વ્યાપક અસહકાર કે વિરાટ લોકઆંદોલન શક્ય બને તો સશસ્ત્ર ઉઠાવને કારણ નથી એવી શ્યામજીની સમજ હતી

શરૂઆત આમ તો ચુનીભાઈ વૈદ્ય – ચુનીકાકાથી કરવાનો ખયાલ હતો. આજે એમને ગયે બરાબર એક વરસ થશે. છેલ્લાં વીસપચીસ વરસમાં ગુજરાતમાં સ્થાપિત રાજકીય પક્ષોથી ઉફરા આપણા એકના એક આંદોલનપુરુષ જેવા એ કદાચ હતા. એમનો એ સ્લોટ આજની તારીખે તો વણપુરાયા જેવો છે. અલબત્ત, આંદોલનપુરુષ કહેતાં સ્વતંત્ર ભારતમાં ગુજરાત સ્તરે હજુ સુધી પ્રતિમાનરૂપ રહેલું નામ ઈન્દુલાલ યાજ્ઞિકનું છે, અને એમના ગયા પછી અક્ષરશ: અણપુરાયેલું, એ જુદી વાત છે.

પણ કાકાને સમરવા કરું ન કરું ત્યાં તો ચિત્તનો કબજો એક નારીએ લીધો. એટલે પહેલાં એ બે નિમિત્તે એકબે મુદ્દા કરીશ. 16મી ડિસેમ્બરે નિર્ભયાને ગયે ત્રણ વરસ થયાં. એને સંભારી આતમઆતશને જલતો રાખવાના એક ઉપક્રમમાં આશાદેવીએ કહ્યું કે નિર્ભયા મારી પુત્રી હતી. એણે એવું કશું નથી કર્યું કે એનું નામ છુપાવવું પડે. આજે અહીંથી હું નિ:સંકોચ, સગૌરવ એનું નામ લઉં છું – જ્યોતિ. આપણે ત્યાં સામાજિક લાજશરમવશ (અને બટ્ટો ન લાગે એ ભયે) રિપોર્ટિંગમાં બલાત્કૃતાનું નામ છુપાવવાનો ચાલ છે. પણ આશાદેવીએ પુત્રીનું નામ લેવું પસંદ કર્યું એમાં વસ્તુત: એક મૂલ્યસ્થાપન રહેલું છે. અને તે મૂલ્ય આ છે: જે બળાત્કારનો ભોગ બને છે તે અપરાધી નથી. અપરાધી, એની સાથે દુષ્કર્મ આચરનાર અને છતાં આબરૂને હંમેશાં બાઈમાણસ જોડે જોડનાર સામાજિક પર્યાવરણ છે.

આ મૂલ્યસ્થાપન (અને પડકાર) પોતાને સ્થાને છે. પણ નિર્ભયા, સૉરી જ્યોતિ ઉદ્યુક્તિ (મોબિલાઇઝેશન)માં એક બીજી વાતે સવિશેષ ખેંચાણ રહેલું છે. ચાલુ દસકો બેસતે દિલ્લીએ અને દેશે બે મોટાં આંદોલનો જોયાં જે કોઈ સ્થાપિત રાજકીય પક્ષના વશની વાત મુદ્દલ નહોતી. એક જો જ્યોતિ ઉદ્યુક્તિનું હતું તો બીજું અણ્ણા આંદોલનનું હતું. વખતોવખત આપણને ભલે એમ લાગતું રહ્યુ હોય કે આવાં આંદોલનો અંતે અફળ રહે છે. પણ તમે જુઓ કે આ તરેહની નાગરિક જાગૃતિ કશીક એવી ભોંય જરૂર તૈયાર કરે છે જેના પર વૈકલ્પિક રાજનીતિ અગર તો રાજકીય વિકલ્પ ભણી જતો દાવ લઈ શકાય. આ પ્રકારની ઉદ્યુક્તિઓ વગર આપ ઘટના (એની સઘળી મર્યાદાઓ છતાં) સરખો અસાધારણ સર્જક ઉદ્રેક કલ્પી શકતો નથી.

જ્યોતિ ઉદ્યુક્તિની સાથે હજુ હમણાં નવમી ડિસેમ્બરે જ જેનું જન્મપર્વ ગયું એ બાંગલાદેશી લેખિકા રુકૈયા સખાવત હુસેનનુંયે સ્મરણ આ દિવસોમાં સતત થતું રહ્યું છે. 1905માં રુકૈયા ‘સુલતાના’ઝ ડ્રીમ’ એ વારતા લઈને આવ્યાં. એમાં એક ભરીબંદૂક કલ્પના છે કે સુલતાનાએ સ્વપ્નમાં જે રાજ્ય જોયું એમાં કદાપિ અશાંતિ નહોતી; કેમ કે પુરુષો માટે મર્દાનખાનાની મર્યાદા નક્કી હતી. એક રીતે, આવડ્યો એવો એ નવ્ય નારીવાદી વિમર્શ હતો અને તે પણ ભારતીય ઉપખંડની એક લેખિકા, તે ય તે પાછી મુસ્લિમ લેખિકા થકી!

જર્મનીમાં ગ્રીન મુવમેન્ટ(અને પાર્ટી)નો જે વિકાસ થયો એ જો તપાસીએ તો એની પાછળ આ પ્રકારની વૈકલ્પિક મથામણો અને વૈકલ્પિક જમાવટોનું એકત્ર આવવું તરત સમજાઈ રહેશે. આપણે ત્યાં મહિલા અભિક્રમથી ચાલેલું ચિપકો આંદોલન પણ રિયોડીજાનેરોથી માંડીને પૅરિસ મથામણ લગીની પર્યાવરણચિંતામાં કશોક ધક્કો નથી આપી ગયું એમ તમે કહી શકતા નથી.

આ જ દિવસોમાં બલકે કલાકોમાં, કાકા લગી પહોંચું તે પૂર્વે જોઉં છું કે શ્યામજી કૃષ્ણવર્માની કાયદાની સનદ રદ થયેલી તે ફેરતાજી કરીને લંડન બારે પોતાની ભૂલ સુધારી લીધી છે, અને એ સનદ માંડીના ક્રાંતિ તીર્થે પહોંચવામાં છે. શરૂમાં જ જેમને યાદ કર્યા, આપણા એકના એક ઈન્દુચાચા, એમણે સરદારસિંહ રાણા પાસેથી આખું દફતર મેળવી શ્યામજીનું અધિકૃત ચરિત્ર આપ્યું અને આપણી ઇતિહાસસ્મૃિત અક્ષત જળવાઈ રહી. આ શ્યામજીને વર્તમાન સત્તાપ્રતિષ્ઠાન સવિશેષ ઉછાળવા ચાહે એમાં નવાઈ નથી, કેમ કે એની પાસે કમનસીબે પોતાના ગાંધીનેહરુપટેલના પ્રાણવાન અને પૂરા કદના પેરેલલ નથી. જો કે, યૌન પ્રશ્નો વિશે દિલખુલાસ ચર્ચા કરતા હેવલોક એલિસના સાહિત્ય પર લંડનમાં સેન્સરસોટી ચાલી ત્યારે વિરોધ સરઘસમાં શ્યામજી પણ સામેલ હતા, એ ઘૂંટડો હાલના સત્તાપ્રતિષ્ઠાનની ચહેતી મૉરલ પોલીસના ગળે ઊતરી નહીં શકે એ એક જુદો મુદ્દો થયો!

આ સત્તાપ્રતિષ્ઠાની શ્યામજીને ક્રાંતિગુરુ તરીકે આગળ ધરે છે અને સશસ્ત્ર ઉઠાવની હિમાયતરૂપે એનું મહિમાગાન કરે છે. પણ એને એ વાતની સુધબુધ નથી કે જો વ્યાપક અસહકાર કે વિરાટ લોકઆંદોલન શક્ય બને તો સશસ્ત્ર ઉઠાવને કારણ નથી એવી શ્યામજીની સમજ હતી. બને કે દક્ષિણ આફ્રિકાના ગાંધીપ્રયોગથી એમને પૂરો સધિયારો ન મળ્યો હોય પણ 1920-21 અને 1930ના આપણે ત્યાંના ગાંધીઘટનાક્રમ પછી કદાચ બોલવાપણું રહેતું નથી. 1930માં શ્યામજી માટે ‘આ જ દેહે, આ જ નૈત્રે’ દાંડી કૂચે જગવેલ અભૂતપૂર્વ ઉદ્યુક્તિ જોવું શક્ય નહોતું.

‘અયોધ્યા’ જેવી કોઈ વિરાટ ચળવળ થઈ નથી એવી ભૂરકીવશ વિચારણાને એ અંદાજ નથી કે નાતજાતકોમથી ઉફરા એવા નજીકના મુદ્દાએ સૌને જોડ્યા હતા અને વિભાજક અયોધ્યાજવર તે એનો કોઈ વિકલ્પ નથી. જેપી પૂર્વે સ્વતંત્ર ભારતમાં જે મોટું આંદોલન આવ્યું, વિનોબાના નેતૃત્વમાં ભૂદાનનું, એ પણ એમાંથી ફોરતી સમતાલક્ષી ને બિનસાંપ્રદાયિક માનવતાએ કરીને ન્યારું હતું. આર્થિક-સામાજિક ન્યાયની આ નવ્ય લડતને, સ્વરાજસંગ્રામના અનુસંધાનમાં, જેપી આંદોલને નવો વળાંક આપ્યો અને એમાંથી બીજું સ્વરાજ આવ્યું.

ભૂદાન આંદોલનને દેશમાં પહેલા જીવનદાની જો જયપ્રકાશ અને બીજા વિનોબા મળ્યા તો ગુજરાતના પ્રથમ જીવનદાની જોગાનુજોગ ચુનીકાકા હતા. પણ ગુજરાતને એમનો પ્રથમ પરિચય (કે પરચો) ત્યારે મળ્યો જ્યારે એમણે કટોકટીરાજ સામે ‘ભૂમિપુત્ર’નો પ્રગટ મોરચો સંભાળ્યો. એ કામગીરી કીર્તિદા રહી – કટોકટી ઊઠ્યા પછી વડોદરામાં એક સામાન્ય ગલીખૂણો શોધતા કુલદીપ નાયર ‘ભૂમિપુત્ર’ની યાત્રાએ આવ્યા હતા. પણ લડાકુ પ્રકૃતિના કાકાએ પત્રકારત્વમાં બંધાઈ રહેવું પસંદ ન કર્યું અને લોકશક્તિ સંગઠનના, લોકસમિતિના કામને અગ્રતા આપી. એમનાં છેલ્લાં વરસોમાં ભૂમિ મુદ્દે એ ખાસું ઝૂઝ્યા ને ઝળક્યા. ગુજરાતમાં ભૂદાન ક્ષેત્રે પ્રથમ જીવનદાની, બીજા સ્વરાજમાં આર્થિક-સામાજિક ન્યાયની દૃષ્ટિએ ‘ગામની જમીન ગામની’ એ સૂત્ર સાથે સરકાર-કોર્પોરેટ સાંઠગાંઠ સામે અવાજ ઉઠાવવામાં ધર્મ જુએ એમાં ઇતિહાસક્રમનું ઔચિત્ય પણ હતું.

કલસરીઆનું મહુવા આંદોલન, લાલજી દેસાઈનું ‘સર’ આંદોલન, આ બધાં નાનાંમોટાં પણ તળ આંદોલનો (માઇક્રો સ્ટરિંગ્ઝ)ને વ્યાપક ધોરણે બાંધતાસાહતાં તો કોક ગાંધી, કોક જેપી આવતાં આવશે. સરસ કહ્યું’તું વિનોબાએ કે મને ચંદ્રે ખંડી લીધેલી ચાંદની રાત કરતાં અમાસનું આકાશ ઝાઝું ખેંચે છે, કેમ કે એમાં તારાઓનું ગણરાજ્ય છે.

સૌજન્ય : ‘ઇતિહાસબોધ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 19 ડિસેમ્બર 2015

Beginning with September 2015 we witnessed a flood of ‘returning’ honors by writers, scientists and artists. There are also various statements from academics, historians, artists and scientists showing their concern about the growing intolerance and erosion of our plural values. Those who returned the honors are amongst the outstanding contributors to literature, arts, film making and science. They in a way have been pouring their heart out at what is going on at social level. The growing intolerance has taken the lives of Dabholkar, Pansare and Kalburgi. There are incidents like where the lynching of one Muslim on the issue of beef eating which has shaken the conscience of the society.

In the face of this strong statement from diverse sections of society those related to the ruling party, BJP; its parent organization RSS and many of its affiliates; have been strongly criticizing these people by saying as to how come it is intolerance now just because of few incidents here and there. A section of social media is mocking those who returned the awards.

At the same time the President of India disturbed by the happenings in the society; time and again has been reminding the nation about our core civilizational values of pluralism. The vice President has told that it is the duty of the state to protect the ‘right to life’ of citizens. The international agency Moody Analytics pointed stated that unless Modi reins in his colleagues, India stands to lose her credibility. Disturbed by the current growing atmosphere of intolerance the eminent citizens are feeling uncomfortable. So we have the earlier statement of Julio Rebeiro that ‘as a Christian I am a stranger in my country’. Now Naseerudding Shah said that he is being made to realize his Muslim identity for the first time.

The poet, film maker Gulzar stated that the times have come where people ask your religion before they ask your name. The renowned tabla maestro Zakir Hussain felt that there is a drastic change in the social scenario. He recalled his father worshipping Ma Sarswati before his music sessions. Many prominent entrepreneurs like Narayan Murthi and Kiran Majumdar Shaw have shown their concern over growing intolerance. In the same boat of those calling for preserving values of pluralism are people like Raghuram Rajan, the RBI Governor.

The case of two superstars expressing their anguish did prove that intolerance has crossed the limits. When Shahrukh Khan said that there is intolerance in the society, he was advised to go to Pakistan and BJP leaders like Yogi Adityanath compared him with Hafiz Sayeed of Pakistan. Aamir Khan when he shared his conversation with his wife that she is feeling insecure about their son, the whole RSS cabal pounced on him, challenged his patriotism. During all these episodes our Prime Minister Narendra Modi maintained a silence, giving the signal that he is in agreement with RSS-BJP leaders making these statements. These organizations and leaders giving ‘Hate other’ statements have sometimes been called fringe elements, but as such they are part of the Sangh Parivar, and all the members of the RSS combine act in coordination with each other.

The ruling dispensation, the BJP leaders have come out scathingly on these creative people-scientists and labeled the whole process as ‘manufactured rebellion’ as put by Arun Jaitley. It has been alleged that those returning awards are the leftists or those who were recipients of privileges from the state when Congress was the ruling party and now with BJP coming to power from last one year, they are baffled and so the protests. It has been alleged that these people are trying to derail the ‘development story’ being written by the BJP under the leadership of Narendra Modi. Jaitley even goes to say that Narendra Modi is the victim of intolerance by these people returning their awards. Some like Rajnath Singh have asserted that it is a mere ‘law and order’ problem for which state governments are responsible while these people are targeting Modi government. The response to statements of Aamir Khan and Shahrukh Khan was much different to the response to similar statements by Raghuram Rajan and Kiran Majumdar for example. Statements were similar but super stars were attacked scathingly, while there was a quiet to similar statements by others who happened not to be Muslims.       

As such what has happened is neither a law and order problem nor the one related to loss of patronage as it is related to the much broader phenomenon which is due to intense communalization of society. This time the degree of communalization has crossed the civil limits. Most of those who returned the honors are generally very critical of Congress as a party. They have done these acts of returning awards or issuing statements to express their pain at the erosion of values of amity and diversity have done this spontaneously. The jibe that these people did not return their awards at the time of emergency, anti Sikh violence, migration of Kashmiri Pundits and at the time of Mumbai blasts of 1993 overlooks the point that awards have not been returned to protest against a particular incident, but to the overall process building up towards narrow nationalism. The degree of intolerance has seen a qualitative worsening.

As the awards which have been returned and the statements put out by different groups do give the reasons for the same and these reasons pertains to the cumulative process and not this or that event. All these incidents mentioned by Jaitley and company have been a tragic part of recent Indian history. Many a writers did protest against most of these incidents earlier also. Nayantara Sahgal for instance had returned the award at the time of emergency and had been part of the PUCL which had brought out report on Anti Sikh massacre also.

The present times cannot be compared with the tragic incidents of the past for various reasons. Take the case of emergency for example. It was a dark chapter of Indian history, still it was the authoritarianism imposed mostly from the top. What is most disturbing in the current times is the vast network of organizations related to the ruling party whose followers either they themselves create hatred in the society or they mobilize the social sectors through hate speech; the result of which is communalization and violence. Currently there is an attack on the values of tolerance and liberal space from top as well as from bottom. From the top the ruling dispensation has people like Yogi Adiyanath- Sakshi Maharaj, Giriraj Singh, Sadhvi Niranjan Jyoti who keep spreading sectarian messages. The social groups implement it in the way what happened in Dadri.

At yet another level is the institutional control by communal ideology. Our major institutions and educational places are being mauled by divisive ideology. Our frontline areas of science and technology are being tampered day in and day out. The level of social thinking the ‘Hate other’ ideology has been promoted through the issues like Ghar Wapasi, love jihad and beef. This is creating the intense social insecurity amongst the religious minorities. This is leading to incidents like Dadri. Such incidents are reflective of the overall social atmosphere created by the ruling ideology, so it is not a question of this or that state government being responsible for that.

Essentially the insane communalization, which leads to communal violence, has its roots in the prejudice leading to hate for the religious minorities. And that’s what flows from the ideology of Hindu nationalism, or any other sectarian nationalism, in the name of any religion or race. In current times in India; the fountainhead of Hindu nationalism is RSS. Not to say that Muslim sectarianism has its own divisive and supplementary negative influence. This ideology assumes the ‘Hate other’ sentiment and leads to situation where cow slaughter, beef eating and ghar wapasi or love jihad become the ground on which ‘hate other’ sentiments build up. The communalists are talking in the dangerous language of ‘we will kill and get killed while defending our Holy mother the cow’, as one BJP leader said.

To compare the intolerance which has come up during last some time with the situations in other countries or the past kingdoms is totally wrong. India today should not be compared with the times and policies of earlier rulers or the states where democracy has not seen a bit of nurturing, whatever be its degree, as we experienced in India since independence. Also the hallmark to understand today’s situation has to be in the change in degree of intolerance. As such three months down the line since the award return process began, one can say this one of the very effective protests we have witnessed. At least temporarily the venom spewing Hindutva leaders seem to have shut their mouths. The international impact of the move was very strong; hard hitting articles appeared in the major newspapers in the World. That might have forced the authorities to call for a truce to save the face.

The major factor leading to present atmosphere lies in the qualitative transformation of ‘hate for others’. The stereotyping of minorities has assumed horrendous proportions. Intolerance has been there earlier also, now it is changing qualitatively for the worse. We need to combat the threat of sectarian nationalism looming large on our democratic society, the threat of sectarian propaganda and politics leading to stifling of democratic space. And these are not the ordinary times, the divisive process, intolerance have assumed menacing proportions and cannot be hidden by the illusory growth story!

માબાપને સતત સરખામણી કરવાની કુટેવ હોય છે. બાળકો મોટે ભોગે એમના અહંકારનું વિસ્તરણ બની જાય છે.

આઠમા કે નવમા ધોરણમાં ભણતો કોઈ વિદ્યાર્થી ફાંસો ખાઈ મોતને વળગે ત્યારે આપણે સફળતાના જે માપદંડો સ્વીકારી લીધા છે એ અંગે નવેસરથી વિચારવું જોઈએ. ખાસ તો એટલા માટે કે આ કોઈ એકલદોકલ ઘટના નથી. છેલ્લા એક વર્ષમાં આવા અનેક બનાવો નોંધાયા છે જેમાં કાચી વયના કોઈ વિદ્યાર્થીએ અથવા કોલેજમાં ભણતાં કોઈકે આપઘાત કર્યો હોય. જે સમાજમાં ભણતરનો આરંભ હજી હમણાં થયો છે એવાં ગામડાંમાં પણ વિદ્યાર્થીઓએ મોત વહાલું કર્યું હોય એવાં બનાવો અખબારે ચડ્યા છે. ખરેખરો પડકાર આવે એ પહેલાં જ મેદાન છોડી દેવાની આ વૃત્તિ ખતરનાક છે, ખાસ તો એટલા માટે કે જેને સમાજ કે શાળા ‘નિષ્ફળતા’ માને છે એને સમજપૂર્વક સ્વીકારી લેવાની તાલીમ આ બાળકોને મળી જ નથી.

આપણા ભણતરમાં કેટલાક મુદ્દાઓ સ્પર્શવામાં નથી આવતા અને એમાંનો એક તે સફળતા વિનાનું, કે નોંધપાત્ર સિદ્ધિ વિનાનું જીવન પણ ઉત્તમ હોઈ શકે એનો હકીકત લેખે સ્વીકાર અને મહિમા. ટોચ પર રહેવાના કે ઝળહળતા રહેવાના વાહિયાત ખ્યાલોને એ રીતે બહલાવવામાં આવ્યા છે કે સહુને છવાઈ જવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા પજવતી રહે છે. કોચિંગ-ક્લાસ હોય કે સ્કૂલ, આગલી હરોળનાં વિદ્યાર્થીઓના ફોટા અને નામ, જ્ઞાતિ સંસ્થાઓના કાર્યક્રમોમાં મળતાં સન્માન અને સ્કોલરશિપ, પરિવારમાં લેવાતી નોંધ અને મળતી ભેટસોગાદ – આ બધું જ નિષ્ફળતાને વરેલાં કાચી ઉંમરનાં છોકરાંઓને પચાવવાનું ફાવતું નથી. એ સતત સરખામણી કરતાં રહે છે. કારણ કે એમને સરખામણીની તાલીમ જ મળી છે. પરીક્ષામાં ઓછા ટકા આવ્યા તેથી પોતે કોઈ મહાઅપરાધ કર્યો હોય, મા બાપને હતાશ કરવાનું પાતક વહોરી લીધું હોય, એમની કાળજીનો દુરુપયોગ કર્યો હોય, જીવન બદલાઈ ગયું હોય એવી લાગણીથી પીડાતી ઊગતી પેઢીનો એકાદ સભ્ય આત્મહત્યા કરી લે, તે ભયાનક છે. સમાજ અને શિક્ષણ પદ્ધતિ માટે એણે આપેલો આ ચુકાદો ગંભીરતાથી લેવાવો જોઈએ. એમની હતાશા માટે અને એમણે ભરેલાં આત્યંતિક પગલાં માટે આપણે ઊભા કરેલા આભાસી માપદંડો જવાબદાર છે, અને એટલો દોષ આપણે માથે ય ખરો.

કેવા છે આ સફળતાના વિષયક આભાસી માપદંડ? એક સમજદાર, સંવેદનશીલ અને ઉત્તમ નાગરિક બનવા માટે કેટલા ટકા માર્ક જોઈએ? છે કોઈ માપદંડ કે ગાઇડલાઇન? એક ડોક્ટર, એક ઇજનેર કે એક સી.એ. થવા માટે આટલા કે તેટલા ટકા ઓછામાં ઓછા જોઈએ એમ કહી શકાશે, પણ એક માનવતાવાદી ડોક્ટર, એક પ્રામાણિક ઇજનેર કે સી.એ. થવા માટે કેટલા ટકા જરૂરી, છે કોઈ નિયમ? પરીક્ષાનાં પરિણામોને આધારે સમાજનો વિકાસ થતો હોત અને એની તંદુરસ્તી જળવાતી હોત તો આજે ચિત્ર ઘણું અલગ હોત. સારા અને સાચા માણસ થવા માટે એંસી કે નેવું ટકા ખપમાં આવે જ આવે, એમ માનવા જેટલાં કાચાં આપણે નથી. જીવનની વિશાળતા અને એનું વૈવિધ્ય અભ્યાસક્રમથી મપાતું નથી, અને પમાતુંયે નથી.

ભણવામાં સાવ સામાન્ય રહેલો વિદ્યાર્થી પણ કોઈ બાબતમાં, કોઈ અભિગમમાં, કોઈ લાગણીમાં જુદો અને અસામાન્ય હોઈ શકે. એની વિશેષતા એણે પ્રાપ્ત કરેલા માર્ક દ્વારા પ્રગટ નથી થવાની. એ પરગજુ હોઈ શકે, એ અત્યંત સંવેદનશીલ હોઈ શકે, એ ફરજપરસ્ત હોઈ શકે, એ સાચાબોલો હોઈ શકે, એની પાસે બીજું ઘણું એવુંયે હોય જે એંસી કે નેવુ ટકાવાળાંઓ પાસે ન હોય, તો એને ભાગે લઘુતાગ્રંથિથી પીડાવું પડે એવી સ્થિતિ કેમ? ઝળહળતી ફતેહ મળે તો જ ભણ્યાં કહેવાઈએ, ટોચની સંસ્થાઓમાં દાખલ થવા જેટલા માર્ક આવે તો જ જીવન લેખે લાગે, જે કામ કરીએ એમાં ટંકશાળ પાડીએ એનું નામ સફળતા — ઈત્યાદિની ભચડાકચડીમાં શ્રેષ્ઠ હૃદયદ્રવ્ય ધરાવતાં કેટલાંયે વિદ્યાર્થીઓ ગુંગળાઈ જતાં હશે! દોડમાં પાછળ રહી ગયાંની પીડા એમનો પીછો છોડવાની નહીં, કારણ કે એવું વાતાવરણ તો સમાજે એમને આપ્યું જ નથી!

પરીક્ષા દરમિયાન અને તે પછી ભણનારાંઓનું માનસિક સંતુલન જળવાઈ રહે, એમને નકારાત્મક વિચારો ન આવે એ માટે વિવિધ પ્રકારનાં કેન્દ્રો સહાય માટે સ્થપાયાં છે. છતાં એક ખાસ પહેલ શિક્ષણ-સંસ્થાઓએ કરવા જેવી છે. વ્યક્તિત્ત્વવિકાસ એટલે કેવળ પરીક્ષાના ગુણાંક નહીં, સફળતા એટલે પંચાણુ ટકા મેળવી ઈચ્છેલી વિદ્યાશાખામાં પ્રવેશ એટલું જ નહીં, સફળતાનાં કેટલાક અણદીઠા અને સાવ નવાં પરિણામોયે હોય છે, જેનો મહિમા હજુ સુધી નથી થયો. નિષ્ફળ હોવાની શરમ શા માટે? પાછળ રહી જવું, સ્પર્ધા ટાળવી, સામાન્ય કક્ષાના રહેવું, ઝળહળવાના ચીલાચાલુ અર્થોને ફગાવી દેવા, અને પોતાની જે કંઈ વિશેષતા કે વિકસાવવા જેવી લાક્ષણિકતા હોય તેના પર ધ્યાન આપી જીવતરને સ્વચ્છ અને ઉપયોગી બનાવવું એ કેવડી મોટી વાત છે! એની યશગાથા શા માટે નહીં?

નિષ્ફળ હોવાની કે સામાન્ય રહી જવાની શરમ અને સંકોચ અનુભવતાં સહુને શોધીને એમના આત્મવિશ્વાસને મજબૂત બનાવવાનું કામ શાળા અને શિક્ષકો જેટલું સારી રીતે કરી શકે, તેટલું માબાપથી નહીં થાય. માબાપને સતત સરખામણી કર્યા કરવાની કુટેવ હોય છે, જે  સહેલાઈથી છૂટતી નથી. બાળકો મોટેભોગે એમના અહંકારનું વિસ્તરણ બની જાય છે, અને પોતે જે ન કરી શક્યાં હોય એ બધું બાળકો કરી દેખાડે એવી અભિલાષા સેવવામાંથી એ બહાર નથી નીકળી શકતાં. એક એવી શાળા સંસ્થાની કલ્પના કરીએ, જ્યાં ભણનારાં કોઈને સફળતાનો નશો નથી, અને નિષ્ફળતાની શરમ નથી.

આ બંને શબ્દોના અર્થ અહીં ખાસ મહત્ત્વ રાખે છે. સફળ થનારાં અહીં પોતાના પરિશ્રમને સાનુકૂળ પ્રતિભાવ મળ્યો છે એમ સમજે છે, પણ એ કારણે અન્ય સહુ એમના કરતાં નીચલી પાયરીએ છે એવી સરખામણીમાં પડતાં નથી. જે કેવળ પરીક્ષામાં નિષ્ફળ નીવડ્યાં છે, અને માત્ર પરિણામની દૃષ્ટિએ ધાર્યું નિશાન ચૂકી ગયાં છે, એ પણ વ્યક્તિ તરીકે સફળ થવાની તમામ શક્યતાઓ ધરાવે છે. એમનામાં ઉત્તમ માનવીય ગુણો હોવાની સંભાવના છે જે પરીક્ષાના પરિણામમાં ક્યારે ય જોઈ શકાશે નહીં. સતત સફળતાની અપેક્ષાનો અભિષેક બાળકને માથે થયા કરતો હોય ત્યારે સાવ નજીવી નિષ્ફળતા પણ એને વેરવિખેર કરી નાખે છે. જાતને પુરવાર કરવાના આગ્રહમાં અને અન્ય દબાણોમાં એ આમે ય તૂટી ગયો હોય છે, અને વધારામાં નિષ્ફળતાનો થપ્પો લાગી જાય તો એને છેવટના વિચારો આવવા માંડે છે. વળી મીડિયાને કારણે એને એવી અનેક ઘટનાઓની જાણ છે જેમાં એની જેવી સ્થિતિમાં મુકાયેલા, એની જ વયના કોઈ બાળકે આત્મહત્યા કરી લીધી હોય.

વિદ્યાર્થીઓમાં જે કોઈ આછીપાતળી શક્તિ કે સંભાવના હોય એને સંકોરવાનું કામ શાળાએ કરવાનું હોય, એને કાયમ સ્પર્ધામાં દોડવા માટે સિસોટી વગાડી વગાડીને સાવધાનની મુદ્રામાં રાખવાનું સહેજ પણ જરૂરી નથી. સફળતાની વ્યાખ્યા બદલવાની જરૂર છે. એક સારો, સહુને મદદરૂપ થવા ઈચ્છતો, પ્રામાણિક નાગરિક બધી રીતે નિષ્ફળ હોય તોયે એનું આગવું મૂલ્ય છે એની નોંધ લેવાવી જોઈએ. એના આત્મવિશ્વાસને પણ સાચવી લેવો જોઈએ. આવું થશે ત્યારે કોઈએ ‘સૉરી પાપા-મમ્મા, તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે નથી ભણી શકાયું’ એવી ચિઠ્ઠી લખીને આપઘાત કરવો નહીં પડે.

સૌજન્ય : ‘અપેક્ષાનું ઝેર’, “દિવ્ય ભાસ્કર”,18 ડિસેમ્બર 2015