સમાજશાસ્ત્રી મૅક્સ વેબરે શીખવાના અઘરાપણામાં ભૌતિક વિજ્ઞાનો કરતાં સમાજશાસ્ત્રોને વધુ અઘરાં ગણાવ્યાં હતાં. કારણ સ્પષ્ટ હતું. ભૂગોળ, ગણિત કે ભૌતિક વિજ્ઞાનોનાં સત્ય સ્થિર છે. તેમાં અપવાદોને બાદ કરતાં કોઈ મોટા ફેરફાર થતા નથી. એટલે શરૂઆતમાં થોડાં જટિલ લાગતાં સમીકરણો કે નિયમો કે કાર્યકારણના સંબંધો એક વાર સમજાઈ જાય પછી શ્રેણીબદ્ધ રીતે તે આખો જ મુદ્દો સમજાઈ જાય છે અને પછી તે જ્ઞાન-સમજણ કાયમ કામ લાગે છે. પણ સમાજશાસ્ત્રના અભ્યાસમાં કેન્દ્રસ્થાને માણસ છે અને માણસને કાયમી ધોરણે ઓળખવો અઘરો છે.

તેના વર્તનને આધારે કાયમી સિદ્ધાંતો અને સંબંધો તારવવા અઘરા છે. જીવનભર સાચું બોલનાર વ્યકિત કઈ ક્ષણે જૂઠું બોલે તે કહી ન શકાય! તે નવ્વાણું ટકા સાચું જ બોલશે પણ એક ટકો તે જૂઠું પણ બોલી શકે છે! ટૂંકમાં, ભૌતિક પરિબળો જોવાં-સમજવાં જેટલાં સરળ છે, એટલાં સામાજિક પરિબળો માનવ-વર્તનનાં પરિબળો સમજવા અઘરાં છે. આપણને રસ્તા વચ્ચે લડાઈ કરતા આખલા દેખાય છે, કુસ્તીના મેદાનમાં બથ્થંબથ્થા કરતા મલ્લ દેખાય છે, પણ સામાજિક પરિબળો અને આર્થિક પરિબળોની બથ્થંબથ્થા આપણને નરી આંખે દેખાતી નથી! રાજકીય પરિબળો, આર્થિક પરિબળો અને આરોગ્યનાં પરિબળો વચ્ચેનો જંગ જરા ઝીણી આંખે, સમજણપૂર્વક જોવો પડે છે. ભારતમાં કોરોના મહામારીએ જે કાળો કેર વર્તાવ્યો છે તેના કારણે છેલ્લા છ મહિનામાં આપણાં જીવનમા આવાં અદૃશ્ય પરિબળોની બથ્થંબથ્થા ચાલી છે.

કોરોના જ્યારે વિશ્વમાં પ્રસર્યો અને ભારતમાં આવ્યો ત્યારે આ ચેપી અને દવા વગરનો રોગ તમામ રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક પરિબળો પર ભારે પડ્યો. શરૂઆતમાં કેટલાકે આને પણ હિંદુ-મુસલમાનના ત્રાજવે તોળવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ આ રોગ કોમવાદી વિચારધારા પર પણ ભારે પડ્યો. આ રોગે વિકસિત દેશ ને અલ્પવિકસિત દેશોના વાડા પણ તોડી નાખ્યા, મજૂરથી માંડીને મહાનાયક સુધીના વાડા પણ તોડ્યા. એટલે સૌ ડર્યા અને જાહેર આરોગ્યની જાળવણીનું પરિબળ એટલું મજબૂત બન્યું કે રાજકીય પક્ષો પણ રાજનીતિ અને આરોગ્ય સામે ધાર્મિક પરિબળો પણ નબળાં પડ્યાં. સામાજિક પરિબળો તો લગભગ ઘૂંટણીએ પડ્યાં.

લગ્નમાં તો આમ કરવું જ પડે. મરણ પછી તો આટલા લોકોને જમાડવા જ પડે! બારમું તેરમું ન કરીએ તો કેમ ચાલે? આ બધા જ પ્રશ્નોનો વીંટો વળી ગયો. એક જ વાકય બ્રહ્મવાકય બની ગયું ‘પ્રવર્તમાન સંજોગોમાં તમામ વિધિ મોકૂફ રાખેલ છે’. ન કોઈ રીસામણાં, ન મનામણાં, ને ટૂંકમાં પતાવવાની સમજાવટ! ‘એ તો એમ જ હોય!’. અસ્તુ.

આમ તો ભારતમાં સામાજિક પરંપરાઓ, રૂઢિરિવાજો બદલવા, તોડવા કે મોકૂફ રાખવા અઘરા હોય છે. સામાજિક પરિબળો શિક્ષણનાં અને પ્રગતિનાં પરિબળો સામે હંમેશાં પોતાની મનમાની કરાવતાં રહ્યાં છે. એ પરિબળો કોરોનાના ડર સામે હાર્યાં, દવાખાનામાં ખબર કાઢવાવાળા ગાયબ થયાં, મરણ પછી મૈયત કે બેસણાવાળાં ગાયબ થયાં. ખબરઅંતર પૂછવા ઘરે આવતાં ધાડાંનાં ધાડાં ગાયબ થયાં …’ કોરોનામાં કયાં જાય!

25 માર્ચથી સરકારે લૉક ડાઉન જાહેર કર્યું અને સળંગ પચાસ દિવસ કોઇ આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ ન થઇ. આમ તો ભારતમાં છેલ્લા ઘણા સમયથી સામાજિક પરિબળો સામે આર્થિક પરિબળો મજબૂત થતાં જાય છે. માંદાં માતા-પિતાને મૂકીને પણ માણસે નોકરીએ જવું પડે છે. રડતાં બાળકોને છોડી માતા નોકરીએ જાય છે. ‘સ્ત્રીને તો નોકરી કરાવાતી હશે કાંઇ’ની વિચારધારામાંથી ‘સ્ત્રી-પુરુષ બંને ન કમાય તો ઘરનું પૂરું કેમ થાય!’નો વિચાર વ્યાપક બનવા લાગ્યો અને સામાજિક પરિબળો આર્થિક પરિબળો સામે નબળાં પડયાં. આ આર્થિક મજબૂરીઓ પણ કોરોના સામે મૂંગે મોઢે બેઠી. રોજગારી, આવક અને તેના આધારે બે ટંકની રોટલી આમ તો બધાં પરિબળોને હરાવી દે, પણ પ્રથમ તબક્કામાં લોકોએ ભૂખ સહન કરીને પણ કોરોના સામે રોજગાર બંધ રાખ્યા. સરકારે પણ પાંચ ટ્રિલિયન ડોલર ઇકોનોમીનું સ્વપ્ન રોળાવા દીધું.

પણ, કોરોનાનો સમયગાળો લંબાયો. આર્થિક પરિબળો સામેની લડતમાં જાહેર આરોગ્ય લાંબુ ટક્યું નહીં. ‘સાવધાની રાખો અને ધંધા કરો’ના સૂત્ર સાથે અનલૉક શરૂ થયું. આર્થિક પરિબળોએ ભરડો લેવાનું શરૂ કર્યું અને કોરોનાનો ડર શમવા લાગ્યો. દેખીતી રીતે સૌને એમ લાગે કે લૉક ડાઉન લાંબુ ચાલે તો ગરીબો ખાશે શું? પણ ખરો પ્રશ્ન આ ન હતો. કારણ ગરીબોની ભૂખનો વિચાર કોરોના ન હતો, ત્યારે પણ ક્યાં કર્યો હતો? મૂળ ગરીબોના નામે વિચાર તો એ કરવાનો હતો કે આ અબજો-કરોડોના મૂડીરોકાણવાળા ઉદ્યોગો બંધ રહેશે તો મૂડીપતિઓને કેટલું નુકસાન થશે? તમે એક બાબત નોંધી? શ્રમિકોને ગામડે જવા માટે તકલીફ પડી, પણ આ બધાને પોતપોતાના ઉદ્યોગમાં પાછા જવામાં તકલીફ પડી? તેના સમાચાર આવ્યા? પાછા તો પ્લેનમાં લાવ્યાના પણ દાખલા બન્યા.

તો દેશનો નિર્ણય કરનારા પર આર્થિક પરિબળોએ દબાણ કર્યું! પણ એથી ય મોટું દબાણ તો ભારતમાં રાજકીય પરિબળોનું, ખાસ તો ચૂંટણી થકી આવનારી સત્તાનું! જેવી વિવિધ રાજ્યોની ચૂંટણીઓ દેખાવા લાગી કે સરકાર ફટાફટ બધું હળવું કરવા લાગી. ચૂંટણી આવતાં સુધીમાં તો આ કોરોના ચૂંટણી પ્રવચનો ને પ્રચારમાં બહેરો થઈ જશે. રેલીઓ, રોડ શો અને જાહેર સભાઓમાં કચડાઈને કચુંબર થઇ જશે!

કોરોના અંતે હાર્યો — આપણા સ્વાર્થ સામે, સત્તાના ગણિત સામે! જો કોરોના માટે લૉક ડાઉનમાં જે રીતે પોલીસે સામાન્ય પ્રજાને હેરાન કરી દંડ કર્યા, સજાઓ કરી, લૉક ડાઉન અને કરફ્યૂનો તફાવત જ ન રાખ્યો, એ જ સત્તાવાળા હવે આપણને કહી રહ્યા છે, ‘નાચો … ગાવ … મજા કરો અને અમને મત આપો.’

શું સામાન્ય પ્રજા મદારીનો જંબૂરો છે? ચલ બેટે લૉક ડાઉન … ઘરમેં ઘૂસ જા … ચલ જંબૂરે બહાર નિકલ, દૂધ લે આ … ચલ જંબૂરે, અબ નોકરી કર … ચલ જંબૂરે, અબ મંદિર જા … સરકાર નક્કી કરે તો ઘરના ધાબે પણ ન ફરી શકીએ અને સરકાર કહે તો ગરબે પણ ઘૂમી શકીએ! બસ આ જ આપણી જિંદગી?

e.mail : bhattkartikey@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 26 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 05-06

ફિલ્મઉદ્યોગના ડ્રગકાંડ કે હિન્દુત્વતરફી–વિરોધી વિવાદો અને ચીન-પાકિસ્તાનના અળવીતરા કે અમેરિકાના પ્રમુખની તબિયત જેવા સમાચારોની વચ્ચે દેશની આર્થિક સ્થિતિના સમાચારો પણ વાંચતા રહેવું અને આંકડાઓ તથા સમાચારોની વચ્ચે લખાયેલી વાર્તાઓ સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો. વળી છેલ્લા મહિનાઓમાં છપાયેલા આર્થિક સમાચારોને ક્રમશ: એક સાથે વાંચી લેવા. શકય છે દેશની વાસ્તવિક આર્થિક હાલત સમજવામાં મદદ મળે! કોરોનાની મહામારીએ આપણી સ્થિતિ વિકટ બનાવી છે. સાથે સાથે દેશનાં સામાજિક આર્થિક માળખાંને નહીં સમજનારા આર્થિક સલાહકારો, સરકારી બાબુઓ પણ આ વિકટ સ્થિતિ માટે જવાબદાર બનવા લાગ્યા છે. ઘણી વાર આપણને પ્રશ્ન થાય કે સાવ સાદી બાબતો જે આપણને સમજાય છે, તે આ દેશના નીતિ નિર્ધારકો-સત્તાવાળાઓને નહીં સમજાતી હોય?

થોડા સમાચારો યાદ કરો. કોરોના કાળમાં દેશનું અર્થતંત્ર ખાડે ગયું, જી.ડી.પી. માઇનસ થઈ, કરોડો લોકોએ ધંધા-રોજગાર-આવક ગુમાવ્યાં, ત્યારે દેશના થોડાક ઉદ્યોગપતિઓની સંપત્તિમાં અબજો રૂપિયાનો વધારો થયો. સરકારે પહેલાં રૂપિયા વીસ લાખ કરોડનું પેકેજ જાહેર કર્યું અને સુપ્રિમ કોર્ટે લોનના હપ્તા ન ભરનારને વ્યાજ પરના વ્યાજ ચુકવવામાંથી મુક્તિ આપવાનું સુચવ્યું, તો આર.બી.આઇ.એ તેને બોજો વધારનારું ગણાવ્યું. આંતર-રાજ્ય સંસ્થાઓએ ભારતની જી.ડી.પી. ચાલુ વર્ષે ૧૦ ટકા માઇનસ થશે તેવો અંદાજ આપ્યો અને સાથે જ આવતા વર્ષે તે ૮ ટકા વધશે તેવું અનુમાન પણ આપ્યું છે. વળી સરકારે કરેલી છેલ્લી જાહેરાત મુજબ કેન્દ્ર સરકારના કર્મચારીઓને દસ હજાર રૂપિયા એડવાન્સ તહેવારમાં વાપરવા માટે મળશે અને કર્મચારી તેને હજાર રૂપિયાના દસ હપ્તામાં પાછા ભરશે. વળી એલ.ટી.સી.ના સ્લેબ વધાર્યા છે અને વાપરવા માટે કેશ વાઉચર આપવામાં આવશે! આ તમામ સમાચારો ધ્યાનથી જુઓ તો એમાં દેખાય છે, દેશમાં વ્યાપ્ત આર્થિક અસમાનતા અને બીજું દેખાય છે એ કે આ અસમાનતા દિવસે ને દિવસે વધતી જવાની છે.

કોવિડ-૧૯ પછી સર્જાયેલી આર્થિક સ્થિતિ માટે સરકારે લીધેલાં મોટાં ભાગનાં પગલાંઓ ‘ઉછીના આપવા’ જેવાં છે. લોન હોય કે તહેવારમાં વાપરવાના એડવાન્સ, તમારે તે પાછા તો ભરવાના જ છે! બરાબર છે. સરકારે આર્થિક દયાદાન શા માટે કરવું જોઇએ? પણ લોનના આધારે અર્થતંત્રમાં રીકવરીની આશા રાખનારાએ વિચારવું જોઇએ કે અર્થતંત્રમાં રીકવરીની આશા હોય, નફાની અપેક્ષા હોય તો લોકો લોન લે કે લોકો લોન લે પછી રીકવરી આવે? સરકાર રૂપિયા વીસ લાખ કરોડ ઉછીના આપવા તૈયાર છે, પણ આ નિરાશામાં લોકો એ લેવા તૈયાર છે ખરા?

સરકાર કહે છે કે અત્યારે તમામ કર્મચારીને તહેવારમાં વાપરવા રૂપિયા દસ હજાર એડવાન્સ મળશે. પણ તેમણે દર મહિને રૂપિયા એક હજાર પાછા ભરવાના છે. મતલબ આ મહિને દસ વાપરો, પછી આખું વરસ દસ પાછા ભરો. તો કોઇ સમજાવો, ભાઈ, કે વરસના અંતે હિસાબમાં શું ફેર પડે! બીજું, સરકારની હાલની બન્ને જાહેરાત સરકારી અને તે પણ કેન્દ્રના કર્મચારીઓ માટે છે, જે હાલમાં દેશની કુલ રોજગારીનો નાનો હિસ્સો છે. એમની ખરીદશકિત ઑલરેડી સ્થિર છે. કોવિડ-૧૯ની સ્થિતિમાં સૌથી સલામત અને સ્થિર આવક જો કોઇની રહી હોય તો તે છે સરકારનો પગારદાર વર્ગ! એને તો ઉપરથી લૉક ડાઉનમાં ખર્ચ બચ્યો છે.

હાલ દેશના સામાન્ય વર્ગની ખરીદશકિતમાં ધરખમ ઘટાડો નોંધાયો છે. પહેલાં ત્રણ-મહિના ધંધા રોજગાર બિલકુલ બંધ રહ્યા અને બીજા ત્રણ મહિનામાં તે અંશત: ચાલુ થયા. ખાનગી ક્ષેત્ર એક તો લોકોને પગાર ચૂકવતું નથી. એમાં તે લાંબો સમય બંધ રહ્યું. હવે અડધા પગાર સાથે અડધી નોકરીઓ શરૂ થઇ છે. દેશમાં શહેરી રોજગારીનો મોટો આધાર સેવાક્ષેત્ર-એમાં એન્ટરટેનમેન્ટ આજે પણ બંધ છે. એટલે લોકોની પાસે આવકો નથી. જે મોટા બિઝનેસ ગૃહોની આવકો અબજો રૂપિયા વધી છે, તે દર્શાવે છે કે લૉક ડાઉન અને તે પછીના સમયમાં ઑનલાઇન બિઝનેસ વધ્યો છે, શેરસટ્ટા વધ્યા છે, સોનામાં રોકાણ વધ્યું છે. મતલબ થોડા ધનિકોની આવક વધી છે. કરોડો ગરીબોએ આવક ગુમાવી છે.

દેશના મધ્યમ વર્ગની આવકો સ્થિર અને મર્યાદિત છે. લૉક ડાઉન ખૂલી ગયું એટલે ખર્ચા ખૂલી ગયા છે. શાળાની ફી, વીજળીનાં બિલ, પેટ્રોલ – ડીઝલના ઊંચા ભાવ અને જીવનજરૂરી ચીજોનો ફુગાવો … બધી આવક આમાં જ વપરાઇ જાય છે. ધ્યાનથી જુઓ તો સરકાર પ્રજાને રાહત પૅકેજમાં આપે છે એ શકયતા છે. ઘણી વાર તો કલ્પના છે. પણ ટોલ ટેક્સમાં, પેટ્રોલ ડિઝલના ભાવમાં, ટેક્સમાં લઇ લે છે તે હકીકત છે. હવે પ્રજા પાસે વાપરવા માટે કશું બચતું જ નથી! તો વાપરે શું?

માટે જ આપણે તો સરકારને એટલું જ કહીએ કે આપો નહીં તો કંઈ નહીં … વિવિધ ટેક્સ દ્વારા લઇ તો ના લો!

e.mail : bhattkartikey@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 19 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 07-08

શું તમે કદી આનંદમેળામાં કે એમ્યુઝમેન્ટ પાર્કમાં ગયા છો? ત્યાં ટ્રેન હોય છે, પ્લેન હોય છે, બોટ હોય છે. નાનાં-મોટાં વિસ્મયકારક પ્રદર્શનો હોય છે. પણ આ બધું જ હોય છે માત્ર મનોરંજન માટે, ઘડી-બે ઘડીના આનંદ માટે અને ખાસ તો રૂપિયા ખર્ચીને હળવા થવા માગતા સંપન્ન કુટુંબનાં લોકો માટે !

આવા આનંદમેળા હવે ગામડાંમાં પણ થાય છે. ગામડાંમાં પણ પૈસા ખર્ચી શકે તેવા લોકો આ મનોરંજનનો લાભ લે છે. છતાં, ગામડાંનાં લોકોને એટલી ખબર તો પડે જ છે કે આ માત્ર ઘડી-બે ઘડીનું મનોરંજન છે. આ આનંદમેળા કે એમ્યુઝમેન્ટ પાર્કની રાઇડને કાયમી સેવા કે અર્થશાસ્ત્રની ભાષામાં ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર કહી ન શકાય! આનંદમેળાની ગાડી કાયમી અપ-ડાઉનની સુવિધા નથી આપતી! પ્લેન કે બોટીંગ એ કાયમી સગવડો નથી, ભ્રમણા છે, દેખાડો છે, બે ઘડીનું મનોરંજન છે.

ગામડાંમાં સામાન્ય માણસને સમજાય તેવી બાબતો દેશના ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગના ચર્ચાવીરોને કાં તો સમજાતી નથી, કાં તો તેમને સમજવી નથી. અને અર્થશાસ્ત્રના અભ્યાસીઓ હવે રહ્યા નથી, અથવા ચાલ્યા ગયા છે. બાકી કોઇક તો, ક્યાંકથી તો અવાજ ઉપાડત કે થોભો! સી પ્લેન ઉડાડવાની હમણાં કયાં જરૂર છે? માત્ર અમદાવાદથી મુંબઇ વચ્ચે આવ-જા માટે બૂલેટ ટ્રેનના રાક્ષસી મૂડીરોકાણ અને વિદેશી દેવાની શું જરૂર છે? શહેરમાં બી.આર.ટી.એસ. કે અમદાવાદ-ગાંધીનગરના માત્ર ૨૬ કિલોમીટરના અપ-ડાઉન માટે હજાર કરોડનું મૂડીરોકાણ ન કરો. દેશમાં ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર ખૂબ જરૂરી હોય છે. કોઈ પણ દેશના આર્થિક વિકાસનો આધાર આંતર મૂડી માળખાંની સગવડોના વિકાસ પર હોય છે.

રસ્તા-પાણી-વીજળી-સંદેશાવ્યવહાર-વાહનવ્યવહાર વિકસે પછી અર્થતંત્ર આપોઆપ વિકસે, પણ જેમ ઘટના અને પ્રક્રિયામાં ફેર છે, તેમ આખા દેશમાં ટ્રેનની સુવિધા અને માત્ર બે શહેર વચ્ચે ટ્રેનની સુવિધા ઊભી કરવી તે બે બાબતમાં ફેર છે. એમ તો મુંબઈથી પૂણે વચ્ચે ટ્રેન અંગ્રેજોએ શરૂ કરી હતી, પણ આપણે તેને આંતરમૂડી માળખું ગણી શકીએ નહીં. રેલવે આંતરમૂડી માળખાંનો હિસ્સો તો ત્યારે બની, જ્યારે તે કાશ્મીરથી આસામ સુધી મુસાફરો, ખેતઉત્પાદનો, ઔદ્યોગિક સામાન બધું જ લાવવા- લઈ જવામાં મદદરૂપ થવા લાગી. મોટાં શહેરોમાં શહેરદર્શન માટે રંગબેરંગી સુશોભિત બસો ફરે છે પણ તે વાહનવ્યવહારની સગવડ ત્યારે જ બને છે, જ્યારે સિટી બસ મજૂરો-નોકરિયાતો-વિદ્યાર્થીઓ સૌના અપ-ડાઉનને સરળ બનાવે!

અર્થશાસ્ત્ર એ અછતવાળાં સાધનોનો માણસ પોતાની અમર્યાદિત જરૂરિયાત સંતોષવા કઈ રીતે ઉપયોગ કરે છે તેનો અભ્યાસ કરતું શાસ્ત્ર છે. સામાન્ય જન નહીં તો, કમ સે કમ અર્થશાસ્ત્રીઓએ તો બોલવું જોઈએ કે સરકારોએ દેશનાં અછતવાળાં સાધનોનો ઉપયોગ એવા ક્ષેત્રમાં કરવો જોઈએ, જયાં લાભ વ્યાપક હોય અને સમયની રીતે લાંબા ગાળાના હોય! છેલ્લાં વર્ષોમાં ભારતમાં સરકાર દ્વારા જે મોટાં મૂડીરોકાણો હાથ ધરાયાં છે તે દેશનું અર્થતંત્ર જાણે કે એમ્યુઝમેન્ટ પાર્ક હોય તે રીતે થઇ રહ્યાં છે. માત્ર બે શહેર વચ્ચે બુલેટ ટ્રેન કે માત્ર બે શહેર વચ્ચે સી પ્લેન!

જરા ધ્યાનથી જુઓ. શહેરના ઉચ્ચ ધનિક વર્ગના લોકોને એક માનસિક સંતોષ મળે કે હા, અમે પણ સી પ્લેનમાં બેઠા! હા, અમે પણ બુલેટ ટ્રેનમાં મુંબઇ ગયા’તા. એનાથી વિશેષ કયો લાભ આ હજારો કરોડોના રોકાણમાંથી મળવાનો છે? હા, એટલું ખરું કે આટલી મોટી મૂડી તેમાં રોકાઈ જશે તો તે દવાખાનાં, સ્કૂલ, ગામડાંના રસ્તાને નહીં મળે. રીવરફ્રન્ટ, તળાવ-વિકાસ, બુલેટ ટ્રેન વગેરેના નિર્માણમાં જે લોખંડ-સિમેન્ટ વપરાશે તે અર્થતંત્રનાં ઉત્પાદક કામોમાં નહીં વપરાય! આ વિકાસ માત્ર જોઇને રાજી થવાનો છે. અનુભવીને નહીં!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 12 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 13