વ્યવસ્થા હતી અને પાછલા ભાગમાં કાં તો બે મુસાફરો બેસી શકે અથવા તો તેમને બદલે માલ સામાન મૂકી શકાય. આ વિમાન ૨૫ ફૂટ લાંબુ હતું અને તેની ઊંચાઈ સાત ફૂટ જેટલી હતી. તેની એક પાંખના છેડાથી બીજી પાંખના છેડા સુધીની લંબાઈ ૩૬ ફીટ હતી.  અને નવીનતા એ હતી કે બંને પાંખોને સંકેલી લેવાની, એટલે કે ફોલ્ડ કરવાની સગવડ હતી, અને તેને લીધે એ વિમાનનું કદ ઘણું ઘટાડી શકાતું. વિમાનને ઉડવા માટે બે પંખા હતા. અને આજે આપણને નવાઈ લાગે પણ એ બંને પંખા લાકડાના બનેલા હતા. આ પ્લેનની ઉડવાની ઝડપ કલાકના ૧૨૮ માઈલ હતી જે તે વખતે ઘણી વધુ ગણાતી અને તે એક વાર ઇંધણ ભર્યા પછી ૩૦૦ માઈલ જેટલું ઊડી શકતું.

ચતુર સુજાણ વાચક જરૂર સવાલ પૂછશે કે વિમાનો ખરીદેલા લંડનથી, અને વિક્ટોરિયા સ્ટીમરમાં ચડાવ્યાં ઇટલીના નેપલ્સ બંદરેથી, એમ કેમ? એનો પણ નાનકડો ઇતિહાસ છે. વિમાન ખરીદનારની મૂળ યોજના તો જાતે પ્લેન ઉડાડીને લંડનથી મુંબઈ લાવવાની હતી. એક વાર ઇંધણ ભર્યા પછી પ્લેન વધુમાં વધુ ત્રણસો માઈલ ઊડી શકે, એટલે રસ્તામાં ઘણી જગ્યાએ રોકાવું પડે. પોતાની યોજના પ્રમાણે ખરીદનારે પ્લેન જાતે ઉડાડીને લંડનથી નેપલ્સ તો પહોંચાડ્યું. પણ ત્યાં તો એ ખરીદનારને આવ્યો તાવ. છતાં નેપલ્સથી જાતે પ્લેન ઉડાડ્યું તો ખરું. પણ દસ જ મિનિટમાં સમજાઈ ગયું કે આ રીતે તાવ સાથે પ્લેન ઉડાડાય નહિ. એટલે નેપલ્સ પાછા આવ્યા. અને ત્યાંથી પત્ની અને પોતે વિક્ટોરિયા સ્ટીમરમાં બેઠાં અને બંને પ્લેનને પણ અંગત સામાન તરીકે સાથે લીધાં. જો એ દિવસે તાવ ન આવ્યો હોત તો આપણા દેશની વિમાન-સેવાનો ઇતિહાસ જરા જૂદી રીતે લખાયો હોત.  

સિંગલ એન્જીન પસ મોથ વિમાનનું મોડેલ

બન્ને વિમાનો મુંબઈ તો પહોંચી ગયાં પણ પછી બીજી મુશ્કેલી ઊભી થઈ. મૂળ યોજના હતી ૧૯૩૨ના સપ્ટેમ્બરની ૧૫મીએ આ વિમાનને મુંબઈથી ઉડાડીને વિમાન સેવા શરૂ કરવાની. પણ તેના થોડા દિવસ પહેલાં મુંબઈમાં ભારે વરસાદ થયો અને જેમતેમ કરીને જે કામચલાઉ રન-વે બનાવ્યો હતો તેના ઉપર પાણી ફરી વળ્યાં એટલે ૧૫મી સપ્ટેમ્બરની તારીખ તો પડતી મૂકવી પડી. અને પછી પહેલી ફ્લાઈટ ૧૯૩૨ના ઓક્ટોબરની ૧૫મીએ ઊપડી પણ એ મુંબઈથી નહીં. એ ઊપડી કરાંચીથી, રસ્તામાં અમદાવાદ રોકાઈ, અને પછી મુંબઈના જુહૂ એરોડ્રોમ પર ઊતરી. પહેલાં તો આકાશમાં જાણે મોટું મગતરું ઊડતું હોય એવું દેખાયું. એ જેમ જેમ નીચે અને પાસે આવતું ગયું તેમ તેમ મોટું ને મોટું દેખાવા લાગ્યું. વિલે પાર્લેમાં બનાવેલી હવાઈ પટ્ટીને છેડે એક ઝૂંપડું હતું. માથે છાપરું, તો કે તાડનાં સૂકાં પાંદડાંનું. ઝૂંપડાની બહાર એક પાટિયું લટકતું હતું. તેના પર લખ્યું હતું: Tata Air Services. થોડી વાર પછી વિમાન ઊભું રહ્યું અને તેમાંથી ઊતર્યો એક ૨૮ વરસનો તરવરતો પારસી યુવાન. સાથે લાવ્યો હતો આજના ૨૫ કિલો જેટલી ટપાલ ભરેલા કોથળા.   

પણ પહેલી ફ્લાઈટ માટે કરાંચી કેમ પસંદ કર્યું હશે? એનું કારણ એ કે એ વખતે બ્રિટનથી આવતી ટપાલ કરાચી સુધી બ્રિટનની એર સર્વિસના વિમાનમાં આવતી. પણ પછી ત્યાંથી આખા દેશમાં તેને ટ્રેન રસ્તે જુદાં જુદાં શહેરોમાં પહોંચાડવી પડતી. જે ટ્રેનમાં ટપાલનો ડબ્બો જોડાય તે ટ્રેનના નામમાં ‘મેલ’ શબ્દ ઉમેરાતો. જેમ કે પંજાબ મેલ, ગુજરાત મેલ, વગેરે.  એટલે કરાચી આવેલી ટપાલ વિમાન દ્વારા મુંબઈ અને મદ્રાસ પહોંચાડી શકાય એ હેતુથી પહેલી ફ્લાઈટ અને પહેલી સેવા કરાચી-મુંબઈ-મદ્રાસની શરૂ કરવામાં આવી. એ વખતે કરાચીમાં હવાઈ પટ્ટી નહોતી, એટલે એક પહોળા રસ્તા પરથી પ્લેન ઊડ્યું હતું. એ ફ્લાઈટ  અમદાવાદ નજીકના એક ખેતરમાં રોકાઈ ત્યારે ચાર ગેલન જેટલું ઈંધણ ગાડામાં ભરીને પ્લેન સુધી લાવવામાં આવ્યું અને પછી તેને એ નાનકડા પ્લેનની ટાંકીમાં રેડવામાં આવ્યું. અમદાવાદથી ઉપડ્યા પછી બપોરે બરાબર દોઢ વાગે પાઈલટે ટપાલના કોથળા સાથે મુંબઇના જુહૂ પર ઉતરાણ કર્યું. અને એ દિવસે આપણા દેશમાં વિમાની સેવાની શરૂઆત થઈ. કરાચી-મુંબઈ-મદ્રાસની સેવા શરૂ કર્યા પછી પહેલે જ વરસે કંપનીએ એટલો નફો કર્યો કે તેમાંથી કંપનીએ વધુ મોટું વિમાન ખરીદ્યું અને દિલ્હીથી મુંબઈ વચ્ચે પણ વિમાન સેવા શરૂ કરી.

મુંબઈમાં ઉતરાણ કર્યા પછી જે.આર.ડી. તાતા – સાથીઓ સાથે

પોતાના અંગત સામાન તરીકે બે એરોપ્લેન સ્ટીમરમાં સાથે લાવનાર હતું કોણ? ટપાલના કોથળા લઈને કરાચીથી મુંબઈ પ્લેનને ઉડાડનાર હતું કોણ? હિન્દુસ્તાનના ઇતિહાસમાં એક સોનેરી પ્રકરણ ઉમેરનાર એ જુવાન હતો કોણ? એ હતા ભારતીય વિમાન વ્યવહારના આદિ પુરુષ જે.આર.ડી તાતા. આખું નામ જહાંગીર રતનજી દાદાભાઈ તાતા. એમનાં બીજાં મોટાં મોટાં કામોની વાત હવે પછી.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com 

XXX XXX XXX

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 04 જાન્યુઆરી 2025