હવે મને બીક નથી લાગતી જિંદગીની,
હું આ લોકોને જોઉં છું.
માણસ માણસની રમત શીખું છું.

બગીચાની બહારની ફૂટપાથે,
સપનાંનાં ડોકાં મરડી રાત સૂઈ જાય છે
પછી આળસ ખાતો ખાતો દિવસ ઊગે છે.

ધૂંધળું અજવાળું ભડ ભડ બળતાં
ચૂલાની તાવડીમાં શેકાવા લાગે છે.

ફૂટપાથે વહેલાં સૂઈ ગયેલાં મજૂરો
દિવાલોના ખૂણે અડધી ડોલ પાણી વડે
અડધાં નગ્ન થઇ ઠંડાં ખંખોળિયા ખાય છે.
લાજ ઉધાડી થાય છે.

તાપણાંની આજુબાજુ નાગાં બેઠેલાં
આંખો ચોળતાં બાળકો જિંદગીનાં હાલરડાં ગાય છે.

ટપ ટપ મકાઇનાં રોટલા શેકતી બાયું અને
ધાર વગરનાં ચપ્પુથી શાકભાજી કાપતાં આદમીના હાથોમાં કામે જવાની ઉતાવળ દેખાય છે.

ઉભડક બેસી ફાફડા જેવા રોટલા ઉપર શાક પાથરી ખૂણેથી બટકાં કાપી કુટુંબ લબાલબ ખાય છે.

માયા મૂડી પ્લાસ્ટિકના લબાચામાં ગોઠવી,
ધોયેલી સાડી લપેટી, 
દાતાં તૂટેલા દાંતિયા વડે
જટા જેવાં વાળ ઓળી બાયું 
કાચનાં ટૂકડામાં ચહેરો જોઈને તૈયાર થાય છે.
જવાન છોકરાં, છોકરીઓ વધારે ટાપટીપ થાય છે.

બગીચામાં ફીટ રહેવા, દોડવા ને ચાલવા
સ્ત્રી પુરુષો નાઇટ ડ્રેસમાં આવતા જાય છે 
ને બગીચાની ફૂટપાથે મજૂરોનું કાર્યાલય બંધ થાય છે.. 
(અલબત્ત કાખમાં છોકરાં ને માથે ભાથું બાંધી મજૂર નજીકના કડિયા નાકે જાય છે.)

તનતોડ મહેનત કરી, સાંજે ઇંટ રેતીમાં આળોટતા બાળકોને પાણી વડે સમા નમા કરી ઘર ભણી (ફૂટપાથ) પ્રયાણ થાય છે.

પૈસા સાચવીને પોતડી અંદર પહેરેલી ચડ્ડીનાં ચોર ખીસ્સામાં મૂકી દે છે.

અંધારું લેલૂબ જામે છે, ફૂટપાથ વાળે છે. ફરી પાછાં કામ પરથી લાવેલા લાકડાં ફાડી ચૂલો સળગાવે છે … સવારના ભાંખોડિયા અજવાળાં જેવું સાંજનું અંધારું ચૂલાની તાવડીમાં શેકાવા લાગે છે ..

ક્યાંક મોબાઈલ પણ ઘૂણે છે .. ખબરઅંતર પૂછાય છે, પથારીમાં થાકેલાં તન પછી ભેગા ભેગાં સૂઇ જાય છે ..

માણસ માણસની રમત ચાલ્યા કરે છે…

૩/૧૨/૨૦૨૦

e.mail : naranmakwana20@gmail.com

ખાસ કરીને જ્યારે રાજ્યમાં દિવાળી પછી કોરોનાએ તેનો રાક્ષસી પંજો ફેલાવ્યો છે ને સરકાર તથા તંત્રો તેને અટકાવવા ભારે જહેમત ઉઠાવી રહ્યાં છે, ત્યારે આપણા રાજકારણીઓ માણસાઈ બાજુ પર મૂકીને જે બેશરમીથી વર્તી રહ્યા છે તે ઘોર નિંદાને પાત્ર છે. એક તરફ હોસ્પિટલો છલકાઈ રહી છે, ઘણાં વેન્ટિલેટર પર જિંદગી માટે તરફડી રહ્યાં છે ને રોજના પંદર સત્તર લોકો મરી રહ્યાં છે, તો બીજી તરફ રાજકારણીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ પોતાની સંપત્તિનું વરવું ને નિર્લજ્જ પ્રદર્શન કરી રહ્યાં છે તે કોઈ પણ રીતે માનવતાને છાજે એવું નથી. આ આછકલાઈ છે ને સત્તાના મદનું, અહંકારનું છીછરું પ્રદર્શન છે ને તે ઘૃણાને પાત્ર છે.

દિવાળી પછી કોરોનાનો વકરાટ વધતાં રાજ્ય સરકારે રાત્રિ કરફ્યુ દાખલ કર્યો ને લગ્નમાં ભીડ ન થાય એટલે 100 માણસોની મર્યાદા નક્કી કરી. એમાં વળી સ્પષ્ટતા કરી કે એ સોમાં કેટેરર્સ કે કેમેરા સંભાળનાર ને બીજા કેટલાકનો સમાવેશ નથી. આનો ગેરલાભ ઉઠાવનારાઓ પણ નીકળ્યા, પણ સરકારની તમામ ગાઈડ લાઇન્સને હવામાં ઉડાવી દેવા પૂર્વ મંત્રી કે સાંસદ કે ઉદ્યોગપતિએ લગ્ન કે સગાઈને મામલે સંપત્તિનો દુર્વ્યય કર્યો ને હજારો લોકોની જિંદગી જોડે રમત કરી, તેનો જોટો જડવો મુશ્કેલ છે.

સોનગઢ વિસ્તારના એક પૂર્વ મંત્રીએ તેની પૌત્રીની સગાઈમાં હજારોની ભીડ કરી અને અનેક લોકો તેમાં ડી.જે.ને તાલે નાચ્યા. આડે દિવસે આ બધું થયું હોત તો તે એક અવસર ગણાયો હોત ને લોકો ખાઈ, પીને ભૂલી ગયા હોત, પણ એ વિસ્તારમાં પોઝિટિવ કેસ મળ્યા હોય ત્યારે માજી મંત્રીશ્રીનું આ કૃત્ય ગુનાહિત ગણાય. એમનો પુત્ર ગામનો સરપંચ છે ને તેણે પણ દીકરીને ઉજવવામાં માઝા મૂકી. કીડિયારું ઉભરાયું. મંત્રીશ્રીએ પોતે કબૂલ્યું કે બે હજાર માણસની રસોઈ બનાવી હતી. આ સાચું હોય તો એમને માફ ન કરી શકાય. બે હજારની રસોઈ કરી એનો અર્થ એ કે એટલા લોકો તો આમંત્રિત હતા જ. આ સંજોગોમાં આ વ્યવસ્થા કોરોનાના વકરાટ વચ્ચે કોઈ રીતે હિતાવહ ન હતી. મંત્રીશ્રી જાણતા ન હતા કે સો માણસોથી વધુ નિમંત્રી શકાય એમ નથી? મંત્રીજી બરાબર જાણતા હતા કે ગાઈડલાઇન્સ શું છે ને તે જાણવા છતાં તેમણે કોઇની પણ પરવા ન કરી ને એવા વહેમમાં આખો વેપલો કર્યો કે કોઈ કૈં ઉખાડી લેવાનું નથી. જો આ માનસિકતા હોય તો તે તિરસ્કાર યોગ્ય છે.

આમાં સૌથી વરવી ભૂમિકા પોલીસની છે. પોલીસ અંધારામાં ન હતી. પોલીસ અધિકારીઓને નિમંત્રણ હતું. એકથી વધારે પોલીસ અધિકારીઓ સગાઈમાં હાજર હતા ને એમની સાક્ષીએ આ પ્રસંગ ઉકેલાયો. એમને એ ન જ દેખાયું કે બધા નીતિનિયમોની ઐસીતૈસી કરીને માજી મંત્રીશ્રીને ત્યાં સગાઈ થઈ રહી છે. બધા જ જાણતા હતા કે ખોટું થઈ રહ્યું છે ને છતાં તમામ સત્તાધીશોએ આંખ આડા કાન કર્યા ને હજારો લોકોની જિંદગી દાવ પર લગાડી.

આ કોઈ એક જ ઘટના છે એવું નથી. આ પહેલાં વિમાનમાં જાન લઈ જવાના વૈભવી બનાવો બન્યા જ છે, પણ ત્યારના સંજોગો જુદા હતા ને અત્યારની વાત જુદી છે. ઘણા ને એમ જ લાગે છે કે કોરોના પોતાનું કૈં બગાડી લેવાનો નથી, એવું હોત તો, તો વાંધો જ ન હતો, પણ દુનિયામાં લાખો માણસો મર્યાં છે તે ગમ્મત નથી. જે મર્યાં તેમાં કૈં મરવાની એક્ટિંગ નથી, તેઓ ખરેખર જ મૃત્યુ પામ્યાં છે ને ફરી કદી આ દુનિયામાં પાછા ફરવાના નથી. દિવાળી પછી જે વકરાટ કોરોનાનો વધ્યો છે, તેમાં રોજના લગભગ 1,500થી વધુ સંક્રમિત થાય છે. સુરતની જ વાત કરીએ તો રોજના અઢીસોથી વધારે લોકો સંક્રમિત થાય છે. આ જાણ્યા પછી પણ રાજકારણીઓ ને લોકો એની ગંભીરતા ન સમજે ત્યારે બધાં જ જોખમને સામે ચાલીને બોલાવી રહ્યા છે એવો જ એનો અર્થ થાય.

સોનગઢની ઘટના પછી વ્યારામાં પણ કોઈ મહિલાએ નાચગાનવાળા લગ્નનું આયોજન કર્યાંના સમાચાર છે. એમાં પણ હજાર માણસોની ભીડ થયાની વાત છે. એટલું ઓછું હોય તેમ ખંભાળિયામાં એક ઉદ્યોગપતિએ લગ્નમાં રાજકારણીઓ, ગાયકો, આગેવાનોની ભીડ કરી અને જાન હેલિકોપ્ટરમાં કાઢી. એમાં કોરોનાના બ્રાન્ડ એમ્બેસેડરની હાજરી પણ હતી, પણ એણે અટકાવવાને બદલે નિયમોના ધજાગરા કર્યા અને સૌએ કોરોનાની જરા પણ ચિંતા કર્યા વગર જલસામાં પૂરી બેશરમીથી ને નફફટાઈથી ભાગ લીધો.

આવી ઘટનાઓ બીજે પણ બની હશે ને બનશે, પણ આમાં બે વાત આંખે ઊડીને વળગે એવી છે. એક તો રાજકારણીઓ ને ઉદ્યોગપતિઓ ભાગ્યે જ સંયમથી વર્તી શકે છે. એમની પાસે અઢળક સંપત્તિ છે ને તે લોકોને દેખાડવા માટેનું બહાનું શોધતા રહે છે ને લગ્ન કે સગાઈ એવા પ્રસંગો છે, જેમાં વેવાઈને બતાવી દેવા ને લોકોને આંજી નાખવા સંપત્તિવાનો ધરાઈને પ્રયત્નો કરતા હોય છે. આ સંપત્તિ કેવી રીતે મેળવાઈ છે તે સૌ જાણતા હોય છે, પણ પ્રજાને એનો રૂઆબ બતાવીને આવા લોકો, લોકોને એડી નીચે રાખી શકાય છે એનો સંકેત આપતા રહે છે. આવાં પ્રદર્શનો ભાગ્યે જ કશી સમજ કે સંવેદના ધરાવતા હોય છે ને છેવટે તો તે વરવું પ્રદર્શન જ બની રહે છે.

બીજી આંખે ઊડીને વળગે તેવી વાત તંત્રોની ઉદાસીનતાની કે મતલબી સક્રિયતાની છે.

એક સમાચાર એક ગર્ભવતી મહિલાને પોલીસે દંડ્યાની છે. સુરત પોલીસ કમિશનર કચેરી પાસેથી એક મહિલા તેના પતિ સાથે કારમાં પસાર થઈ રહી હતી. તેની ગાડી પોલીસે ઊભી રખાવી. મહિલાના પતિએ માસ્ક પહેર્યું હતું, પણ તેનું પોતાનું માસ્ક નાક પર ન હતું. લટકતું હતું. પોલીસે હજાર રૂપિયા દંડ વસૂલ્યો. મહિલાએ ગર્ભવતી હોવાનું ને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થતી હતી એટલે માસ્ક નીચું કર્યું હતું એવું કહ્યું, પણ પોલીસ ન માની. તેણે ધરાર હજાર રૂપિયા વસૂલ્યા. વાત ચર્ચાઈ. ડી.સી.બી. ટ્રાફિક સુધી વાત પહોંચી. એમણે પણ આ ઘટનાની ટીકા કરી ને આવું ફરી નહીં થાય એવી તાકીદ કરી. એ સારું થયું, વધારે સારું એ થયું હોત જો સાહેબે દંડ પરત કરાવ્યો હોત.

તો, આ સ્થિતિ છે, એક તરફ એકલ દોકલ દંડાય છે ને બીજે આખું કોળું દાળમાં જાય છે, પણ કોઈ ફરક પડતો નથી. રાજકીય જલસાઓમાં પોલીસ પોતે જ હોસ્ટની ભૂમિકામાં આવી જતી હોવાનો વહેમ પડે છે. ઢગલો પોલીસો વચ્ચે સગાઈમાં હજારો માણસો મહાલ્યા તે પોલીસ જોતી, જાણતી હતી, પણ ત્યાં તેણે જાણી જોઈને મનમાની થવા દીધી. કોણ જાણે કેમ પણ પોલીસ પહેલેથી જ રાજકારણીઓની શરમ ભરતી રહી છે ને ઘણીવાર ઘણી બાબતોમાં ઢીલ મૂકે છે. કદાચ કોઈ ખુશ કરી દેતું હોય એટલે પણ પોલીસ આમ કુરનીશ બજાવતી હશે, પણ એમાં ફરજ ચુકાતી હોય છે તે કહેવાની જરૂર નથી. એક તરફ એકલદોકલ સાથે જડતાપૂર્વકનું ફરજપાલન અને બીજી તરફ રાજકીય સમૂહમાં ઈરાદાપૂર્વકની બેદરકારી એ આજની પોલીસની ઓળખ છે. બંને સ્થિતિમાં વિવેક ચુકાય છે તે ઠીક નથી.

માજી મંત્રીનો સોનગઢિયો કિસ્સો એટલો ચગ્યો છે કે હાઈકોર્ટે તેની ટીકા કરી છે ને મંત્રીશ્રી સહિત 18 જણાંની ધરપકડ થઈ છે એ સાથે જ પી.આઈ. સસ્પેન્ડ થયા છે ને બીજા પોલીસોની પણ અટક થઈ છે. આ જાણીને આનંદ થતો નથી, પણ પ્રજા અને તંત્ર જ્યારે સૌથી વધુ સાવચેતી રાખવાની હોય ત્યારે જે અમાનવીય રીતે વર્તે છે તે કોઈ રીતે ન્યાયી નથી. આપણી ઐયાશી કે આછકલાઈ કે બેદરકારી, અનેકોના જીવ જોખમમાં મૂકે એવી તો કેવી રીતે હોય? દરેક કુટુંબમાં લગ્ન આનંદનો પ્રસંગ છે એની ના જ નથી, પણ તે અનેકોનાં મરણની આગોતરી વ્યવસ્થા કરનારો તો ન જ હોય ને ! એવું તો કેમ કહેવાય કે જાન જાય તો ભલે, પણ જાન તો કાઢો જ !

0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : લેખકની ‘આજકાલ’ નામક કટાર, “ધબકાર” દૈનિક, 04 ડિસેમ્બર 2020

આ વિશ્વના ઉદ્ભવ, વિકાસ, સંચાલન, જીવો અને માનવીનું સર્જન, તેમના અસ્તિત્વનું કારણ અને હેતુ વિષે માનવીનું કુતૂહલ સ્વાભાવિક હતું. આ પ્રશ્નો વિષે તે કલ્પના કરતો, વિચારતો, વિવાદ કરતો સંશોધન કરતો અને પ્રાપ્ત જ્ઞાનના આધારે તર્ક કરતો, વિવેચન કરતો તારણ કાઢતો તથા તેમાં સુધારા-વધારા કરતો રહ્યો છે. પ્રાથમિક અવસ્થાના સમયથી બુદ્ધિસંપન્ન માનવી એટલું તો સમજી ચુક્યો હતો કે દરેક ઘટના પાછળ તેના કર્તારૂપ કારણ હોય છે. પરિણામે, વિશ્વના સર્જનથી માંડી તેની આસપાસની ઘટનાઓ માટે તે કર્તા કે કારણ વિષે કલ્પના કરતો કે વાસ્તવિક કારણ ખોજતો રહ્યો છે.

બુદ્ધિ સાથે સંકળાયેલા તર્ક અને તેના ફલસ્વરૂપ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી ચકાસણી કરી તારણ પર આવવાની તથા વધુ જ્ઞાન મળતાં તેમાં સુધારા-વધારા કરતા જવાની તેની કાર્યપદ્ધતિના કારણે દાર્શનિક ચિંતન અને તેની પ્રણાલીઓ, તેમના સંયોજન અને સમજની ક્ષિતિજોનું વિસ્તરણ અને પરિશુદ્ધિ થતાં રહ્યાં છે. પ્રારંભિક અવસ્થાના કોરા કલ્પનાવિહારથી આગળ વધી તે રેશનલ ઢબે, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિના સહારે, નિષ્કર્ષ પર  આવવા લાગ્યો છે. દાર્શનિક ચિંતન પ્રણાલીના આ બે પ્રવાહો, કલ્પના આધારિત (સ્પેક્યુલેટિવ, આધ્યાત્મિક), અને રેશનલ-વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ આધારિત (ભૈતિકવાદી-પાર્થિવ પ્રકૃતિવાદ (ફિઝિકલ નેચરાલિઝમ), વચ્ચેના વિવાદની ખાઈ ધીરેધીરે ઘટવા લાગી છે અને, વિશ્વસનીયતાની દૃષ્ટિએ, રેશનલ-વૈજ્ઞાનિક (ભૈતિકવાદી-પાર્થિવ પ્રકૃતિવાદ (ફિઝિકલ નેચરાલિઝમ) પ્રવાહનું મહત્ત્વ સ્વીકાર પામવા લાગ્યું છે.

માનવીનું જ્યાં જ્યાં અવતરણ થયું હતું ત્યાં બધે માનવી ઉપરોક્ત પ્રશ્નો વિષે વિચારતો હતો. પરંતુ, ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો વ્યવસ્થિત દાર્શનિક ચિંતન પ્રણાલીના પ્રારંભનો યશ ભારત, ચીન, ગ્રીકના ચિંતકોને ફાળે જાય છે. આ પ્રદેશોના વિવિધ ચિંતકો અને તેમના વૈવિધ્યપૂર્ણ ચિંતને આપણા વૈચારિક વારસાની ઈમારતનો પાયો નાંખ્યો છે. તેમનાં ચિંતનમાં પણ આ બંને પ્રવાહોના અંશો ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં મળી આવે છે (દા.ત. ચાર્વાક, ભારતની સાંખ્યાદિ પ્રણાલી, એપિક્યુરિયસ, કન્ફ્યુસિયસ વગેરેમાં ભૌતિકવાદ-પાર્થિવ પ્રકૃતિવાદ (ફિઝિકલ નેચરાલિઝમ). અલબત્ત, આવા અપવાદોને બાદ કરતાં, આ સમયગાળાનું ચિંતન મહદંશે કલ્પનાપ્રધાન-સ્પેક્યુલેટિવ-ઈશ્વરવાદી-પરલોકવાદી, આધ્યાત્મવાદી કહી શકાય તેવું હતું.

આધ્યત્મવાદઃ

આધ્યાત્મવાદી પ્રણાલીમાં, વિશ્વના સર્જન તથા સંચાલક તરીકે કોઈ વ્યક્તિ કે માનવેતર શક્તિ અને તેની ઈચ્છા, મૃત્યુ પછીના જીવન, પરલોકવાદ જેવી બાબતો હોવાથી ઈશ્વરનો ખ્યાલ, તેની પાઠપૂજા કે ભક્તિ દ્વારા લાભની હિમાયત કરતા અનેકવિધ ધર્મો, ધર્મપ્રવર્તકો, ધર્મસ્થાનો અને તેના સંચાલકો (પૂજારી, બાવા, સાધુ, સંત, ધર્મગુરુ, મૌલવી, પાદરી ઇત્યાદિ.) સર્જાયા, પરલોકમાં સુખ-સગવડોની પ્રાપ્તિના નામે સ્વર્ગ, જન્નત, મોક્ષ, નિર્વાણ તથા તે પામવા માટેનાં વિધિ-વિધાનો અને માર્ગદર્શકોની માયાજાળ રચાઈ. આ જગતને મિથ્યા, ક્ષણિક, ગણી તેમાં માનવીને સુખ શોધવા કે પામવાને બદલે પરલોકનાં મૃગજળ પાછળ જવા પ્રેરવામાં આવ્યો અને, આ જગતમાં પ્રવર્તતા અન્યાય, દરિદ્રતા, શોષણ, ભેદભાવ, તકલીફોની નાબૂદી માટે મથવાને બદલે, ઈશ્વર, તેની ઈચ્છા, પરલોકમાં કે આગળના જન્મમાં તેનાં ફળ મળવાની ભ્રામક વાતો, દ્વારા પલાયનવાદી વલણને પોષવામાં આવ્યું. (એ લક્ષમાં રાખવા જેવું છે કે, બૌદ્ધ, જૈન જેવા નિરીશ્વરવાદી ધર્મોમાં પણ, અવતારવાદ, પાઠપૂજા, ધર્મગુરુઓ, ધર્મસ્થાનો, પરલોક, કર્મનો સિદ્ધાત, તથા આ જગતને મિથ્યા ગણવાની માન્યતા વગેરેનું ચલણ છે.).

તદુપરાંત, અનેકવિધ ધર્મો, ધર્મપ્રવર્તકો, તેમનાં વિધિ-વિધોનો, ગ્રંથો, તેનું અર્થઘટન કરનારા સંતો, સમર્થકો પેદા થયા. તેઓ પોતાનો ધર્મ જ સાચો છે અને અન્ય ધર્મીઓ ગેરમાર્ગે છે, તેમણે આમારો ધર્મ સ્વીકારવો જોઈએ અથવા તેમનો નાશ કરવો જોઈએ, તેવા આગ્રહો પણ વ્યક્ત થવા લાગ્યા. આ પ્રકારની ધર્માંધતા તથા ધર્મઝનૂનથી પ્રેરાયોલા જૂથોએ પોતાના ધર્મના ફેલાવા માટે બળપ્રયોગનો પણ સહારો લીધો અને ધર્મ સાથે ભૂમિવિસ્તારની લાલસા અને રાજસત્તાના પ્રસારનું ગઠબંધન થયું. ધર્માંધતા વધી અને અન્ય ધર્મ કે માન્યતા ધરાવનારાની હત્યા, તેમની સંપત્તિની લૂંટફાટ, સ્ત્રીઓ-બાળકોનું અપહરણ, જેવા અત્યાચારોનો સિલસિલો વ્યાપક બન્યો. અન્ય વાણી, વિચાર, માન્યતા કે મંતવ્યની અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા ઝુંટવાઈ ગઈ.

પાર્થિવવાદી પરિવર્તનઃ

અનેક ધર્મો, ધર્મપ્રવર્તકો, ધર્મગુરુઓ, ધર્મસ્થાનો, ધાર્મિક ઝનૂનના પ્રભાવ, ઈશ્વર અને પરલોકવાદના ખ્યાલોથી માનવીનું વિચારજગત અને વ્યવહારો ગ્રસ્ત જણાતા હતા. આમ છતાં, માનવીના મગજને વિચારો કરતાં, તર્ક કરતાં, પ્રશ્નો કરતાં, સત્યની ખોજ કરતાં, હકીકતની ચકાસણી કરતાં રોકી શકાતું નથી.

ઉપરાંત, રેશનલ વિચારણા અને પાર્થિવવાદી વિચારધારાનો પ્રવાહ સાવ લુપ્ત થયો ન હતો. ગ્રીક અને ભારતીય ચિંતનની પાર્થિવવાદી જ્યોત બુઝાઈ નહોતી. આ વિશ્વની પ્રકૃતિ અને પ્રક્રિયાઓનાં નિરીક્ષણ, તેની પાછળ રહેલાં કાર્ય-કારણ સંબંધો વિષે વધતી સમજ, જિજીવિષાની વૃત્તિથી પ્રેરાઈ આદરાયેલી સલામતી તથા સવલતો માટેનીની ખોજ વગેરે વિષયો માનવીના મગજમાં કાર્યરત હતા.

આસપાસના જગતના વ્યાપારોના નિરીક્ષણ, કાર્ય-કારણ સંબંધની સાંકળની સમજ, તારણોની ચકાસણી, પ્રયોગશીલતા દ્વારા માનવી જોઈ શક્યો કે આ વિશ્વના વ્યવહારો અમુક ચોક્કસ નિયમો અનુસાર ચાલે છે, તે કોઈ મનસ્વી વ્યક્તિની મુનસૂફી પ્રમાણે ચાલતા નથી. સૂર્ય-ચંદ્રના ઉદય-અસ્ત, ઋતુચક્ર, જન્મ-મરણ, વનસ્પતિનું ઊગવું, વિકસવું અને વિલાવવું વગેરે ઘટનાઓ નિયમબદ્ધ છે. આ સાથે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ અને દૃષ્ટિકોણથી જગતને તથા તેના વ્યાપારોને સમજવાની, તેનો પોતાના હેતુઓ માટે ઉપયોગ કરવાની સૂઝ વિકસી તેમ જ, માનવીને જણાયું કે આ વિશ્વના વ્યવહારોના સર્જન કે સંચાલન માટે કોઈ અલૌકિક વ્યક્તિ કે શક્તિ જરૂરી નથી. માનવી પોતે પણ ઘણી ઘટનાઓને આકાર આપી શકે છે. આથી, માનવી તરીકેની આત્મશ્રદ્ધા વિકસી તથા આસપાસના જગતના ઘડતર તથા નિર્માણ માટે તેણે મથામણ આદરી.

આ સાથે, ઈશ્વર તથા પરલોકની હ્યાતિ, ધર્મપ્રવર્તકોના આદેશો, ધર્મગુરુઓ અને ધર્મગ્રંથોનાં વિધાનો, પરંપરાગત માન્યતાઓ અને વિધિ-વિધાનોને નિર્વિવાદ માની લેવાના બદલે તે વિષે પ્રશ્નો કરવાનું, શંકા ઊઠાવવાનું, તેની ટીકા તથા વિવેચન કરવાનું, હકીકતોના આધારે ભિન્ન મત વ્યક્ત કરવાનું વલણ વિકાસ પામ્યું. વિચાર અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્ય માટેનો આગ્રહ સર્જાયો તથા તે માટે ઘણાએ શહાદત અને અત્યાચારો પણ સહ્યા.

રસપ્રદ અને નોંધપાત્ર હકીકત તો એ છે કે સનાતની-અસહિષ્ણુ-કટ્ટરવાદી ધર્મોનો પ્રભાવ હતો ત્યાં એવા વિદ્રોહી ચિંતકો પ્રગટ થયા જેમણે પાર્થિવવાદી-રેશનલ-વૈજ્ઞાનિક વિચારોનો વારસા ઉપરની ધૂળ ખંખેરી, તેને જાળવ્યો, સંમાર્જિત કર્યો અને પ્રચારિત કર્યો. આ સમયગાળામાં અનેક વિદ્યાપીઠો સ્થપાઈ, ગ્રંથાલયો રચાયાં, વિજ્ઞાન, ગણિતનાં વિષયોનું ખેડાણ થયું. આ સમય નવજાગરણ (રેનેસાંસ) અને પ્રબોધન (એનલાઈટનમેન્ટ) યુગનો પૂર્વસૂરી બની રહ્યો.

આ વૈચારિક પરિવર્તનના અનુસંધાનમાં, પ્રવર્તમાન સામાજિક-રાજકીય અને, સમય જતાં, આર્થિક વ્યવસ્થામાં પ્રવર્તતા ભેદભાવ, અન્યાય, દમન, શોષણ વગેરે સામે પણ વિરોધનો સૂર આકાર પામવા લાગ્યો.

નિંદનીય પાસુઃ

દરેક જીવ પોતાની તથા પોતાના કુટુંબ-સમાજની અસ્તિ ટકાવી રાખવા, સલામતી મેળવવા સુખ-સગવડ જાળવવા ઉપરાંત તેમાં વૃદ્ધિ કરવાની પણ અપેક્ષા રાખે છે. આ વલણ ભોગવાદનો અતિરેક, વધુ અને વધુ મેળવવાની લાલસા તથા સંગ્રહવૃત્તિ પ્રેરે છે. માનવીએ વિકસાવેલી ખોજવૃત્તિ તથા પ્રયોગશીલતાને કારણે આવિષ્કાર પામેલી યાંત્રિક અને તાંત્રિક (વ્યવસ્થાલક્ષી) ક્ષમતાઓને કારણે તેની શક્તિઓમાં અદ્વિતીય વૃદ્ધિ થઈ હતી. આશાઓના આધારે તે પ્રકૃતિ, અન્ય જીવજગત, અન્ય માનવસમૂહો ઉપર કાબૂ જમાવી, આધિપત્ય સ્થાપી, પોતાની સુખ-સમુદ્ધિમાં અનર્ગળ વધારો કરવા લાગ્યો. આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિનાં પરિણામે રાજાશાહી, સામંતશાહી, મૂડીવાદ, સામ્રાજ્યવાદ, ગુલામીપ્રથા, વર્ણવ્યવસ્થા જેવી શોષણખોર અને અન્યાયી વ્યવસ્થાઓ રચાઈ. તદુપરાંત, પર્યાવરણનો નાશ તથા પ્રદૂષણમાં વૃદ્ધિની સમસ્યાઓ પણ સર્જાઈ છે.

આવકારદાયક પાસુઃ

માનવીની વિશિષ્ઠતા એ છે કે તે પોતાનાં વર્તનને કારણે સર્જાયેલી હાનિકારક પરિસ્થિતિ સમજી શકે છે તથા તેનાં નિવારણ માટેનાં પગલાં લેવાની ક્ષમતા પણ ધરાવે છે. વધુમાં, સમાજિક વ્યવસ્થાના ભાગરૂપે તેણે વિકસાવેલાં નૈતિક વ્યવહારનાં ધારાધોરણો તથા ન્યાયબુદ્ધિ પણ માનવીય સમાજરચના માટેની માંગને સંકોરતી રહે છે. આ સાથે, માનવીમાં રહેલી સહાનુભૂતિ અને હમદર્દીની લાગણી પણ તેને ન્યાયી અને માનવીય વ્યવહારોનો આગ્રહ સેવવા પ્રેરે છે. આથી, માનવ ઇતિહાસમાં આપખુદશાહી, પરાધીનતા, અન્યાય, ભેદભાવ, અત્યાચારો, શોષણ વગેરે સામે ઝૂંબેશ ચાલતી રહી છે, વિદ્રોહ અને ક્રાંતિઓનો સિલસિલો ચાલતો રહ્યો છે. પરિણામે, માનવજીવનને સુખમય, તેની સર્વ પ્રતિભાઓના વિકાસની મોકળાશ આપતી, વ્યવસ્થા માટેની માંગ તથા તે માટે જરૂરી સત્યની ખોજ માટેના વૈચારિક અને અભિવ્યક્તિનાં સ્વાતંત્ર્ય, સ્વાધીનતા, લોકશાહી, સામાજિક અને આર્થિક સમાનતા, માનવ અધિકારો જેવી બાબતોનો આગ્રહ વ્યાપક બન્યો છે. 

પૂર્વમાં અવળી ગંગાઃ

દાર્શનિક ચિંતનના વિકાસની એ ઐતિહાસિક વિચિત્રતા છે કે બુદ્ધિપ્રધાન વિચારણા, વિશ્લેષ્ણ અને વિવેચનનો ઉષઃકાળ ધરાવતા ગ્રીક અને પૌર્વાત્ય ચિંતનમાંથી પ્રેરણા મેળવીને પશ્ચિમનું ચિંતન આગળ વધી રહ્યું હતું ત્યારે તેનાં જન્મસ્થાનમાં પ્રત્યાઘાતી પરલોકવાદી, વહેમ-અંધશ્રદ્ધા, ધર્માંધતા, ભક્તિવાદી અને પલાયનવાદી વિચારણાનો પ્રભાવ વધી રહ્યો હતો. આપખુદ રાજ્યસત્તા, સામાજિક ભેદભાવ અને આર્થિક અસમાનતાનો વ્યાપ વધતો જતો હતો. પરિણામે, વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિક વિચારણા વિકસી નહીં, માનવીની સુખ-સગવડ અને સલામતીમાં વૃદ્ધિ કરતાં ઉપકરણો સુલભ ના બન્યા, રાજકીય-સામાજિક-આર્થિક વ્યવસ્થા પરંપરાવાદી અને કાલગ્રસ્ત રહી. અલબત્ત, વર્તમાનકાળમાં, છેલ્લી બેએક સદીના વૈચારિક પરિવર્તન પછી પણ, આ પ્રત્યાઘાતી વલણો સામેનો સંઘર્ષ હજી ચાલી રહ્યો છે. આ સંઘર્ષની ફલશ્રુતિનાં મીઠાં ફળ ક્યારેક તો જરૂર પાકશે તેવી આશા રાખીયે.

—

e.mail : jaykepatel@gmail.com