ડાર્વિને જે બે ભાગમાં જે પુસ્તક લખ્યું, ‘ડિસેન્ટ ઑફ અ મેન, એન્ડ સિલેક્શન ઇન રિલેશન ટુ સેક્સ’ [The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex] તેની પર ફરી નજર કરવાનો વખત આવ્યો છે. ડાર્વિનનું આ કામ 24 ફેબ્રુઆરીના 1871માં પ્રકાશિત થયું હતું. આ એ જ પુસ્તક છે જેમાં ડાર્વિને એ દાવો કર્યો હતો કે માણસ જાતના પૂર્વજ વાંદરા હતા
ગુજરાત બોર્ડની સ્કૂલ્ઝમાં આઠમા કે નવમા ધોરણના વિજ્ઞાનના પુસ્તકમાં આપણે ચાર્લ્સ ડાર્વિનનો ઉત્ક્રાંતિવાદ ભણીએ છીએ. અનુકૂલન જેવા શબ્દો આપણે સમજીએ છીએ અને અંગ્રેજીમાં ‘સર્વાઇવલ ઑફ ધી ફિટેસ્ટ’નો કોન્સેપ્ટ પણ આપણને માત્ર વૈજ્ઞાનિક નહીં પણ ફિલોસોફિકલ દ્રષ્ટિએ પણ સમજાય છે. વાઇરસ અને વેક્સિનની ચોપાટ ચાલે છે, માસ્ક અને દંડનો ખેલ ચાલે છે, તેની વચ્ચે ચાર્લ્સ ડાર્વિનની વાત શા માટે?
આપણે એક પ્રજાતિ તરીકે વિકસ્યા છીએ, વિસ્તર્યા છીએ અને હવે દોઢ સદી પછી ડાર્વિને જે બે ભાગમાં જે પુસ્તક લખ્યું, ‘ડિસેન્ટ ઑફ અ મેન, એન્ડ સિલેક્શન ઇન રિલેશન ટુ સેક્સ’ તેની પર ફરી નજર કરવાનો વખત આવ્યો છે. ડાર્વિનનું આ કામ 24 ફેબ્રુઆરીના 1871માં પ્રકાશિત થયું હતું. આ એ જ પુસ્તક છે જેમાં ડાર્વિને એ દાવો કર્યો હતો કે માણસ જાતના પૂર્વજ વાંદરા હતા. આ પુસ્તકમાં કરાયેલા તેના અમુક દાવા ક્રાંતિકારી હતા અને અમુક દાવા જૂના વિક્ટોરિયન વિચારધારા ધરાવનારા અને જેન્ડર સ્ટિરિયોટાઇપ કરનારા હતા. વળી આ પુસ્તકમાં ડાર્વિને કરેલા દાવાઓને પડકારતું અથવા તો તેની વિસ્તરતી સમજ આપતું અને તેની સમીક્ષા કરતું લખાણ પણ થયું છે. માણસ જાતની ઉત્ક્રાંતિ આજે પણ ચર્ચાનો વિષય છે અને જ્યાં સુધી આપણે છીએ ત્યાં સુધી એ રહેવાનો પણ છે.
આમ તો ડાર્વિને આ પુસ્તક પહેલાં ‘ઓન ધી ઓરિજીન ઑફ સ્પિસિઝ’ લખ્યું. આ પુસ્તક 1859માં લખાયું હતું જેમાં એક નવી જ વૈજ્ઞાનિક થિયરી આપવામાં આવી. આ પુસ્તક વધારે પ્રચલિત રહ્યું પણ તેના પછી 1871માં લખાયેલું પુસ્તક પણ એટલું જ મહત્ત્વનું છે અને માટે જ તેની વાત કરવી જરૂરી છે.
ડાર્વિનના કહ્યા મુજબ સજીવો પેઢી દર પેઢી ઉત્ક્રાંતિ પામે છે અને તે એક નેચરલ સિલેક્શન, કુદરતી પસંદગીની પ્રોસેસથી થતી ઘટના છે. છતાં ય માણસ જાતની ઉત્ક્રાંતિને ડાર્વિને આ પુસ્તકના સત્તર વર્ષ પછી જે કામ પ્રકાશિત કર્યું, ‘ડિસેન્ટ ઑફ અ મેન, એન્ડ સિલેક્શન ઇન રિલેશન ટુ સેક્સ’, તેમાં વધુ સ્પષ્ટતાથી વાત કરી. જો કે આ પુસ્તકમાં ડાર્વિને જે પણ વાત કરી છે તે તમામ આજે પણ વૈજ્ઞાનિક વર્તુળોમાં ચર્ચાનો વિષય હોય જ છે. તાજેતરમાં વૈજ્ઞાનિકો અને ઇતિહાસકારોના સમૂહે ડાર્વિનની કઇ થિયરી આજે પણ પ્રાસંગિક છે અને કઇ થિયરીને પડકારી શકાય તે અંગે ફરી ચર્ચા માંડી.
ડાર્વિને આ પુસ્તકમાં સેક્સ્યુઅલ સિલેક્શનની વાત કરી હતી. ડાર્વિનના કહ્યા અનુસાર મોટા ભાગની પ્રજાતિઓમાં નર જાતિ અન્ય નર સાથે બાથ ભીડીને, લડાઇ કરીને માદાની નજીક પહોંચે છે અને અમુક પ્રજાતિની માદા પણ મોટા અને સૌથી આકર્ષક નર તરફ જ ખેંચાય છે. નરની લડાઇની થિયરી આખલાના શિંગડા હોવા પાછળ અને સાબરના શિંગડા પાછળનું લૉજિક છે. મોરની કલગી તેના મોટાં પીછાં જોઇને જ ઢેલ તેની તરફ આકર્ષાતી હોય છે, મોરનાં પીછાં અને કલગીનો વિકાસ આ મેટિંગ, પ્રજનનના હેતુને પાર પાડવા જ વિકસ્યા. આ જ થિયરીને માણસ જાત પર લાગુ કરીને ડાર્વિનનું કહેવું છે કે નરે પોતાની બળુકી શારીરિક શક્તિથી માદા પાસેથી પસંદગીની સત્તા છીનવી લીધી. પુરુષ બીજા પુરુષ સાથે સંઘર્ષમાં ઊતરી પોતાના સાથીદારને પસંદ કરે છે અને સ્ત્રીઓ સમયાંતરે નાજુક, જતન કરનારી અને દેખાવ અંગે વધુ સજાગ થઇ જેથી તેમને બહેતર સાથીદાર મળે. સેક્સ્યુઅલ સિલેક્શનની થિયરી સાહજિક રીતે જ વિક્ટોરિયન જેન્ડર રોલ્સને આધારે વિકસી કારણ કે ડાર્વિન એ જ સમાજનો હિસ્સો હતા. સેક્સ્યુઅલ સિલેક્શનને આધારે જ ડાર્વિને અલગ અલગ માનવ જાતિઓ કેવી રીતે વિકસી તેની વાત કરી છે. ડાર્વિન માનતા કે અલગ અલગ જાતિઓમાં લોકોની ત્વચા રંગ અલગ હોય છે કારણ કે તે પણ એસ્થેટિક એટલે કે સુંદરતાની પસંદગનું પરિણામ છે. જેમ આ જાતિઓનો વિકાસ થયો તેનું આગામી ઘડતર વારસાગત રીતરિવાજો અને સામાજિક વહેવારને આધારે થયું.
રેશિયલ હાઇરાર્કીની (આફ્રિકન, અમેરિકન, ચાઇનિઝ, ભારતીય – આ તમામ અલગ અલગ રેસિઝ છે, માનવ જાતિઓને જુદી જુદી પ્રજાતિઓ છે) વાત કરતી વખતે ડાર્વિન માનતા કે સ્થાનિક કે લોકલ લોકો માણસજાતના વિકાસના શરૂઆતી તબક્કાનું પ્રતીક હતા. ડાર્વિને તેમની વાતનો સાર આપતા એમ પણ લખ્યું હતું કે માણસોમાં રહેલી કેટલીક ઉમદા લાક્ષણિકતાઓ મહાન પ્રજાતિના વાંદરાઓમાંથી આવી હતી અને તે શરૂઆતી તબ્બકાની માણસ જાતિમાં જોવા નહોતી મળી પણ પછીથી વિકસી હતી. ડાર્વિને આ પુસ્તકમાં એમ પણ ટાંક્યું હતું કે માણસ અને સસ્તન પ્રાણીઓની નૈતિકતા અને માનસિક પ્રકૃતિમાં કોઇ મૂળભૂત ફેર જ નથી. તેમના મતે નૈતિક સજાગતા માત્ર માણસોમાં જ નથી હોતી અને દરેક જીવ આગવી રીતે પોતાના નૈતિક ધોરણો નક્કી કરતાં હોય છે. ડાર્વિનની નૈતિકતાની સમીક્ષાનો ભારે વિરોધ થયો હતો અને ડાર્વિનની સરખાણી વાંદરા સાથે પણ કરવામાં આવતી.
ડાર્વિનના પુસ્તકનું એનાલિસીસ કરતું પુસ્તક ‘અ મોસ્ટ ઇન્ટ્રેસ્ટિંગ પ્રોબ્લેમ’ જે સંશોધકોએ લખ્યું છે તેઓ જે મુદ્દાને રજૂ કરવા માગે છે તે એ જ છે કે માનવજાતનાં મૂળનું સંશોધન હજી પણ ચાલી રહેલી પ્રક્રિયા છે, આગામી દોઢસો વર્ષ પછી પણ ડાર્વિનની થિયરીઝની ચર્ચા ચાલતી હશે. હવે તો એવી સર્વિસીઝ પણ છે જે તમારા સલાઇવા એટલે કે લાળને આધારે તમારા મૂળિયાં શોધી આપે અને તે માત્ર ભારતીય મૂળમાં નહીં પણ અન્ય રેસિઝ સુધી પહોંચે છે. માણસ જાતનાં મૂળિયાં એકબીજાં સાથે જોડાયેલાં છે, તેમાં જોજનોનું અંતર હોઇ શકે છે પણ ડિસકનેક્ટ નહીં.
બાય ધી વેઃ
ડાર્વિનની આ થિયરીઝ ઉપરાંત જેની ચર્ચા સતત થાય છે તે એ છે કે ડાર્વિન એક પુરુષ તરીકે પિતૃસત્તાક માનસિકતા ધરાવતા હતા, એ કંઇ ખોટું કરતા હતા તેમ નહોતું પણ એ સમય જ એવો હતો જ્યારે સ્ત્રીઓ પાસે વિચારવાની સત્તા હોઇ શકે તે વિક્ટોરિયન સમાજમાં પણ કોઇ સહજતાથી નહોતું સ્વીકારતું. ડાર્વિનની સેક્સ્યુઅલ સિલેક્શનની થિયરી જેમાં પુરુષને એટલે કે નરને જ મહત્ત્વ અપાયું છે તેને પડકારનારાઓની સંખ્યા મોટી છે.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 14 માર્ચ 2021
