સુરતમાં વડાપ્રધાન 7 માર્ચ 2025ના રોજ આવતા હોઈ, આગલા દિવસે પોલીસ બંદોબસ્ત નિમિત્તે રીહર્સલ હતું. તે દરમિયાન એક 15 વર્ષનો નેપાળી છોકરો સાયકલ લઈને નીકળ્યો. પોલીસ સબ ઈન્સ્પેકટર ગઢવીએ તેના વાળ પકડીને માર્યો, અપમાનિત કર્યો. આ છોકરો વડા પ્રધાનનો બંદોબસ્ત એટલે શું એની સમજ ધરાવતો ન હોય તે સ્વાભાવિક છે. 

પોલીસ પણ ટેન્શનમાં હોય. રીહર્સલ લાંબા સમય સુધી ચાલે. ગુજરાત આખામાંથી પોલીસને સુરત ખડકી હોય. પોલીસ પણ કંટાળી ગઈ હોય. એટલે ઝપટે ચડ્યો તેના પર ગુસ્સો ઊતારે. આ છોકરાની જગ્યાએ કોઈ વૃદ્ધ હોત તો પણ પોલીસ આવું જ ગેરવર્તન કરત. 

સવાલ એ છે કે પોલીસ આવું ગેરવર્તન કેમ કરે છે? આ એ પોલીસ છે જેની પાસે કાયદા મુજબ કામ લેવાતું નથી. પોલીસે કાયદાનું શાસન જોયું નથી. પોલીસે તો રાજસત્તા / આર્થિક સત્તા / ધર્મસભાનું રાજ જોયું છે અને તેમની ઈચ્છા મુજબ કાયદાઓને ઝૂકતા જોયા છે. એટલે પોલીસનો ગુસ્સો નબળા / લાચાર લોકો પર ઊતરે છે. સક્ષમ પર નહીં. 

સવાલ એ પણ છે કે આપણે પોલીસમાં માણસાઈ રહેવા દીધી છે? શું પોલીસનો ઉપયોગ પપેટની જેમ થતો નથી? શું પોલીસનો ઉપયોગ રાજકીય ચાપલૂસી માટે થતો નથી? સુપરવાઈઝરી પોલીસ અધિકારીઓએ ક્યારે ય તાબાના પોલીસ કર્મચારીઓ માટે વિચાર કર્યો છે? સીનિયર પોલીસ અધિકારીઓએ ક્યારે કાયદાના શાસનનું ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું છે? તાબાના પોલીસ કર્મચારીઓ જાણે વેઠિયા મજૂર હોય તે રીતે કામ લેવાતું નથી? શા માટે તેમને ફિક્સ પગાર અપાય છે? શા માટે તેમના કલ્યાણની ચિંતા કરવામાં આવતી નથી? શું રાજ્યના પોલીસ વડાએ ક્યારે ય આ બાબતે ધ્યાન આપ્યું છે? પોલીસ રોજેરોજ જોઈ રહી છે કે સીનિયર પોલીસ અધિકારીઓ કેવી રાજકીય ભક્તિ કરે છે? કેટલું ખોટું કરે / કરાવે છે? આ સ્થિતિમાં તાબાના પોલીસ કર્મચારીઓ નાગરિકો સાથે સારું વર્તન કરે ખરાં?

યૂટ્યૂબર જ્યોત્સના આહિરે ગુસ્સો વ્યક્ત કર્યો છે કે “નબળો ધણી બૈરી પર શૂરો ! ત્રેવડ હોય તો જાવ જેના લીધે હેરાન થાવ છો, એની સામે પડો તો ખરા બહાદુર કહેવાવ ! પણ ત્યાં તો અવાજ નીકળશે નહીં ગુલામ પ્રજાતિનો !”

પત્રકાર પ્રશાંત દયાળે કહ્યું કે “છોકરાને મારે છે તે વીડિયો એક વખત વડા પ્રધાનને જોઈ લેવો જોઈએ, આ પોલીસને માનસિક સારવારની જરૂર છે !”

પણ આ એ વડા પ્રધાન છે જે પોતાને પ્રધાનસેવક કહીને ગર્વ કરે છે. જ્યારે તેઓ ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી હતા ત્યારે તેમણે ગુજરાત પોલીસને જ નહીં, ખુદ ગૃહ મંત્રીને ગુલામ બનાવી દીધા હતાં ! ગુલામ બનાવી દીધી હતી ! એટલે વડા પ્રધાન આ વીડિયો શા માટે જૂએ? એમણે જ તો પોલીસની આ સ્થિતિ કરી મૂકી છે ! PSI ગઢવી મોરબીથી સુરત બંદોબસ્તમાં આવ્યા હતા. આખા રાજ્યમાંથી પોલીસને બોલાવવી પડે તે સ્થિતિ કરનાર તો મોદીજી છે ! પોલીસ બોલી શકે તેવી સ્થિતિ રહેવા દીધી છે? જ્યાં મોટા મોટા પોલીસ અધિકારીઓ જ બોલી શકતા ન હોય ત્યાં નાના પોલીસ કર્મચારીઓ કઈ રીતે મોં ખોલે? 

ગુજરાતમાં ગૃહ મંત્રી હરેન પંડ્યા હતા ત્યારે મેં અનુભવ્યું હતું કે પોલીસ સ્વતંત્ર રીતે કામ કરી શકતી હતી. પરંતુ મોદીજી મુખ્ય મંત્રી થતાં ગોરધન ઝડફિયા અને અમિત શાહ ગૃહ મંત્રી બન્યા. આ બન્નેની સ્થિતિ જ ગુલામ જેવી હતી. એમાં ય અમિત શાહે તો પોલીસતંત્રને બિલકુલ સ્વામાનહીન બનાવી દીધું હતું. હાલ કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રી તરીકે અમિત શાહ ખુદ તથા ગુજરાતના ગૃહ મંત્રી હર્ષ સંઘવી ખુદ બિલકુલ ગુલામની જેમ કામ કરી રહ્યા છે, ત્યારે પોલીસ માનવીય ચહેરાવાળી બને તેવી અપેક્ષા કઈ રીતે રાખી શકાય?

જ્યાં સુધી પોલીસતંત્રમાંથી સામંતશાહી માનસિકતા દૂર નહીં થાય; જ્યાં સુધી પોલીસ સત્તાપક્ષની ગુલામ રહેશે ત્યાં સુધી બાળકોના / મહિલાઓના / વૃદ્ધોના વાળ ખેંચાતા રહેશે !

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

“નેહા શું કરે છો?”

નેહાના મોબાઇલ પર રેખાનો ફરી મેસેજ આવ્યો. “નેહા,શું કરે છો? બહુ કામમાં લાગે છો?”

નેહાએ મેસેજ વાંચી રેખાને ફોન કર્યો, “વળી, શું કરવાનું હોય? તને તો ખબર છે આઠમી માર્ચે વીમન્સ ડે છે. તે દિવસે પતિદેવે આપણને કંઈક ગિફ્ટ તો આપવી પડે ને, એટલે ગિફ્ટમાં કેટલી કિંમતનો અને કેવો ડ્રેસ લઉં એ વિચારણામાં છું. મેં તો રમેશને કહી દીધું છે કે આ વખતે મારે અમારી વીમન્સ ડેની પાર્ટીમાં વટ પાડી દેવો છે. એટલે હું તો મોંઘો ડ્રેસ ખરીદવાની છું. તારે તારામાં જ્યાં કરકસર કરવી ત્યાં કરજે. હું મારામાં જરા પણ કરકસર ચલાવી નહીં લઉં. તું તારી વ્યવસ્થામાં રહેજે.”

“નેહા, તું ખરેખર નસીબદાર છો. મારે તો એકલાએ જ મારી ખરીદી કરવા જવાનું ને વળી મને તો ખરીદીનું બજેટ આપે તેમાં જ ખરીદી કરવાની હોય. નેહા, મને એક વાત ન સમજાઈ; તે રમેશને તેના ખર્ચામાં કરકસર કરવાનું કહ્યું; તો શું રમેશને આપણી જેમ પાર્ટી કરવાનો, પિકનિક પર જવાનો, નાસ્તા-પાણી કરવાનો કે પછી સોફ્ટડ્રિંક્સનો શોખ છે?”

“ના ના મારો રમેશ તો એકદમ સીધી લાઈનનો છે. તેના કોઈ ખોટા ખર્ચા જ નથી.”

“નેહા, તો તે રમેશભાઈને શેની કરકસર કરવાનું કહ્યું? રમેશભાઈનો કોઈ ખોટો ખર્ચો જ નથી તો કરકસર ક્યાં કરશે?”

નેહાએ કહ્યું, “જવા દે ને એ વાત. આપણી માગણી માટે મનાવવા માટે આવું કહેવું પડે; તેને સારું લાગે. બાકી મને પણ ખબર છે કે તેણે કાપ મૂકવો પડે એવો કોઈ ખર્ચ કરવાની ટેવ જ નથી.”

રેખાએ પૂછ્યું, “રમેશને સારું લાગે કે ખરાબ?” નેહાએ કોઈ જવાબ ન આપ્યો વાતને બીજે પાટે ચડાવી દીધી.

“રેખા, રશ્મિનો ફોન આવે છે; હું પછી તારી સાથે વાત કરું છું. પણ તું વીમન્સ ડેની તૈયારી શરૂ કરી દે જે. જરા વધારે લાડ કરીને, રોમેન્ટિક મૂડ બનાવીને ખરીદી માટે તગડું બજેટ પાસ કરવી લેજે. તારે આપણી કળાનો ઉપયોગ કરતા શીખવું જોઈએ; એ કળાથી ધાર્યું કામ કરાવી શકાય છે.”

“બોલ રશ્મિ, બધાં સાથે વાત થઈ ગઈ? તે બધાંને કહી દીધું ને કે વીમન્સ ડેની આ વખતે આપણે શાનદાર રીતે ઉજવણી કરવી છે. આખા ય વરસમાં આપણા નામનો તો આ એક જ દિવસ આવે છે. આપણે તેનો ભરપૂર લાભ લેવો છે. મને કહે, બધાંએ શું શું કહ્યું.”

“નેહા, આમ તો બધાં સાથે વાત થઈ ગઈ છે. વિભાનો ફોન લાગતો નથી. મેં તેને મેસેજ કર્યો છે જવાબની રાહ જોઉં છું.”

“રોમા કહેતી હતી કે મારે થોડીક તકલીફ થાય એવું છે. મેં મારા સાસુ, સસરાને ક્યાં ય બહાર કે દેવ-દર્શને પણ જવા નથી દીધાં. એ લોકોએ ઘણી વખત ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી પણ હું તે લોકોની વાતને આ ઘડપણમાં પડો-આખડો તો હાથ-પગ ભાંગે એમ કહીને વાતને ટાળી દેતી હતી. મારા સાસુ-સસરા દ્વારકાધીશના ભક્ત છે. અત્યારે પરાણે એ લોકો દ્વારકાધીશના દર્શને જવા તૈયાર થયા છે. એમના પ્રોગ્રામ પર મારો આવવાનો આધાર છે. લગભગ તો હું નહીં આવી શકું.”

“અનિતાએ તો ના કહી; તેનાં સાસુની તબિયત બરોબર નથી અને ડોક્ટરને બતાવવા જવા માટેની વાત કરતી હતી.”

“એ તો છે જ વેવલી. ક્યારે ય ક્યાં ય આવતી નથી.”

“ના નેહા, અનિતા વેવલી નથી. આપણે વીમન્સ ડે સેલિબ્રેટ કરવાનું પ્લાનિંગ કરીએ છીએ. અનિતાના સાસુ પણ એક વુમન છે. શું એ વૃદ્ધ થયાં એટલે વુમનની ગણતરીમાં નહીં આવે? ચોક્કસ આવશે અને એટલે જ અનિતા તેની સાસુનાં સ્વાસ્થ્યનું ધ્યાન રાખીને વીમન્સ ડે સેલિબ્રેટ કરે છે તો તેમાં ખોટું શું છે? આમ તો આપણે પણ અનિતાની જેમ વિચારવું જોઈએ.”

“ઓહ! સારું સારું; બીજી સહેલીઓ શું કહે છે એ વાત કર ને? એ લોકોને પણ કોઈને કોઈ પ્રશ્ન હશે જ?”

“હા નેહા, બધાં લોકોને સામાન્ય રીતે સામાજિક અને કૌટુંબિક પ્રશ્નો હોય જ છે, પણ કોઈ અનિતાની જેમ કુટુંબને પ્રાધાન્ય આપીને રોજ વીમન્સ ડે છે એમ માનીને સેલિબ્રેટ કરે છે અને કોઈ વીમન્સ ડે વરસમાં એક જ દિવસ સેલિબ્રેટ કરવાનો હોય છે એમ માનીને વીમન્સ ડેને પ્રાધાન્ય આપે છે અને તે પ્રમાણે નિર્ણય કરે છે. દરેકને પોતપોતાની વિચારસરણી હોય છે.”

“રાગિણીની વાત અલગ છે. તેના પતિની ઓફિસમાં વીમન્સ ડેને દિવસે, ઓફિસની બધી વીમન્સ, વીમન્સ ડે ઓફિસમાં જ સેલિબ્રેટ કરવાની છે. એટલે તેના પતિ સાથે ઓફિસે જવાની છે અને જવું પણ જોઈએ. પતિ સાથે વીમન્સ ડે સેલિબ્રેટ કરવા મળતો હોય તો એ તક જતી ન કરાય.”

અંતે નેહાએ પૂછ્યું, “ટૂંકમાં કહેને આપણા વીમન્સ ડે સેલિબ્રેશનમાં કેટલાં ભેગાં થવાનાં છીએ?”

“આશરે ત્રીસેક તો ખરા જ.”

“બસ તો ચાલ વીમન્સ ડેનાં સેલિબ્રેશનની તૈયારીમાં લાગી જઈએ.”

આખરે જેની આતુરતાથી બધી સહેલીઓ રાહ જોઈ રહી હતી એ વીમન્સ ડે આવી પહોંચ્યો. બધી સહેલીઓએ ભેગી થઈને ખૂબ મસ્તી મજાક અને ખાણીપીણીથી વીમન્સ ડેને સેલિબ્રેટ કર્યો. અચાનક નેહાએ રેખાને પૂછ્યું, “રેખા, વિભા કેમ નથી દેખાતી? તેનો કોઈ ફોન કે મેસેજ હતો? કે પછી તેણે કોઈ જવાબ જ નહોતો આપ્યો?”

“ના અત્યાર સુધી તો તેનો કોઈ જવાબ નથી આવ્યો. અત્યારે આવ્યો હોય તો જોઈ લઉ. નેહા, વિભાએ આપણા માટે એક વીડિયો અને મેસેજ મોકલ્યો છે.”

“આજે વીમન્સ ડેને દિવસે ભેગી થયેલી બધી સહેલીઓને વીમન્સ ડેની ખૂબ ખૂબ શુભેચ્છાઓ. આ સાથેના વીડિયોમાં મને આજે જિલ્લાકક્ષાની સ્વિમિંગની સ્પર્ધામાં પ્રથમ ક્રમાંક પ્રાપ્ત થયાનું સર્ટિફિકેટ માનનીય કલેક્ટરસાહેબને હસ્તે મળી રહ્યું છે, એ તમે જોઈ શકશો. તમને મારી સ્વિમર તરીકેની પહેચાન પહેલી વખત મળે છે. આજે પૂરી હકીકત તમને જણાવી દઉં.”

“હું શાળા કક્ષા અને કોલેજ કક્ષાએ તેમ જ સ્ટેટ કક્ષાએ સ્વિમિંગમાં ઘણી વખત પ્રથમ ક્રમાંક મેળવતી અને મહદ્‌ અંશે પ્રથમ રહેતી. લગ્ન પછી મેં કુટુમ્બને પ્રાધાન્ય આપ્યું. આ વાતની શુભમને ખબર હતી પણ તેણે શું કરવું એ મારી પર છોડ્યું હતું. આ બાબતે અમારી વચ્ચે ચર્ચા નહિવત થતી હતી. શુભમને ખબર હતી કે હું કુટુંબને વિશેષ પ્રાધાન્ય આપું છું. શુભમે મને ક્યારે ય કોઈ બાબતે દબાણ કર્યું નથી. મારી ઈચ્છાનું હંમેશાં માન રાખ્યું છે.”

“શુભમને ખબર હતી કે વીમન્સ ડેને દિવસે જિલ્લા કક્ષાની વીમન્સ સ્વિમિંગ સ્પર્ધા છે. સ્પર્ધામાં તેણે મને પૂછ્યા વગર મારું નામ રજીસ્ટર કરવી દીધું હતું. અઠવાડિયા પહેલાં શુભમે મને વાત કરી. હું તો આ વાતથી ગભરાઈ ગઈ કે પ્રેક્ટિસ વગર હું સ્પર્ધામાં શું કરીશ. મેં શુભમને સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાની ના કહી. પણ શુભમને વિશ્વાસ હતો કે મારે થોડીક પ્રેક્ટિસની જરૂર છે. હવે શુભમની ઈચ્છાનું માન રાખવાનો મારો વારો હતો.”

“મેં એક અઠવાડિયું સ્વિમિંગની પ્રેક્ટિસ કરી. શુભમ મારી સાથે ને સાથે જ હતો અને મારો આત્મવિશ્વાસ વધાર તો રહેતો હતો. ….. જેનું પરિણામ તમારી સામે છે. આજે મારી જિંદગીની બેસ્ટ ગિફ્ટ શુભમે મને વીમન્સ ડે ને દિવસે આપી છે. તમને સમજીને તમારી આંતરિક શક્તિ જો તમારો લાઈફ પાર્ટનર બહાર લાવે તો તેનાથી મોટી ગિફ્ટ બીજી કઈ હોય શકે? આજે હું, ખૂબ જ ખુશ છું કે વીમન્સ ડેને દિવસે મને મારી જિંદગીની અમૂલ્ય ભેટ મળી છે.”

વીમન્સ ડેની પાર્ટીમાં સોપો પડી ગયો હતો. બધાંએ વિભા વીડિયો અને મેસેજ દ્વારા શું કહેવા માગે છે તેનો અર્થ પોતપોતાની રીતે તારવ્યો કે બીજી સહેલીઓ જે  ગેરહાજર રહીને છે તેણે પણ પોતાની પસંદગીની ગીફ્ટ મેળવી લીધી છે.

ભાવનગર, ગુજરાત

e.mail : Nkt7848@gmail.com 

પુરુષોની દુનિયામાં સ્ત્રી હોવું એ શું છે તે સ્ત્રીને પણ કદાચ પૂરેપૂરું સમજાતું હોતું નથી કારણ કે સિમોન દ બુવા કહે છે તેમ સ્ત્રી જન્મતી નથી, બને છે. સ્ત્રી શું ‘છે’ તેના કરતાં સ્ત્રીએ શું ‘થવાનું છે’ તે વધારે અગત્યનું હોય છે. સ્ત્રીએ પોતાનો સાચો ચહેરો શોધવાનો હજુ બાકી છે. 

સોનલ પરીખ

ગયા મહિને ગુજરાતી ફિલ્મોના જાણીતા ડિરેક્ટર અભિષેકની ‘ઉંબરો’ ફિલ્મ રિલિઝ થઈ. આ પહેલા એમણે 2019ની નેશનલ ઍવોર્ડ વિજેતા ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’ આપી હતી. બંને ફિલ્મોના કેન્દ્રમાં સ્ત્રીઓ છે. નારીવાદને વચ્ચે ન લાવીએ તો પણ સ્ત્રી હોવાને કારણે એમના અનેક પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ બંધનો લદાયેલાં હોય છે અને એમાંથી મુક્ત થવાની એમની મથામણ કદાચ જીવનના અંત સુધી પૂરી થતી નથી. આમ છતાં સમય બદલાયો છે અને સ્ત્રીઓ પણ બદલાઈ છે એવું તો લાગે જ છે. હકીકત શું છે?

પુરુષોની દુનિયામાં સ્ત્રી હોવું એ શું છે તે સ્ત્રીને પણ કદાચ પૂરેપૂરું સમજાતું હોતું નથી કારણ કે સિમોન દ બુવા કહે છે તેમ સ્ત્રી જન્મતી નથી, બને છે. સ્ત્રી શું છે તેના કરતાં સ્ત્રીએ શું થવાનું છે તે વધારે અગત્યનું હોય છે. એટલે સ્ત્રીનું જીવન સમાજે ને પરિવારે તેને જે ચોક્ક્સ ભૂમિકા આપી છે તેને અનુરૂપ થવામાં જ ચાલ્યું જાય છે. આ ભૂમિકાઓ પાછી બદલાય પણ છે. વર્ષે વર્ષે આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિન આવે છે ને ઊજવાય છે પણ હજી સ્ત્રીએ પોતાનો સાચો ચહેરો શોધવાનો બાકી છે. 

તોપણ સ્ત્રી હોવું સુંદર છે, અદ્દભુત છે. હું માનું છું કે દરેક સ્ત્રીને પોતાના સ્ત્રીત્વને માણવાનું, સ્ત્રી હોવાનો પડકાર ઝીલવાનું ગમે છે. પુરુષોના વિશ્વમાં સ્ત્રી થવાનું એક સુખ એ છે કે તે પુરુષસમોવડી થઈ શકે છે ને પોતાને પુરુષસમોવડી કહી શકે છે જ્યારે પુરુષે સ્ત્રીસમોવડા થવાનું હજી બાકી છે. અને પુરુષોના વિશ્વમાં સ્ત્રી થવાનું એક દુ:ખ એ છે કે તેને હંમેશાં પુરુષો સાથે કામ લેવાનું હોય છે. કહેવાય છે કે એક પુરુષને ઓળખી લો તો બધા જ પુરુષો ઓળખાઈ જાય અને એક સ્ત્રીને ઓળખી લો તો એક જ સ્ત્રી ઓળખાય – પણ એવું નથી. સ્ત્રીની વેદનાને વાચા આપતું ‘ઔરતને જનમ દિયા મરદોં કો મરદોંને ઉસે બાઝાર દિયા’ અને સ્ત્રીને પોતાની ઓળખ મેળવવા પ્રેરતું ‘ઊઠ મેરી જાન મેરે સાથ હી ચલના હૈ તુઝે’ ગીત પુરુષોએ જ લખ્યાં છે. સ્ત્રીને રસોડામાં બાંધનાર જો પુરુષ છે તો રસોઈમાં ઉપયોગી ઉપકરણો શોધનાર પણ પુરુષ જ છે. સ્ત્રી પર અત્યાચાર કરનાર જો પુરુષ છે તો સ્ત્રી-અધિકાર માટે લડનાર પણ પુરુષ જ છે. હકીકત તો એ છે કે સ્ત્રીની જેમ પુરુષ પણ પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થાનો શિકાર છે. ફરક એટલો છે કે એક લોહીલુહાણ છે, બીજું થોડા ઉઝરડામાં બચી ગયું છે. 

મહિલા દિનને હજી વાર છે, પણ વાત નીકળી છે તો યાદ આવે કે 2020ના મહિલા દિનની થીમ હતી, ‘આઈ એમ જેંડર ઈક્વાલિટી’. સ્ત્રીપુરુષ સમાનતા તે માત્ર એક સ્ત્રીની કે બધી સ્ત્રીઓની નહીં, તે માનવઅધિકારની ખેવના કરનાર તમામની માગણી છે કારણ કે દુનિયાની અડધી વસતી જ્યારે પોતાની ઓળખ મેળવવા ઝઝૂમી રહી હોય ત્યારે બાકીની અડધીનો વિકાસ પણ જોખમાઈ જાય છે. 2020નો મહિલા દિન ઊજવાયો ત્યાર પછી દુનિયા કોરોના મહામારીમાં પ્રવેશી. મહામારી સામેનું યુદ્ધ ચાલતું હતું ત્યાં જ 2021નો મહિલા દિન આવ્યો. તેની થીમ હતી ‘વિમેન ઇન લિડરશીપ : અચિવિંગ એન ઇક્વલ ફ્યુચર ઇન અ કોવિદ-19 વર્લ્ડ’ આમ વાત ફરી ‘ઇક્વલ’ પર આવી. યુ.એન. સંશોધન કહે છે કે મહામારીના ગાળામાં આખી દુનિયામાં સ્ત્રીઓ પર હિંસાનું પ્રમાણ વધ્યું હતું – એઝ અ શેડો પેનાડેમિક. ઘરેલુ હિંસાના કેસમાં લગભગ 20 ટકા જેટલો વધારો થયો. આ વધારો થવાનું કારણ એ હતું કે આ દરમ્યાન ‘ધે વેર ટ્રેપ્ડ એટ હોમ વિથ ધેર એબ્યુઝર.’ તો તારણ એ નીકળ્યું કે થીમો ભલે ‘ઇક્વલ’ની વાત કરે, સ્ત્રી માટે પોતાનું સ્થાન અને પોતાનો ચહેરો શોધવાનું હજી બાકી જ છે.  

દુનિયાનો ઇતિહાસ જુઓ – કોઈ પણ આફત આવે, સહન કરવાનું સ્ત્રીના ભાગે આવે છે. પછી એ યુદ્ધ હોય, હુલ્લડ હોય કે રોગચાળો. અને આફત ન આવી હોય ત્યારે પણ સ્ત્રીને એ સ્ત્રી છે તે માટે જ સહેવા પડતાં જાતીય આક્રમણો, દુ:ખો કે અન્યાયોની યાદી લાંબી જ હોય છે. એટલું ઓછું હોય તેમ પરંપરા, સંસ્કૃતિ, સમાજ અને પરિવાર તરફથી લાદવામાં આવતા ભેદભાવ, જેનો સામનો માત્ર ભારતની નહીં, દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણે વસતી સ્ત્રીને કરવો પડે છે. 

1879ના ડિસેમ્બર મહિનામાં ડૅન્માર્કના કોપનહેગનમાં રૉયલ થિયેટરમાં નૉર્વેના એક નાટકકાર હેંરિક ઇબ્સનનું એક ત્રિઅંકી નાટક ભજવાયું, ‘એટ ડુક્કજ્યામ’. આ નાટક ‘અ ડોલ્સ હાઉસ’ નામથી ખૂબ પ્રસિદ્ધ થયું. અમુક સ્કોલરો તેનું ભાષાંતર ‘અ ડોલહાઉસ’ એવું પણ કરે છે. બન્નેની અર્થછાયાઓમાં સૂચક તફાવત છે અને સૂચક સામ્ય પણ. આ નાટકે ઓગણીસમી સદીના યુરોપીય લગ્નજીવનમાં સ્ત્રી અને પુરુષની જે પરંપરાગત ભૂમિકા હતી તેના પર પ્રશ્નચિહન લગાવ્યું હતું. પછીની સદીમાં નાટક જુદીજુદી ભાષામાં દુનિયાભરમાં પહોંચ્યું, ભજવાયું, વખોડાયું, વખણાયું અને નારીવાદના ઇતિહાસમાં અમર બન્યું.  

ઇલા આરબ મહેતા

ગુજરાતી સાહિત્યની વાત કરીએ તો ચંદ્રકાંત ટોપીવાળાએ જેને ‘નારીલક્ષી વિચારણાની પહેલી નવલકથા’ તરીકે ઓળખાવી છે તે ઇલા આરબ મહેતાની ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’ 1982માં પ્રગટ થઈ. ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ ત્યાર પછી બે વર્ષે આવી. ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’ શીર્ષક અર્થપૂર્ણ છે. જે સમાજમાં પરાક્રમ પુરુષ કરે છે અને સ્ત્રી એના સિંહાસનની શોભા વધારતી અને એનું ગુણગાન કરતી પૂતળી છે એ સમાજની સ્ત્રીની વેદના જો મોં ખોલે તો ? ‘અ ડોલ્સ હાઉસ’ અને ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’ વચ્ચે એક સદીનું અને બે ખંડનું અંતર છે, પણ સવાલ જેમનો તેમ અને જ્યાંનો ત્યાં જ છે.

‘અ ડોલ્સ હાઉસ’નો નાયક સ્ત્રીને ઢીંગલી માને છે. ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’નાં બધાં સ્ત્રીપાત્રોની પીડા એ છે કે પુરુષ તેમને માણસ નહીં પણ શોભાની પૂતળી જ ગણે છે. પણ આ સ્ત્રીપાત્રો સંબંધ તોડવા તૈયાર નથી. તેમને અધિકાર જોઈએ છે, વિચ્છેદ નહીં, જ્યારે ઇબ્સ્નની નાયિકા સંબંધ તોડે છે, ઘર છોડે છે. પૂર્વ-પશ્ચિમ સંસ્કૃતિનો આ ભેદ છે. ઇબ્સને પોતાની કૃતિ નારીવાદી હેતુથી લખાઈ હોવાનો ઇન્‌કાર કર્યો છે, ઇલાબહેન પણ ‘નારીવાદી’ના લેબલમાં બાંધી શકાય એવાં નથી. 2020માં ઇલાબહેને ‘નારીવાદી વિચારણા’ નામનું પુસ્તક આપ્યું છે. નારીચેતનાથી માંડીને ઉગ્ર નારીવાદ સુધીનો અને સ્ત્રીની પાયાની જરૂરિયાતો(સ્વતંત્રતા, સ્વયંસંચાલન, શક્તિનો પૂર્ણ વિકાસ થાય તેવી મોકળાશ અને પસંદગીની તકો)થી ‘મી ટુ’ સુધીનો પ્રવાસ ખેડીને ઇલાબહેન એક પ્રશ્ન મૂકે છે – વિમુક્તિ કોની, કોનાથી ? જો પુરુષથી મુક્તિ તો પુરુષ પોતે પણ મુક્ત ક્યાં છે ?

એટલે પુરુષ પર ટોપલો ઢોળવાથી ઉકેલ આવવાનો નથી. અને પુરુષ પર આધાર રાખવાથી પણ રસ્તો નીકળવાનો નથી. સ્ત્રીએ પોતાની હોડી આ બધા વચ્ચે પોતે જ હંકારવાની છે. દરિયાઓ ખેડીને સ્ત્રી ક્યાં પહોંચશે ? ક્યાં અટકશે ? કેવો વળાંક લેશે ? ક્યાં નીકળશે ? 

સવાલોને સમય પર છોડી એટલું જ કહીએ કે યાત્રા કપરી છે, પણ જવાનું બહેતરની દિશામાં છે. બહેતર સ્ત્રી એટલે બહેતર મનુષ્ય. બહેતર મનુષ્ય એટલે બહેતર સંતુલન અને બહેતર સંતુલન એટલે  બહેતર વિશ્વ … 

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 16 ફેબ્રુઆરી  2025