આપણી શિક્ષણ પદ્ધતિ એક વિસિયસ સર્કલ છે, જે બસ આંખે પાટા બાંધીને ગોળ ગોળ ફરે જ રાખે છે .. અહીંયા દરેક ઘરે બાળકોને કયા માધ્યમમાં ભણાવવા, એ વિશે મત મતાંતર જોવા મળે છે. આપણે એટલા બધા અસ્પષ્ટ છીએ કે એનો અંત દેખાતો નથી. વિશ્વના કોઇપણ દેશમાં પ્રાથમિક શાળામાં બાળકને કયા માધ્યમમાં બેસાડવો, એની માથાકૂટ કરવાના કલાકોની ગણતરી કરવામાં આવે તો 1 થી 10 ક્રમમાં ભારતીયો જ આવે. અન્ય કોઈપણ દેશમાં કમસેકમ આવા દુર્ભાગ્યનો શિકાર તો નહીં જ હોય. અહીંયા તો બાળક ગુજરાતી માધ્યમ દાખલ થાય કે ઇંગ્લિશ માધ્યમમાં, બન્ને માધ્યમમાં પોતાનાં બાળકને બેસાડવાવાળા વાલીને પણ પોતાના મનમાં પોતાના નિર્ણય પર ખરેખર અવિશ્વાસ હોય છે! એ હું તાંબાના પતરા પર લખી આપું.

મૂળમાં હું અવ્યવસ્થામાં વ્યવસ્થા શોધવા માટેના પ્રયત્નો કરતો હોઉં છું. આપણું પ્રાથમિક શિક્ષણ અત્યારે એક પાગલખાનાથી પણ વધુ વિશેષ છે. શું કામ? અઢી વર્ષનાં બાળકને પરાણે સવારે ૮ વાગ્યે ઉઠાવીને નવ વાગ્યે પ્લે હાઉસ ભેગો કરવામાં આવે છે. 6 વર્ષનો થાય એટલે પેલા ધોરણમાં પીલવા માટે ફેંકી દેવામાં આવે છે. એની બુદ્ધિને વિકસવાનો શ્રેષ્ઠ સમયગાળો આવી રીતે કુદરત સાથે વિતાવવાની જગ્યાએ રાડો પાડતી મૅડમો વચ્ચે વેડફી દેવામાં આવે છે.

પ્રાથમિક શાળામાં ધોરણ છથી આઠમા હજુ પણ વેલેસ્લીની સહાયકારી યોજના, યુરોપિયન પ્રજાનું આગમન (છોકરાઓને એના તાલુકા, જિલ્લા, રાજ્યો, ભારત માંડ માંડ ભણાવી શકાય છે એ પરિસ્થિતિમાં) પ્લાસીનું યુદ્ધ, ડેલહાઉસીની ખાલસા નીતિ, વોરન હેસ્ટીંગઝની નીતિ, વિલિયમ બેંટીકના સુધારાઓ, 1857નો સંગ્રામ, લોદી, તુઘલક, બાબરની વંશાવલી વગેરે વગેરે ભણાવવામાં આવે છે, પણ … પણ પણ હું માનું છું કે ઇતિહાસ ભણવા માટેની આ ઉંમર નથી. કોણે કોને માર્યો, શહીદી વહોરી, ફાંસીને માંચડે લટકાવ્યા, અંધાધૂંધ ગોળીબાર કર્યો, કોરડા ફટકાર્યા, બોમ્બ બ્લાસ્ટ કર્યો. આ કરતાં બુદ્ધ, મહાવીર, નાનક, મીરાં, કબીર, વલ્લભઆચાર્ય, રાબિયા, હજરત ઇનાયત ખાન વગેરેએ શું સંદેશ આપ્યો, એમનાં જીવનચરિત્ર ભણાવવાં જોઈએ ….. ઇતિહાસ ભણવા માટેની ઉંમર હું માનું છું કે કોલેજકાળ દરમ્યાન શરૂ થવી જોઈએ. ત્યાં સુધી એકપણ લડાઈ ઝગડા યુદ્ધનો ઇતિહાસ ભણાવવા કરતાં ઇતિહાસનાં સુગંધી પુષ્પો વિશે જ અભ્યાસ કરાવવો જોઈએ. જાપાનની જેમ દસ વર્ષનું બાળક થાય ત્યાં સુધી એમની પરીક્ષા જ ન હોય.

દુનિયા એક કાલ્પનિક ખોટી સ્પર્ધામાં પોતાના બાળકોને જોઈ રહી છે. હકીકતમાં આવી કોઈ સ્પર્ધા ક્યાં ય પણ છે નહીં. બાળકને સમજ વિકસાવવામાં આપણે ખાલી ગાઇડ બનવાનું છે, બાકી એમની ઉંમર મુજબના અંતરાયો એ ખુદ પાર કરી શકતાં હોય છે, કમસેકમ એટલો ભરોસો પોતાના બાળકો પર રાખીએ. ભણવા ભણાવવાનું માળખું ખરેખર ચિંતાજનક છે. કોર્સ અને તેનું કન્ટેન્ટ આધુનિક યુગના નવીન સિદ્ધાંતો સાથે મેળ ખાઈ રહ્યા નથી, એ પણ દેખીતું છે પણ છતાં માતા પિતા થોડો અભ્યાસ કરશે તો ચોક્કસ બાળકોને મદદરૂપ થઈ શકે છે.

યુનિવર્સિટીમાં એક અભ્યાસુ પ્રોફેસર સાહેબ સાથે હું માધ્યમની ચિંતા વ્યક્ત કરી રહ્યો હતો, ત્યારે સાહેબે એક ખૂબ જ સરસ વાત કરી હતી. એમણે કહ્યું કે મારી દ્રષ્ટિએ ભાષાનાં માધ્યમ કરતાં બાળકને જે માધ્યમમાં ભણાવો એ માધ્યમની એની કક્ષા મુજબ તમે સુંદરમાં સુંદર રંગબેરંગી પુસ્તકો એને લાવી આપો. બાળકની રીડિંગ હોબી વિકસાવો. પરાણે નહીં પણ પુસ્તકો જોઈને એ વાંચતો થાય એટલે તમારું કામ થઈ ગયું! મૂળ મુદ્દો છે બાળકની રીડીંગ હોબી વિકસાવવાનો! આ વાત મને ગમી ગઈ.

દોડાદોડી કરતાં વાલીઓને એટલી મારી પ્રાથના છે કે પોતાનાં બાળકને વૈશ્વિક હરીફાઈમાં એક લડવૈયો છે એમ જોવા કરતા, મારા આંગણાનું સુગંધિત પુષ્પ છે, એની સુવાસને મંદ નથી પડવા દેવાની, એની તાજગી બરકરાર રહે એની ખેવના રાખશું તો પણ એક ક્રાંતિ થશે.

અસ્તુ!

અમદાવાદ ગાંધી આશ્રમમાં હું બાપુનો ઇન્ટરવ્યુ લેવા ગયો. બાપુ ત્યાં પોતાની કુટિરમાં બેઠા બેઠા ચરખો કાંતી રહ્યા હતા. મેં કહ્યું, "બાપુ, નમસ્કાર!"

બાપુએ સહજભાવે કહ્યું, "નમસ્કાર, આવ બેટા, આવ!"

મેં કહ્યું, “બાપુ, એક પાંચ સવાલનો ઇન્ટરવ્યુ કરવો છે, આપ રજા આપો તો."

બાપુએ તરત જ ઉત્તર આપ્યો, "પહેલો સવાલ પૂછો."

મેં પણ વિલંબ વિના પૂછી લીધું, "બાપુ આજે તમારો 150મો જન્મદિન છે આખા દેશમાં ઉજવાઈ રહ્યો છે, શું કહેશો?

બાપુ બોલ્યા, "દેશમાં સરકાર મારા જન્મદિન પર પૈસા વાપરવાના આયોજન કરી રહી છે એનાથી મને સૌથી વધુ દુ:ખ છે … આ પૈસો લોકોના પરસેવાનો ખરો કે નહીં? એનાથી મારી વાહવાહી થાય એવું મને ન જ ગમે, સ્વાભાવિક છે. દુનિયા મારી સાદાઈ અને કરકસર તરફ આકર્ષાઇ છે એવા સમાચાર મળે રાખે છે, પણ મારું ભારત મારા જીવન સંદેશનું જાણે શિર્ષાસન કરી રહી છે."

મેં બીજો સવાલ પૂછ્યો, “બાપુ, તમારા હત્યારા નથૂરામ ગોડસેનાં મંદિરો, સંસ્થા અને ભક્તો બનેલા છે, વર્તમાનમાં તમારાં પૂતળાંને મારવાના કાર્યક્રમો જાહેરમાં થાય છે, આ પ્રવૃતિ વિશે બે શબ્દો કહેશો?"

બાપુએ બોખા સ્મિત સાથે કહ્યું," બિચારો નથૂરામ ગોડસે!  મને કોઈ આશ્ચર્ય નથી કારણ કે એ બિચારો તો એક રમકડું માત્ર હતો. એના પર દયા ઉપજે, મારી હત્યા પહેલાં પણ આ લોકો અને સંસ્થા મને મારવાના ચાર વાર નિષ્ફળ પ્રયત્નો કરી ચૂક્યા હતા, ત્યારે હું બચતો રહ્યો પાંચમી વખતે એ સફળ રહ્યો. પણ એક વાતનો રંજ રહી ગયો કે મારે આવા મોતે મરીને અમર નહોતું થવું પણ એ કામ એ કરતો ગયો. અને રહી વાત મારાં પૂતળાંને ગોળી મારવાના કાર્યક્રમોની, તો તું એનો મને સંપર્ક કરાવી આપે તો હું એમને જરૂર સમજાવી શકું તેમ છું."

મારો ત્રીજો સવાલ, "વર્તમાન ભારતમાં સ્વચ્છતાનો આપનો સંદેશ પૂરા ભારતમાં ગૂંજી રહ્યો છે એ વિશે કંઈક કહેશો."

બાપુએ જણાવ્યું, "સ્વચ્છતાના કામની જવાબદારી દરેકે વ્યક્તિગત રીતે ઉપાડી લેવી જોઈએ, એમ હું માનું છું. આખી જિંદગી મેં એ યજ્ઞ  કર્યો હતો, પણ આપણી કેળવણીમાં કચાશ રહી ગઈ છે એ માનવું જોઈશે. કારણ કે આપણે એને બૂરું કામ માનીને એને એક ચોક્કસ વર્ગ પર ઢોળી દીધું છે, જે દર્શાવે છે કે સડો આપણા દિમાગમાં છે. સરકારનું તો સમજ્યા, એમને એમની સત્તા માટે આખો ગાંધી પોસાય એમ નથી, એટલે ખપ પૂરતા અમુક સિદ્ધાંતો પર દળે રાખે છે એ એમનું કામ છે."

ચોથો સવાલ," બાપુ, વર્તમાન રાજકારણ પર કાંઈક ટિપ્પણી?

બાપુએ લાંબો નિસાસો નાખીને કહ્યું, "સબકો સન્મતિ દે ભગવાન! પ્રતિશોધની આગ ભારતના હાર્દરૂપ સત્ત્વને ખતમ કરી નાખશે. આ દેશ એની એ જ ઓળખ સાથે આઝાદ થયો હતો કે વિવિધતામાં એકતા છે. એને ડૂચા દેવાથી હિન્દુસ્તાનનો દેવ કોપી ઊઠશે."

પાંચમો સવાલ, "હિન્દુસ્તાનના ભવિષ્ય માટે શું સંદેશ આપશો?"

બાપુ એક ક્ષણના વિલંબ વિના કહેવા લાગ્યા, "મારાં સ્વપ્નનું સ્વરાજ પહેલાં પણ નહોતું અને અત્યારે તો કેમ કરીને રાજીપો વ્યકત કરું? જ્યાં શિક્ષણના નામે વેપાર, સ્વસ્થતાની સેવા પોતે દમ ભરી રહી છે અને પ્રાથમિક સુવિધાઓ માટે વલખાં મારતી પ્રજા એ હિન્દુસ્તાન માટે અભિશાપ છે … ખાલી વસ્તી વધે જાય છે. આ વસ્તીના હાથમાં કામ આપવું પડે એના કૌવતનો ઉપયોગ સરકાર કરી શકતી નથી, ત્યારે પ્રજા દુ:ખી થાય. હવે અમે ભગાડેલા અંગ્રેજોની જગ્યા મૂડીવાદીઓ લઈ લે, એ સ્વરાજ સાથે ખુલ્લો બળાત્કાર છે."

આભાર, બાપુ! આપે આજે સમય આપીને મને ઇન્ટરવ્યુનો લાભ આપ્યો એ બદલ ફરીથી આભાર.

બાપુ ફરી મારી સામે બોખું હાસ્ય વેરીને ચરખો કાંતવા માંડયા!

બાપુના ચરણોમાં વંદન સાથે 150મી જન્મજયંતિ નિમિત્તે આપ સહુને અભિનંદન!