હરારી જણાવે છે કે છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓથી માણસ ‘એ.આઈ.’-થી ડરી રહ્યો છે, બાકી, એ હજારો વરસોથી જાત જાતના ભય હેઠળ જ જીવતો આવ્યો છે. હરારી ઉમેરે છે કે પણ આપણે માણસોએ ભયના ઉપાય લેખે તેમ જ મનગમાડા માટે કથાનકો અને કલ્પનો પર ઘણો મદાર બાંધ્યો છે, અને ભ્રમો સરજી લીધા છે. પરિણામ એ આવ્યું છે કે પ્રાચીન કાળથી આપણે ભ્રમો અને ભ્રાન્તિઓની જાળમાં ફસાયેલા રહ્યા છીએ.
૧૭-મી સદીમાં, રેને દેકાર્ત ડરી ગયેલા; એમને થયેલું કે પોતે જે કંઈ જુએ કે સાંભળે છે તે ભ્રાન્તિઓ છે અને એ માટે કદાચ કોઈ દુષ્ટ રાક્ષસ પોતાને ફસાવી રહ્યો છે. પ્રાચીન ગ્રીસમાં, પ્લેટોએ ‘ઍલેગરી ઑફ કેવ’ નામની રૂપકકથા કહેલી. એમાં એમ કહેવાયું છે કે એક ગુફામાં કેટલાક લોકોને જીવનભરથી સાંકળોથી બાંધીને કેદ કરી રાખ્યા છે; સામે ભીંત છે, જાણે એક પરદો. એ પરદા પર જાતભાતની છાયાઓ પ્રગટતી હોય છે ને એ કેદીઓ એ છાયાઓને જ હકીકતો માની લેતા હોય છે !
હરારી ઉમેરે છે કે પ્રાચીન ભારતમાં, બૌદ્ધ અને હિન્દુ સાધુઓએ સ્પષ્ટ કહેલું કે મનુષ્યમાત્ર માયામાં ફસાયેલો છે. માયા એટલે ભ્રમોની જાળજંજાળ. આપણે જેને વાસ્તવિકતા ગણીએ છીએ એ તો મનુષ્યચિત્તની પેદાશ છે. હરારી કહે છે કે લોકો આ કે તે ભ્રાન્તિના માર્યા મરું-મારું પર આવી જતા હોય છે, મોટાં મોટાં યુદ્ધો પણ વ્હૉરી લેતા હોય છે.
હરારી જણાવે છે કે ‘એ.આઈ.’-ક્રાન્તિ આપણને દેકાર્તનો રાક્ષસ દેખાડી રહી છે, પ્લેટોવાળી ગુફા તરફ દોરી રહી છે, માયા સામે ખડા કરી રહી છે.
++
મારા આ વિષયના અધ્યયન દરમ્યાન મેં વાંચ્યું કે હરારી કહે છે તે ‘એ.આઈ.-ક્રાન્તિ’ હવે તો વિવિધ પ્રકારની ભ્રાન્તિઓનું સર્જન કરી રહી છે ને હજી કર્યે જવાની છે.
મેં વાંચ્યું કે ‘એ.આઈ.’ સિસ્ટમ્સ હજી એના શિશુકાળમાં છે, પોતાના વિકાસ માટે કેટલાંક કામો શીખી રહી છે. તેથી એને ‘બેબી એ.આઈ.’ કહેવાય છે.
‘બેબી એ.આઈ.’ આપણે મૂંઝાઈ જઈએ એવી ઇમેજીસ અને વિડીઓઝનું સંસૃજન કરે છે અને ઇલ્યુઝન્સ સરજાય છે. એને ઇલ્યુઝન્સ કે ગુજરાતીમાં ભ્રાન્તિઓ કહેવાય કે કેમ એ પ્રશ્ન છે કેમ કે જે કંઈ રજૂ થાય છે તે કશો ભ્રાન્ત પદાર્થ નથી હોતો, સર્જન હોય છે !
સાંભળો :
’બેબી એ.આઈ.’ દૃશ્ય ભ્રાન્તિઓ સરજી શકે છે. જેમ કે, વાદળામાંથી ચહેરો બનાવી શકે. કોઈ સ્થિર વસ્તુ ખસતી દર્શાવે કે તેનો આખો ઘાટ બદલી નાખે.
‘બેબી એ.આઈ.’ શ્રાવ્ય ભ્રાન્તિઓ સરજી શકે છે. જેમ કે, એવો અવાજ સરજે કે ક્યાંથી આવે છે એની ખબર જ ન પડે. અથવા એવો અવાજ સરજી શકે જે જુદી જ જગ્યાએથી આવતો હોય.
‘બેબી એ.આઈ.’ સ્પર્શ્ય ભ્રાન્તિઓ સરજી શકે છે. જેમ કે, હૂંફાળી કે ઠંડી સપાટી. અથવા વસ્તુનો જુદો જ સ્પર્શ.
Die Antwoord વિડીઓમાં વિવિધ દૃશ્ય ભ્રાન્તિઓ સરજાઈ છે. ઍનિમેટેડ પાત્રો એમાં સરકતાં હોય, બૅકગ્રાઉણ્ડ કૃતવિકૃત હોય અને આકારો બદલાયા કરે. એમાં દૃશ્ય ભ્રાન્તિઓ પણ ઉમેરાઈ છે. જેમ કે, હૃદયના ધબકારા સંભળાય, પણ કોના હૃદયના? ક્યાંથી? વ્યૂઅરના અને તેના મસ્તકમાંથી !
‘બેબી એ.આઈ.’-ના એવા એક પ્રોજેક્ટનું, નામ છે, Deep Dream. એમાં ન્યૂરલ નેટવર્ક પ્રયોજાય છે. એથી સરજાયેલી ઇમેજીસના પાયામાં એને ભણાવવામાં આવેલી પૅટર્ન્સ અને ટેક્ષચર્સ હોય છે. પરિણામે, મૉંમાથું ન જડે એવી અર્થઘટનકઠિન સર્રીયલ અને ડ્રીમલાઇક ઇમેજીસ સરજાય છે.
‘બેબી એ.આઈ.’-ના એક બીજા પ્રોજેક્ટનું, નામ છે, GAN. વાસ્તવિક ઇમેજિસના સંસૃજન માટે વપરાતું આ મશીન એક લર્નિન્ગ મૉડેલ છે. આપણને ઇરાદાપૂર્વક ગેરમાર્ગે દોરી જાય એવી ઇમેજીસના સર્જનમાં વપરાય છે. દાખલા તરીકે, એક એવી વ્યક્તિનું સર્જન કરી આપે જેનું અસ્તિત્વ જ ન હોય !
એક StyleGAN પ્રોજેકટ અનુસાર એવી ઇમેજીસ સરજી શકાય છે જેથી કોઈ ચૉક્કસ કલાકાર કે સાહિત્યકારની શૈલી પ્રગટી આવે.
એક DeepFake પ્રોજેકટ અનુસાર લોકોની એવી વિડીઓઝ સરજી શકાય છે જેમાં તેઓ કદી ન બોલ્યા કે ન ચાલ્યા હોય એવાં દૃશ્યો જોવા મળે.
VOGAN+CLIP પ્રોજેક્ટ અનુસાર કોઈ ટૅક્સ્ટમાં થયેલાં વર્ણનો પ્રમાણેની ઇમેજીસ સરજી શકાય છે.
‘બેબી એ.આઈ.’-એ સરજેલી ભ્રાન્તિઓ આપણી આંખો જોડે, ચિત્ત જોડે ટ્રિક્સ કરે છે. જેમ કે, બિલાડીનું ચિત્ર હોય, ખસતું લાગે, પણ ખરેખર એમ ન હોય. વિડીઓ દર્શાવે કે શેરીમાં ચાલી રહેલી વ્યક્તિ વળાંકે વળી રહી છે, પણ ખરેખર એમ ન હોય. કોઈક વાક્યમાં અનેક શબ્દો હોય છે; એમાંનો દરેક શબ્દ આગવો અર્થ ધરાવે છે, પણ વાંચવા જાઓ તો એક અર્થહીન વાક્ય સરજાય !
આવાં તો અનેક દૃષ્ટાન્ત છે. જેમ જેમ ‘બેબી એ.આઈ.’-નો વિકાસ થશે તેમ તેમ ભવિષ્યમાં આપણને વધુ સર્જનાત્મક અત્યાધુનિક અને અચમ્બો પમાડે એવી ભ્રાન્તિઓ સાંપડવાની છે.
મને પ્રશ્ન થાય છે કે આ બેબી જો આવું બધું દિલચસ્ય સરજી શકે છે તો સરખામણીએ આપણા પીઢ સાહિત્યકારોની સર્જકતાની શી યે વલે થશે. આ ભ્રાન્તિઓની સાથોસાથ આપણાં કલ્પનોથી સરજાતા રહેતા રમણીય ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષો પણ શું ભ્રાન્તિઓ ગણાઈ જશે? ન જાને …
= = =
(23/07/23 : USA)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર