30 ઍપ્રિલ 2020ના દિવસે કુન્દનિકા કાપડિયાના અવસાનના સમાચાર મળ્યા. એમણે કરેલા પ્રાર્થનાઓના સંપાદન – ‘પરમ સમીપે’માંની આ પ્રાર્થના કોરોનાકાળમાં આશ્વસ્ત કરી રહી હતી –
‘હે પ્રભુ,
સંજોગો વિકટ હોય ત્યારે સુંદર રીતે કેમ જીવવું તે મને શીખવ, ……
ચારે બાજુથી મુશ્કેલીઓ ઘેરી વળે,
શ્રદ્ધા ડગુમગુ થઇ જાય
ત્યારે ધૈર્ય અને શાંતિથી તારી કૃપાની પ્રતીક્ષા કેમ કરવી તે શીખવ’
કવિ મકરન્દ દવેનું પ્રાર્થનાકાવ્ય “સૌંદર્યનું ગાણું” કઈ રીતે લખાયું તેની રસપ્રદ વાત કુન્દનિકાબહેને મને કરેલી. કવિએ નોકરીમાંથી રાજીનામું આપેલું; કાંઈ આવકનું સાધન હતું નહીં; બચત ઝાઝી હતી નહીં અને અમદાવાદમાં ઘર તો હતું જ નહીં. આ અનિશ્ચિતતાઓ વચ્ચે કવિ સાયકલ પર નોકરીસ્થળ છોડીને નીકળ્યા ત્યારે એલિસબ્રીજ પર આ પંક્તિઓ એમને સ્ફુરી –
‘સૌંદર્યનું ગાણું મુખે મારે હજો!
જ્યારે પડે ઘા આકરા
જ્યારે વિરૂપ બને સહુ
ને વેદનાની ઝાળમાં સળગી ઊઠે વન સામટાં
ત્યારે અગોચર કોઈ ખૂણે
લીલવરણા ડોલતા હસતા કૂણા
તરણા તણું ગાણું મુખે મારે હજો!
સ્વપ્નથી ભરપૂર આ મારા મિનારાઓ પરે
જયારે પ્રહારો વજ્રના આવી પડે
ને નોબતો સંહારની આવી ગડે
ધૂળભેગા કાટમાળો પીંખતી ઉપહાસની
ડમરી કદી ઊંચી ચડે
ત્યારે અરે પ્રેમે પ્રફુલ્લિત કો સ્વરે
આ વિશ્વના માંગલ્યનું ગાણું મુખે મારે હજો!’
મકરન્દ દવેના પ્રથમ સંગ્રહ “તરણાં”નું આ પ્રથમ કાવ્ય છે. વિશ્વકોશમાં કવિ મકરંદ દવેનાં કાવ્યોના ગાનના કાર્યક્રમમાં કુન્દનિકા કાપડિયાની ઉપસ્થિતિમાં મેં આ રચના ગાયેલી ને પછી અમારા આલબમ “ગીત ગગનનાં”માં પણ એ લીધેલી.
કુન્દનિકાબબહેન મારે ઘેર આવ્યાં હતાં એ દિવસે ભરબપોરે કાળું ડિબાંગ આકાશ ગોરંભાયેલું હતું. બગીચામાં ભીનાં ઘાસમાં ચમકતાં ચંપાનાં ફૂલોની સરખામણી એમણે વિન્સેન્ટ વાન ગૉઘના સુખ્યાત ચિત્ર “સ્ટારી નાઈટ”ના તારાઓ સાથે કરેલી. પછી એ ચિત્રની નાની પ્રતિકૃતિ ફ્રૅમમાં મઢીને મોકલાવેલી. [“વાન ગૉઘ”નું ઉચ્ચારણ ઇંગ્લિશ, અમેરિકન ઇંગ્લિશ ,ફ્રૅન્ચ અને ડચ ભાષાઓમાં અલગ અલગ થાય છે એટલે હવે પછી માત્ર વિન્સેન્ટ કહીશ.]
કુન્દનિકાબહેનનું સ્મરણ મને મકરન્દ દવેના કાવ્ય પાસે અને પછી વિન્સેન્ટનાં પત્રો ને ચિત્રોના પુસ્તક “વિન્સેન્ટ બાય હિમસેલ્ફ” પાસે લઇ ગયું.
૩૭ વર્ષની વયે અવસાન પામેલ આ ચિત્રકારની એના જીવનકાળ દરમિયાન કોઈ કદર ન થઇ. યોગાનુયોગે યુટ્યુબ પર લિયોનાર્ડ નિમય દ્વારા લિખિત-દિગ્દર્શિત-અભિનિત એકપાત્રી નાટક “વિન્સેન્ટ” જોવા મળ્યું.
“સ્ટાર ટ્રેક”માં સ્પૉકનું પાત્ર ભજવનાર લિયોનાર્ડ નિમય રંગમંચના એક ઉચ્ચ કક્ષાના અદાકાર, દિગ્દર્શક હતા. “વિન્સેન્ટ” નાટકમાં વિન્સેન્ટના નાના ભાઈ થિયો અને વિન્સેન્ટ વચ્ચેના પત્રવ્યવ્હારનો આધાર છે. નાટકના આરંભના દૃશ્યમાં વિન્સેન્ટના અવસાન પછી એક અઠવાડિયા પછી થિયો વિન્સેન્ટને અંજલિ આપી રહ્યો છે અને વાત આગળ વધે છે. સંનિવેશમાં એક પછી એક વિન્સેન્ટનાં ચિત્રો આવતા જાય છે. અવાજમાં બદલાવ લાવીને; અવાજના ઉતાર-ચઢાવ કે અટકાવ દ્વારા નિમય પોતે જ થિયો અને વિન્સેન્ટના પાત્રોમાં તદ્રૂપ થઇ પત્રોનો ભાવ અભિવ્યક્ત કરે છે.
વિન્સેન્ટે લખેલા પત્રોમાંથી સંગ્રહાયેલા 820 જેટલા પત્રોમાં કવિતા, કુદરત ને કળા પણ છે ને પ્રેમ ને પરમેશ્વર અંગેના એના વિચારો પણ છે. વિન્સેન્ટે શેક્સપિયર, ચાર્લ્સ ડિકન્સ, વિકટર હ્યુગો બધાને રસપૂર્વક વાંચ્યા હતા. જુલાઈ 1880ના એક પત્રમાં એ થિયોને લખ્યું હતું –
“….. but my God, how beautiful Shakespeare is, who else is as mysterious as he is; his language and method are like a brush trembling with excitement and ecstasy. But one must learn to read, just as one must learn to see and learn to live.”
(… પણ હે પ્રભુ, શેક્સપિયર કેટલું સુંદર લખે છે, એના જેટલું રહસ્યમય અન્ય કોણ છે? એની ભાષા અને શૈલી આવેશ અને ભાવાવેશથી છલકતી પીંછી જેવાં છે. પણ જેમ આપણે જોતાં અને જીવતાં શીખવું જોઈએ તેમ આપણે વાંચતાં પણ શીખવું જોઈએ.)
કવિતાપ્રેમી વિન્સેન્ટે પોતાની બહેનને વૉલ્ટ વ્હિટમેનનાં કાવ્યો વાંચવા આગ્રહ કરેલો ને એમાં રહેલી રહસ્યગર્ભિતા તરફ એનું ધ્યાન દોરેલું. કેટલાકને એના “સ્ટારી નાઈટ” ચિત્રમાં વ્હિટમેનની પ્રેરણા દેખાય છે. વ્હિટમેન “Songs of myself”માં કહે છે –
“I am he that walks with the tender and growing night,
I call to the earth and sea half-held by the night.
Press close bare-bosom’d night–press close magnetic nourishing night!
Night of south winds–night of the large few stars!
Still nodding night–mad naked summer night.”
વિન્સેન્ટના એક પત્રના શબ્દો અને આ ચિત્ર કવયિત્રી ઍન સૅક્સટનને હચમચાવે છે, અને તે ” કાવ્ય લખે છે –
Starry Night
“That does not keep me from having a terrible need of — shall I say the word — religion. Then I go out at night to paint the stars.
(Vincent Van Gogh in a letter to his brother)”
The town does not exist
except where one black-haired tree slips
up like a drowned woman into the hot sky.
The town is silent. The night boils with eleven stars.
Oh starry night! This is how
I want to die.
It moves. They are all alive.
Even the moon bulges in its orange irons
to push children, like a god, from its eye.
The old unseen serpent swallows up the stars.
Oh starry starry night! This is how
I want to die:
into that rushing beast of the night,
sucked up by that great dragon, to split
from my life with no flag,
no belly,
no cry.
1889માં વહેલી સવારે દક્ષિણ ફ્રાન્સમાં આવેલ સાં રૅમી શહેરમાંના પાગલખાનાના પોતાના ઓરડાની બારીમાંથી વિન્સેન્ટે કરેલા અનુભવ પરથી “સ્ટારી નાઈટ” ચિત્ર એણે દોર્યું હતું. એણે લખ્યું હતું કે તારાઓનું દૃશ્ય મારામાં સ્વપ્નો જગાડે છે ને જેમ એક શહેરમાંથી બીજા શહેરમાં જવા આપણે ટ્રેઈન લઈએ તેમ તારાઓ સુધી પહોંચવા આપણે મૃત્યુની ટ્રેઈન લેવાની છે. “સ્ટારી નાઈટ” ચિત્રમાં 11 તારાઓ અને સળગતો ચંદ્રમા આપણી આંખો આંજી દે છે. એમાં સાયપ્રસનું વૃક્ષ અમંગળનો નિર્દેશ કરે છે ને એ સમયની વિન્સેન્ટની માનસિક અવસ્થા સૂચવે છે એમ ઘણા વિન્સેન્ટપ્રેમીઓને લાગ્યું છે. વિદગ્ધ વિવેચકોએ જીવન-મૃત્યુ, આશા-નિરાશા જેવાં દ્વંદ્વો આ ચિત્રમાં જોયાં છે. વિન્સેન્ટના જ આ શબ્દો જાણે કે “સ્ટારી નાઈટ” ચિત્ર સમજાવે છે!
“I often think that the night is more alive.….At present I absolutely want to paint a starry sky. It often seems to me that night is still more richly coloured than the day; having hues of the most intense violets, blues and greens. If only you pay attention to it you will see that certain stars are lemon-yellow, others pink or a green, blue and forget-me-not brilliance. And without my expatiating on this theme it is obvious that putting little white dots on the blue-black is not enough to paint a starry sky”
(હું ઘણીવાર વિચારું છું કે દિવસ કરતાં રાત્રી વધુ જીવંત છે … હમણાં મારે તારામઢ્યું આકાશ ચોક્કસપણે દોરવું છે. મને ઘણીવાર લાગે છે કે દિવસ કરતાં રાત્રી ઘણી વધારે વિપુલતાસભર રંગીન છે – જેમાં ઘેરી રાખોડી, ભૂરી અને લીલી રંગછટાઓ છે. જો તમે એના પર ધ્યાન આપો તો તમે જોશો કે કેટલાક તારાઓ આછા પીળા છે, તો એકાદ તારો ગુલાબી અથવા લીલો, ભૂરો અને ભૂલી ન શકાય એવો તેજસ્વી. અને આ જ વિષયને વધુ વિસ્તાર્યા વગર કહું તો એ દેખીતું છે કે તારાઓથી સુશોભિત આકાશને ચીતરવા ભૂરા-કાળા રંગ ઉપર કેટલાંક ધોળાં ટપકાં મૂકવાં તેટલું પૂરતું નથી.)
પ્રહ્લાદ પારેખના શબ્દો ઉછીના લઈને કહું તો વિન્સેન્ટે પણ “ખુશબોભર્યો અંધાર” અનુભવીને આ ચિત્રમાં “અંધારું શણગાર્યું” છે ને “શ્યામલને સોહાવ્યું” છે. મેં તો “સ્ટારી નાઈટ” જોતાં જોતાં બીથોવનનું “મૂનલાઇટ સોનાટા” સાંભળવાનું રોમહર્ષણ પણ અનુભવ્યું.
એનાં ટાંકી શકાય એવાં વિધાનોનો ઢગલો – ક્વૉટેબલ કવૉટ્સ – છે –
– “… and then, I have nature and art and poetry, and if that is not enough, what is enough”
(કૈંક આવો જ ભાવ મનોજ ખંડેરિયાના આ શેરમાં છે –
“કહો આથી વધુ શું જિંદગીમાં જોઈએ બીજું
ગઝલ છે, ગીર છે, ગિરનાર છે સોરઠની ધરણી છે.”)
– “If you hear a voice within you say you cannot paint, then by all means paint and that voice will be silenced.”
(જો તને તારી અંદરનો અવાજ એમ કહે કે તું ચિત્ર નહીં દોરી શકે; તો તો ખાસ ચિત્ર દોરજે અને પછી એ અવાજ શાંત પડી જશે.)
-“Art is to console those who are broken by life.”
(જીવનથી હારેલી વ્યક્તિઓને કળા સાંત્વન આપે છે.)
પ્રણયવૈફલ્યની પીડા, કળાક્ષેત્રે કૈંક સર્વોત્તમ કરવાની ખેવના, પોતાના ભાઈ પાસેથી મળતી રકમને આધારે જીવન ગુજારવું – આ બધાંને લીધે એ દુઃખી હતો. એના અવસાન પછી થિયોએ પોતાની બહેનને 5 ઑગસ્ટ 1890ના પત્રમાં લખ્યું હતું કે વિન્સેન્ટના છેલ્લા શબ્દો આ હતા – “La tristesse durera toujours” [The sadness will last forever.]
વિન્સેન્ટ, એના પત્રો, એનાં ચિત્રો, એના પરનું નાટક – આટલું ઓછું હોય તેમ “Loving Vincent” નામની એક અદ્દભુત ઍનિમેશન ફિલ્મ જોઈ.
115 જેટલા વિશ્વભરના કલાકારો દ્વારા વિન્સેન્ટની શૈલીમાં દોરાયેલાં 60,000 તૈલચિત્રો વડે બનેલી આ ફિલ્મ વિન્સેન્ટને અપાયેલ ઉત્તમ અંજલિઓમાંની એક છે. એમાં વિન્સેન્ટની કલાનું મહિમાગાન તો છે જ; સાથેસાથે એમાં એનાં જીવન અને મૃત્યુ વિષેની કેટલીક, સવાલો ઊભા કરે તેવી, વાતો છે. 30 માર્ચ 2023ના દિવસે વિન્સેન્ટનો 170મો જન્મદિન આવશે. મકરન્દ દવેના શબ્દોમાં એ જાણે કે કહી રહ્યો છે –
“અમે તો જઈશું અહીંથી પણ આ અમે ઊડાડ્યો ગુલાલ રહેશે
ખબર નથી શું કરી ગયા પણ કરી ગયા તે કમાલ રહેશે.”
પ્રગટ : “બુદ્ધિ પ્રકાશ”; માર્ચ 2023
