વસુન્ધરા હજી પંદરેક દિવસ પહેલાં જ આ સોસાયટીમાં રહેવા આવી હતી. લગ્ન નહોતાં કર્યાં અને માતા–પિતા ગામમાં રહેતાં હતાં એટલે તદ્દન એકલી. સવારથી નોકરી પર જવા નીકળી જાય તે છેક રાતે પાછી આવે. એટલે હજી સુધી આડોશપાડોશમાં કોઈને ઓળખતી નહોતી. લિફ્ટમાં ઉપર ચડતી વખતે સાથે થઈ ગયેલી નાનકડી છોકરીને એણે ધ્યાનથી જોઈ. દૂબળું–પાતળું શરીર, એના માપ કરતાં થોડું મોટું ફ્રોક અને હાથમાં પકડેલી થેલીમાં થોડાં શાકભાજી.
‘શું નામ તારું?
‘મંગા’ છોકરીએ કંઈક સંકોચ સાથે જવાબ આપ્યો.
‘ઘરકામ કરે છે?’ માત્ર ડોકું ધુણાવી તેણે હા પાડી.
‘કોના ઘરે?’
‘૪૦૨માં દાદા રહે છે એમના ઘરે. ત્યાં જ રહું છું, દિવસ–રાત.’
વસુન્ધરાના મગજ પર બાળમજૂરી નાબૂદીની ધૂન બરાબર સવાર હતી. કોઈ છોકરાને ચાની લારી પર કપ–રકાબી ધોતાં જૂએ કે હૉટલમાં ટેબલ સાફ કરતાં જૂએ તો, એની આંતરડી કકળી ઊઠતી. હસવા–રમવાની ઉમ્મરે અને ભણવાની ઉમ્મરે ફૂલ જેવાં બાળકોએ આવાં કામ શા માટે કરવાં પડે? એમને આમાંથી મુક્ત કરાવવાં જ જોઈએ. અત્યાર સુધીમાં કેટલાયે માલિકોની વિરુદ્ધ ફરિયાદ કરીને એણે આવાં બાળકોનાં કામ છોડાવેલાં. આ નવા ઘરમાં આવીને ય મંગાની નોકરી છોડાવીને એણે પોતાના મિશનનાં શ્રીગણેશ કરી દીધાં.
રવિવારની સવારે આરામથી દસેક વાગ્યે નહાવા જવાનો વિચાર કરતી હતી ત્યાં દરવાજાની ઘંટડી વાગી.
‘તમે જ મિસ વસુન્ધરા?’ સફેદ કફની–પાયજામામાં પ્રભાવશાળી દેખાતા વયસ્ક પુરુષે પૂછ્યું.
‘જી, આવોને અન્દર …’
‘ના, ઊભા ઊભા જ બે વાત કરીને રજા લઈશ.’ બોલવાની ઢબ પરથી તેઓ શાલિન હોવાની છાપ પડતી હતી. ‘હું ૪૦૨ નંબરમાં એકલો રહું છું. મારું નામ વિનાયક રાવ. ૮૪ વરસની ઉમ્મર થઈ છે અને સાવ એકલો રહું છું. હાથપગ ચાલે છે અને એકલો હરીફરી શકું છું; પણ હવે થાકી જાઉં છું. મારે તમને પૂછવું છે કે આ ઉમ્મરની વ્યક્તિને કોઈના સહારાની જરૂર હોય કે નહીં?’
શો જવાબ આપવો તે વસુન્ધરાને સમજાયું નહીં. એ કંઈક મૂંઝાયેલી હતી ત્યાં મિ. રાવે આગળ ચલાવ્યું :
‘હું મંગાનું શોષણ કરું છું એવી ફરિયાદ કરીને તમે એની નોકરી છોડાવી એથી તમને આનન્દ થયો હશે, ખરું ને? હું માનું છું કે આપણામાંના દરેકે, એક સારા નાગરિક તરીકેની પોતાની ફરજ બજાવવી જ જોઈએ; પણ એક વડીલ તરીકે શિખામણના બે શબ્દો તમને કહી શકું?’
‘જી, જરૂર.’ વસુન્ધરાએ કંઈક થોથવાતાં કહ્યું.
‘જુઓ બહેન, સિક્કાની હમ્મેશાં બે બાજુ હોય છે. ફક્ત એક જ બાજુ જોઈને કોઈ નિર્ણય કરીએ, કોઈ પગલું ભરીએ, તો ક્યારેક પસ્તાવાનો વખત આવે. બસ, આથી વધુ મારે કંઈ નથી કહેવું અને વધારે બોલતાં થાકી પણ જાઉં છું.’
એમના ગયા પછી વસુન્ધરાનો જીવ બળવા લાગ્યો. શું પોતાનાથી કંઈ ખોટું થઈ ગયું હતું? ઉતાવળિયું પગલું ભરાઈ ગયું હતું? નોકરીની ભાગદોડમાં પછી તો વાત લગભગ ભુલાવા આવી હતી. કૉલેજમાં ભણતી મીરાં અને છઠ્ઠે માળે રહેતાં સંધ્યાબહેન સાથે ‘કેમ છો?’ પૂછવા જેટલો સમ્બન્ધ પણ બંધાયો હતો.
એક સાંજે હજી તો ઓફિસથી આવી જ હતી ત્યાં સંધ્યાબહેન ઉતાવળે આવ્યાં.
‘વસુન્ધરા, ખબર પડી? ૪૦૨ નંબરવાળાં રાવ અંકલ બપોરે ખુરસીમાં બેઠાં બેઠાં ચા પિતા હતા, જોરમાં ઉધરસ આવી ને ખલાસ ! કેવું સુન્દર મોત !’ સંધ્યાબહેન અને વસુન્ધરા દર્શન કરવા ગયાં ત્યારે એમના મિત્રો અને સોસાયટીના લોકોથી ઘર ભરેલું હતું. જુદા જુદા લોકો પાસેથી કેટલીયે અજાણી વાતો કાને પડતી હતી.
‘એજ્યુકેશન ડિપાર્ટમેન્ટમાં ઉચ્ચ અધિકારી હતા. પર્યાવરણ માટે, પાણીની સમસ્યા માટે, દેશના અર્થતંત્ર માટે – કેટકેટલા વિષયો પર કામ કર્યું ! કાયમ ગરીબ–યુવા, જરૂરિયાતમન્દોને પડખે ઊભા રહ્યા. અમેરિકા રહેતા બન્ને પુત્રોના આગ્રહ છતાં પત્નીના મૃત્યુ પછી સ્વદેશમાં રહેવું જ પસંદ કર્યું.’
બીજે દિવસે સવારે એમનો મૃતદેહ નીચે લાવવામાં આવ્યો. વસુન્ધરાની જાણ બહાર જ એની આંખોમાંથી નીકળેલાં એનાં આંસુ ગાલ પર રેલાતાં હતાં. ત્યાં જ એક બાઈ હાથમાં હાર લઈને આવી. એ રડતી જતી હતી અને બોલતી જતી હતી :
‘મારે માટે તો દાદા દેવતા સમાન હતા. મારો વર તો એક્સિડન્ટમાં મરી ગયો. આજે હું ને મારાં છોકરાંઓ જીવતાં છીએ તે દાદાને લીધે.’ થીંગડાંવાળા સાડલાથી આંખો લૂંછતાં એણે કહ્યું, ‘મારી મોટી મંગાને એમની પાસે રાખીને દાદાએ મોટી મહેરબાની કરી. એનું ખાવા–પીવાનું, કપડાં–લત્તા, સારા સંસ્કાર આપવાનું બધું દાદાએ કર્યું. કોઈ બાઈએ આવા સન્ત જેવા માણસ સામે ફરિયાદ કરી મંગાની નોકરી છોડાવી; તો ય ઘરે બેઠા એ આખો પગાર આપી જતા. હવે કોણ અમારો હાથ પકડશે ?’
વસુન્ધરાને ખ્યાલ આવ્યો, ઓહ! આ તો મંગાની મા! એની પાછળ ઊભી રહીને મંગા પણ હીબકાં ભરતી હતી. એણે નજીક જઈને સ્ત્રીને ખભે હાથ મૂકી કહ્યું :
‘કાલથી મંગાને મારા ઘરે મોકલજે. જે રીતે દાદા રાખતા હતા એમ જ હું એને રાખીશ, ભણાવીશ પણ ખરી. ના ન કહીશ, બહેન. આ ગુનેગારને એની ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાનો મોકો આપજે.’ મંગાને હાથે માથ ફેરવતાં એણે પૂછ્યું, ‘આ દીદીને ઘરે આવીશ ને, મંગા?
મંગાએ આંસુ લૂછતાં ‘હા’ પાડી.
[શ્રી. આદુરી સીતારામ મૂર્તિ’ની ‘તેલુગુ’ વાર્તાને આધારે.]
તા. 16 માર્ચ, 2018ના ‘ભુમિપુત્ર’ પાક્ષીકમાં છેલ્લે પાને પ્રકાશિત થયેલી આ વાર્તા, લેખિકાબહેનની અનુમતિથી સાભાર.
સર્જક–સમ્પર્ક : બી–401, ‘દેવદર્શન’, પાણીની ટાંકી પાસે, હાલર , વલસાડ– 396 001
ઈ–મેઈલ : avs_50@yahoo.com
♦●♦
સૌજન્ય : “સન્ડે ઈ.મહેફીલ” – વર્ષઃ ચૌદમું – અંકઃ 414 –November 25, 2018
