ચોથાં નોરતે મા આદ્યશક્તિને પ્રાર્થના :

માડી, તને તો આ દેશ આદ્યશક્તિ, જગતજનની, ભગવતી, વિશ્વંભરી  અખિલ વિશ્વ જનેતા જેવા ધન્ય શબ્દોથી નવાજે છે.

પણ તારા સ્વરૂપે અરધી લોકસંખ્યામાં વ્યાપેલી મહિલાઓ માટે કેવા શબ્દો સહજ રીતે  વપરાય છે ! – ‘બૈરું, ‘બૈરાં’ અને ‘બાયડી’, અબળા …

દેહવ્યવસાય, વૈધવ્ય  અને પ્રાણીઓ  સાથે સંકળાયેલા  શબ્દો પણ ખરા ! અને ગાળો તો લગભગ દુનિયાભરમાં સ્ત્રીકેન્દ્રી જ હશે !

‘તમે તો બૈરાં’, ‘બૈરાંનાં કામ’, ‘બાયડીઓને નો ફાવે’ એવું ય બહુ કાને પડે. ‘બોડી બામણીનું ખેતર’, ‘રાંડ્યાં પછીનું ડહાપણ’, ‘સ્ત્રીની બુદ્ધિ પગની પાનીએ’ જેવી કહેવતોની યાદી થઈ શકે.

હે મા, તને એવી પ્રાર્થના કે બધા માટેની અમારી ભાષા બધાં માટે નરવી થાઓ : ખાસ તો વંચિતો અને મહિલાઓ તરફની અમારી ભાષા ! 

20-10-2020

ફિલ્મઉદ્યોગના ડ્રગકાંડ કે હિન્દુત્વતરફી–વિરોધી વિવાદો અને ચીન-પાકિસ્તાનના અળવીતરા કે અમેરિકાના પ્રમુખની તબિયત જેવા સમાચારોની વચ્ચે દેશની આર્થિક સ્થિતિના સમાચારો પણ વાંચતા રહેવું અને આંકડાઓ તથા સમાચારોની વચ્ચે લખાયેલી વાર્તાઓ સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો. વળી છેલ્લા મહિનાઓમાં છપાયેલા આર્થિક સમાચારોને ક્રમશ: એક સાથે વાંચી લેવા. શકય છે દેશની વાસ્તવિક આર્થિક હાલત સમજવામાં મદદ મળે! કોરોનાની મહામારીએ આપણી સ્થિતિ વિકટ બનાવી છે. સાથે સાથે દેશનાં સામાજિક આર્થિક માળખાંને નહીં સમજનારા આર્થિક સલાહકારો, સરકારી બાબુઓ પણ આ વિકટ સ્થિતિ માટે જવાબદાર બનવા લાગ્યા છે. ઘણી વાર આપણને પ્રશ્ન થાય કે સાવ સાદી બાબતો જે આપણને સમજાય છે, તે આ દેશના નીતિ નિર્ધારકો-સત્તાવાળાઓને નહીં સમજાતી હોય?

થોડા સમાચારો યાદ કરો. કોરોના કાળમાં દેશનું અર્થતંત્ર ખાડે ગયું, જી.ડી.પી. માઇનસ થઈ, કરોડો લોકોએ ધંધા-રોજગાર-આવક ગુમાવ્યાં, ત્યારે દેશના થોડાક ઉદ્યોગપતિઓની સંપત્તિમાં અબજો રૂપિયાનો વધારો થયો. સરકારે પહેલાં રૂપિયા વીસ લાખ કરોડનું પેકેજ જાહેર કર્યું અને સુપ્રિમ કોર્ટે લોનના હપ્તા ન ભરનારને વ્યાજ પરના વ્યાજ ચુકવવામાંથી મુક્તિ આપવાનું સુચવ્યું, તો આર.બી.આઇ.એ તેને બોજો વધારનારું ગણાવ્યું. આંતર-રાજ્ય સંસ્થાઓએ ભારતની જી.ડી.પી. ચાલુ વર્ષે ૧૦ ટકા માઇનસ થશે તેવો અંદાજ આપ્યો અને સાથે જ આવતા વર્ષે તે ૮ ટકા વધશે તેવું અનુમાન પણ આપ્યું છે. વળી સરકારે કરેલી છેલ્લી જાહેરાત મુજબ કેન્દ્ર સરકારના કર્મચારીઓને દસ હજાર રૂપિયા એડવાન્સ તહેવારમાં વાપરવા માટે મળશે અને કર્મચારી તેને હજાર રૂપિયાના દસ હપ્તામાં પાછા ભરશે. વળી એલ.ટી.સી.ના સ્લેબ વધાર્યા છે અને વાપરવા માટે કેશ વાઉચર આપવામાં આવશે! આ તમામ સમાચારો ધ્યાનથી જુઓ તો એમાં દેખાય છે, દેશમાં વ્યાપ્ત આર્થિક અસમાનતા અને બીજું દેખાય છે એ કે આ અસમાનતા દિવસે ને દિવસે વધતી જવાની છે.

કોવિડ-૧૯ પછી સર્જાયેલી આર્થિક સ્થિતિ માટે સરકારે લીધેલાં મોટાં ભાગનાં પગલાંઓ ‘ઉછીના આપવા’ જેવાં છે. લોન હોય કે તહેવારમાં વાપરવાના એડવાન્સ, તમારે તે પાછા તો ભરવાના જ છે! બરાબર છે. સરકારે આર્થિક દયાદાન શા માટે કરવું જોઇએ? પણ લોનના આધારે અર્થતંત્રમાં રીકવરીની આશા રાખનારાએ વિચારવું જોઇએ કે અર્થતંત્રમાં રીકવરીની આશા હોય, નફાની અપેક્ષા હોય તો લોકો લોન લે કે લોકો લોન લે પછી રીકવરી આવે? સરકાર રૂપિયા વીસ લાખ કરોડ ઉછીના આપવા તૈયાર છે, પણ આ નિરાશામાં લોકો એ લેવા તૈયાર છે ખરા?

સરકાર કહે છે કે અત્યારે તમામ કર્મચારીને તહેવારમાં વાપરવા રૂપિયા દસ હજાર એડવાન્સ મળશે. પણ તેમણે દર મહિને રૂપિયા એક હજાર પાછા ભરવાના છે. મતલબ આ મહિને દસ વાપરો, પછી આખું વરસ દસ પાછા ભરો. તો કોઇ સમજાવો, ભાઈ, કે વરસના અંતે હિસાબમાં શું ફેર પડે! બીજું, સરકારની હાલની બન્ને જાહેરાત સરકારી અને તે પણ કેન્દ્રના કર્મચારીઓ માટે છે, જે હાલમાં દેશની કુલ રોજગારીનો નાનો હિસ્સો છે. એમની ખરીદશકિત ઑલરેડી સ્થિર છે. કોવિડ-૧૯ની સ્થિતિમાં સૌથી સલામત અને સ્થિર આવક જો કોઇની રહી હોય તો તે છે સરકારનો પગારદાર વર્ગ! એને તો ઉપરથી લૉક ડાઉનમાં ખર્ચ બચ્યો છે.

હાલ દેશના સામાન્ય વર્ગની ખરીદશકિતમાં ધરખમ ઘટાડો નોંધાયો છે. પહેલાં ત્રણ-મહિના ધંધા રોજગાર બિલકુલ બંધ રહ્યા અને બીજા ત્રણ મહિનામાં તે અંશત: ચાલુ થયા. ખાનગી ક્ષેત્ર એક તો લોકોને પગાર ચૂકવતું નથી. એમાં તે લાંબો સમય બંધ રહ્યું. હવે અડધા પગાર સાથે અડધી નોકરીઓ શરૂ થઇ છે. દેશમાં શહેરી રોજગારીનો મોટો આધાર સેવાક્ષેત્ર-એમાં એન્ટરટેનમેન્ટ આજે પણ બંધ છે. એટલે લોકોની પાસે આવકો નથી. જે મોટા બિઝનેસ ગૃહોની આવકો અબજો રૂપિયા વધી છે, તે દર્શાવે છે કે લૉક ડાઉન અને તે પછીના સમયમાં ઑનલાઇન બિઝનેસ વધ્યો છે, શેરસટ્ટા વધ્યા છે, સોનામાં રોકાણ વધ્યું છે. મતલબ થોડા ધનિકોની આવક વધી છે. કરોડો ગરીબોએ આવક ગુમાવી છે.

દેશના મધ્યમ વર્ગની આવકો સ્થિર અને મર્યાદિત છે. લૉક ડાઉન ખૂલી ગયું એટલે ખર્ચા ખૂલી ગયા છે. શાળાની ફી, વીજળીનાં બિલ, પેટ્રોલ – ડીઝલના ઊંચા ભાવ અને જીવનજરૂરી ચીજોનો ફુગાવો … બધી આવક આમાં જ વપરાઇ જાય છે. ધ્યાનથી જુઓ તો સરકાર પ્રજાને રાહત પૅકેજમાં આપે છે એ શકયતા છે. ઘણી વાર તો કલ્પના છે. પણ ટોલ ટેક્સમાં, પેટ્રોલ ડિઝલના ભાવમાં, ટેક્સમાં લઇ લે છે તે હકીકત છે. હવે પ્રજા પાસે વાપરવા માટે કશું બચતું જ નથી! તો વાપરે શું?

માટે જ આપણે તો સરકારને એટલું જ કહીએ કે આપો નહીં તો કંઈ નહીં … વિવિધ ટેક્સ દ્વારા લઇ તો ના લો!

e.mail : bhattkartikey@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 19 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 07-08

બીજી ઓકટોબર નિમિત્તે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીની જન્મજયંતી અને તેમના એક જીવનચરિત્ર લેખક તરીકે હું કંઈક તો લખું જ, પણ મારે એ જ તારીખે જન્મેલા બીજા એક નોંધપાત્ર ભારતીય – લાલબહાદુર શાસ્ત્રી વિશે લખવું છે. કારણ અલગ છે. ગાંધીજીનો વારસો સમયાતીત છે અને વૈશ્વિક છે, પણ લાલબહાદુર શાસ્ત્રીનો વારસો ખાસ કરીને ૨૦૨૦ના ભારત માટે પ્રસ્તુત છે. લાલબહાદુર શાસ્ત્રી માત્ર દોઢ વર્ષ માટે ભારતના વડાપ્રધાન રહ્યા, પણ તેમણે કેટલીક કામગીરી એવી કરી, જેને આજના વડાપ્રધાને ધ્યાનમાં લેવી જોઇએ.

તા. ૨ ઓકટોબર, ૧૯૦૨ના રોજ જન્મેલા લાલબહાદુર શાસ્ત્રી નાની વયે જ સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં આવી ગયા અને ઘણાં વર્ષ જેલમાં પસાર કર્યાં. તે શાંત હિંમત અને પોલાદી પ્રામાણિકતા માટે જાણીતા હતા. શાસ્ત્રીજી નેહરુના પ્રધાનમંડળમાં રેલવેપ્રધાન હતા ત્યારે એક રેલવે અકસ્માત થયો હતો. તેમણે આ અકસ્માત બદલ નૈતિક જવાબદારી સ્વીકારીને રેલવેપ્રધાન તરીકે રાજીનામું આપી દીધું હતું. આવું ત્યારે પણ ભાગ્યે જ બનતું અને આજે તો વિચારી પણ નહીં શકાય. પછી શાસ્ત્રીજીને ફરી કૅબિનેટમાં લેવામાં આવ્યા અને નેહરુ તેમના પર ઉત્તરોત્તર વધુ ભરોસો મૂકવા લાગ્યા – તેમને પોતાના વારસદાર તરીકે જોવાનું ચાલુ રાખ્યું.

જૂન ૧૯૬૪માં વડા પ્રધાનપદના શપથ લીધાના થોડા વખત પછી શાસ્ત્રીજીએ ‘માન્ચેસ્ટર ગાડિર્યન’ના નવી દિલ્હીના પત્રકારને એક મુલાકાત આપી હતી અને આ પત્રકારે આ મુલાકાતનું શીર્ષક આપ્યું હતું. ‘ચકલીનો ફૈડકો’. તેમાં લખ્યું હતું કે શાસ્ત્રી ટૂંકાં પણ ધારદાર વાકયો બોલતા હતા. તે કોઈ પણ શબ્દ વેડફતા ન હતા. ૧૯૬૪ના ઑક્ટોબરમાં જ કૈરોની એક ટૂંકી મુલાકાત બાદ પાછા ફરતાં શાસ્ત્રીજી કરાંચી રોકાયા હતા. પાકિસ્તાની પ્રમુખ ફિલ્ડમાર્શલ અય્યુબખાન કદાવર નેહરુની સરખામણીમાં વામનજી કહી શકાય તેવા શાસ્ત્રીજીને જોઇને મૂછમાં હસ્યા અને કહ્યું : આ નેહરુના અનુગામી? નેહરુના નિધન સમયે ભારત-પાકિસ્તાન કાશ્મીરનો વિવાદ ઉકેલવાના ઉંબરે હતા, પણ નેહરુના નિધન પછી ઐય્યુબખાન આડા ફાટયા હતા અને કાશ્મીર બળજબરીથી પડાવવાની કોશિશ કરી. ૧૯૬૫ના ઑગસ્ટમાં પાકિસ્તાને કાશ્મીરની ખીણમાં ઘુસણખોરોને મોકલ્યા અને સપ્ટેમ્બરમાં પાકિસ્તાન સૈન્યે છામ્બ સૅક્ટરમાં હુમલો કર્યો, પણ બન્યું એવું કે ઐય્યુબખાન આ વામનજીના વિરાટ સ્વરૂપને પારખવામાં નિષ્ફળ નીવડયા હતા. શાસ્ત્રીજીએ તરત જ પંજાબમાં નવો મોરચો ખોલ્યો. ભારતીય સૈન્યે લાહોર કૂચ કરી. ત્રણ સપ્તાહ ભીષણ યુદ્ધ ચાલ્યું અને પછી સંયુકત રાષ્ટ્રસંઘની મધ્યસ્થીથી તા. ૨૨મી સપ્ટેમ્બરે યુદ્ધવિરામ થયો.

પાકિસ્તાન તરફથી જેહાદની ભૂમિકાએ હિંદુ કાફિરો સામે યુદ્ધ લડાતું હતું. ભારત તરફથી બીજી જ ભૂમિકાએ યુદ્ધ લડાતું. ભારતમાં પરમ વીરચક્રવિજેતા બહાદુર સૈનિક હતા ઉત્તર પ્રદેશના અબ્દુલ હમીદ. ભારતીય સૈનિકોએ રાજસ્થાનમાંથી કબજે કરેલી કમ સે કમ બે પાકિસ્તાની ટેંકનાં નામ હતાઃ ઐય્યુબ ખાન.

પાકિસ્તાન પોતાને મુસ્લિમ ગણાવતું હતું, જયારે શાસ્ત્રીજીની આગેવાની હેઠળ ભારત પોતાને હિંદુ નહોતું ગણાવતું. રામલીલા મેદાનની જાહેર સભામાં શાસ્ત્રીજીએ હિંદીમાં કહ્યું હતું કે આ સભાના પ્રમુખપદે એક મુસ્લિમ છે. હમણાં જ તમને સંબોધન કરનાર એન્ટની ખ્રિસ્તી છે. અહીં શીખો પણ છે અને પારસીઓ પણ છે. અહીં સર્વ ધર્મના લોકો વસે છે. અહીં મંદિરો, મસ્જિદો, ગુરુદ્વારાઓ અને દેવળ છે, પણ આપણે આમાંથી કોઈને રાજકારણમાં લાવતા નથી.

ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે આ તફાવત છે. પાકિસ્તાન પોતાને ઇસ્લામી રાજય જાહેર કરે છે અને ધર્મનો રાજકીય પરિબળ તરીકે ઉપયોગ કરે છે, જ્યારે ભારતમાં કોઇને પણ પોતાની પસંદગીનો ધર્મ પાળવાનો અને તે રીતે પૂજા કરવાનો અધિકાર છે. રાજકારણને સંબંધ છે ત્યાં સુધી આપણે સૌ ભારતીય છીએ.

નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાનપદની બીજી મુદ્દતમાં બહુમતીવાદ પર જોર આપીને પોતાની પ્રતિષ્ઠા અને દેશને પોતાને દાવ પર લગાવ્યાં છે. શાસ્ત્રીજી મોદી કરતાં એ રીતે જુદા પડતા કે તે પોતાના કેબિનેટ પ્રધાનોને સત્તા આપતા. તેમનું ‘જય જવાન, જય કિસાન’ સૂત્ર જાણીતું હતું અને તેમણે પોતાના આ સૂત્રને ચરિતાર્થ કરવા ખેતીવાડી અને સંરક્ષણ મજબૂત પ્રધાનોને સોંપ્યાં હતાં. વાય.બી. ચવાણે સંરક્ષણપ્રધાન તરીકે સશસ્ત્ર દળોનું લાંબા સમયથી બાકી રહેલું આધુનિકીકરણ કર્યું હતું અને સી. સુબ્રમણ્યમે શાસ્ત્રીજીના કૃષિપ્રધાન તરીકે હરિયાળી ક્રાંતિનાં મંડાણ કર્યાં હતાં. આ ઉપરાંત એમ.સી. આગલા (શિક્ષણ), એસ.કે. ડે (સમુદ્રવિકાસ) સુશીલા નાયર (આરોગ્ય) જેવા ધુરંધર પ્રધાનોને પસંદ કર્યાં હતાં.

લાલબહાદુર મોદી કરતાં વધુ એક રીતે જુદા પડતા હતા. પોતે કોઈ ભૂલ કરી હોય તો તે સ્વીકારતા, ૧૯૬૫ની ૨૬મી જાન્યુઆરીએ તેમણે દક્ષિણનાં રાજયોની અને દક્ષિણના નેતાઓની ચેતવણી અવગણીને સરકારી ઉપયોગમાંથી દૂર કરી હિંદીને ‘સત્તાવાર’ ભાષા બનાવી હતી. ખાસ કરીને તામિલનાડુમાં એટલાં પ્રચંડ તોફાન ફાટી નીકળ્યાં કે વડાપ્રધાને સ્વીકાર્યું કે હિંદીને લાદવાનું મારું કૃત્ય એક ભૂલ હતી. ‘આકાશવાણી’ પર તા. ૧૧ મી ફેબ્રુઆરી ૧૯૬૫ના રોજ તેમણે અંગ્રેજીમાં પ્રવચન કર્યું હતું અને ચાર બાંહેધરી આપી હતી.

(૧) દરેક રાજ્યને પોતાની પ્રાદેશિક ભાષા કે અંગ્રેજીમાં કામ કરવાની સ્વતંત્રતા રહેશે.

(૨) રાજ્યો તરફથી પરસ્પર સંદેશાવ્યવહાર અંગ્રેજીમાં હશે કે અધિકૃત અંગ્રેજી ભાષાંતરમાં હશે.

(૩) બિનહિંદી રાજ્યો કેન્દ્ર સાથે અંગ્રેજી સંદેશવ્યવહાર કરશે અને બિનહિંદી રાજયોની રજા વગર કોઈ ફેરફાર નહીં થાય.

(૪) કેન્દ્ર સ્તરે કામકાજમાં અંગ્રેજી વાપરવાનું ચાલુ રહેશે.

નરેન્દ્ર મોદીએ શાસ્ત્રીજીની ભૂલો કરતાં ભયંકર ભૂલો કરી હતી. તેમાંથી નોટબંધી અને આડેધડ લૉક ડાઉને દેશના અર્થતંત્રને ખાડે નાંખી સામાજિક તાણાવાણાને વેરવિખેર કરી નાખ્યા. છતાં તેની નાનકડી દિલસોજી પણ બતાવી નથી.

નરેન્દ્ર મોદીની બીજી મુદ્દત પૂરી થવાને હજી સાડા ત્રણ વર્ષ બાકી છે. તેમણે શાસ્ત્રીજી જેવા પોતાના એક મહાન પુરોગામી પાસેથી ઘણું શીખવાનું છે. તેમણે શાસ્ત્રીની બિનસાંપ્રદાયિકતા, કેબિનેટના પ્રધાનોમાં સશક્તિતકરણ અને ખાસ તો પોતાની ભૂલ સ્વીકારવાની અને સુધારવાની તૈયારી શીખવાનાં છે. નરેન્દ્ર મોદી આવું શીખવા સક્ષમ છે કે નહીં તે બીજી બાબત છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 19 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 10-11