'ફેરફાર’, ‘28 પ્રેમકાવ્યો' અને હવે ત્રીજા વર્ષે 'માટી’ આપીને ઉમેશ સોલંકીએ નવો ચીલો ચાતરવાનું વલણ દાખવ્યું છે, સાવ સ્વાભાવિક રીતે.

સમજી-વિચારીને પણ ઉમેશ આવું લખી શકે. પૂરતું ભણેલા છે અને શોધકાર્યમાં સક્રિય છે, પણ એમનું લેખન પાણીના રેલાની જેમ ચાલે છે. પાછળ પુરવઠો હોય તો પાણી આગળ ચાલે, એને એનો ઢાળ મળી જાય. 

'માટી’ પંચોતેર પૃષ્ઠની નાનકડી ચોપડી છે. એમાં નવ રેખાચિત્રો છે. એકબે રચનાઓને બાદ કરતાં આ રેખાચિત્રો આદિવાસી વ્યક્તિઓનાં છે. લેખકે પ્રત્યક્ષ અનુભવ પછી આ રેખાચિત્રો લખ્યાં છે. પોતે ઓશિંગણ હોય એવું જણાવી પુસ્તક આ શબ્દોમાં અર્પણ કર્યું છે. 'ભલે ભણેલી નથી, પણ ગણેલી આદિવાસી બહેનોના બનેલા દેવગઢ બારિયા (દાહોદ) અને ઘોઘંબા (પંચમહાલ) તાલુકામાં આદિવાસી ગામોમાં કાર્યરત ‘દેવગઢ મહિલા સંગઠન'ને અર્પણ.”

આઝાદી પછી ઝીણાભાઈ દરજી, સનત મહેતા, ઇન્દુફુમાર જાની, ભીખુભાઈ વ્યાસ અને દર્શક-લોકભારતીના વિદ્યાર્થીઓએ સગવડ વિનાના સરહદી વિસ્તારોમાં જાગૃતિ અને સંગઠનનું કામ કર્યું છે. મહિલા સંગઠનો પણ રચ્યાં છે. એમણે પોતાની કારકિર્દી ઊભી કરી છે, આરામમાં પડ્યાં નથી, જાગે છે ને જગાડે છે. ઉમેશ સોલંકી મૂળ સાબરકાંઠાના વડાલી ગામના. ગ્રામવિસ્તારનાં નિરીક્ષણો એમના લેખનમાં અગાઉથી છે. અહીં ‘માટી’ સાથે જીવતર જોતરતા અને જોખમ ઉઠાવી સુખે-દુઃખે ટકી રહેતા અદના માણસો માટે સહજ લાગણી વ્યક્ત થઈ છે. કોઈ રેખાચિત્ર લંબાવ્યું નથી, આદિવાસી પાત્રોને અનુરૂપ ભાષા અને રચનારીતિ અપનાવી છે, એમની બોલચાલની લઢણો દાખવી છે. ક્યારેક એમ લાગે કે ધ્વનિમુદ્રિત કરેલું અહીં લિપિમાં ઊતર્યું છે. પહેલું રેખાચિત્ર 'શોભુ’ ('શૉન્તુ') દલિત યુવક્ની વીતકકથા જેવું લાગે. બાકીનાં આઠ મુખ્યત્વે આદિવાસી પરિવારો અને એના મુખ્ય આધાર સ્ત્રીઓની યાતના અને એમાંથી બહાર આવવાનો નિર્દેશ કરે છે. મિત્સ્કાબહેને ‘ગિરાસમાં એક ડુંગરી’નાં રેખાચિત્રોમાં સ્ત્રીઓના યૌન શોષણનું આલેખન ભારપૂર્વક કર્યું છે. અહીં આર્થિક-સામાજિક સ્થિતિનું આલેખન છે. આદિવાસી સમાજના આંતરિક વ્યવહારોનો નિર્દેશ છે. એમાં બુરાઈ છે તો ભલાઈ પણ છે. ઉત્કર્ષમાં મહિલા સંગઠન નિમિત્ત બન્યું હોય તો એનો ઉલ્લેખ પણ છે. લેખકે જોયું અને જાણેલું લખ્યું છે. ‘અંધારું’નો આરંભ જોઈએ.

‘ઢેડી, ઠેસ પહોંચાડતો શબ્દ. ઢેડીબહેન, ઠેસમાં આશ્ચર્યનું ઉમેરણ કરતું નામ. ઢેડીબહેન નાયક, આશ્ચર્યયાં વિચારને દાખલ કરતી જ્ઞાતિ. મન કાઠું કરીને રવીકારીએ, તો આ નામ કોઈ દલિત બહેનનું હોવું જોઈએ, પણ ના, પચીસ વર્ષનાં આદિવાસી બહેનનું નામ ઢેડી, એ પણ સરકારી ચોંપડે નોંધાયેલું. (પૃ. 20)

નવાં જન્મેલાં સંતાનો જીવતાં ન હોય તો આવું તેવું નામ રાખવાની અંધશ્રદ્વા છે. ક્યારેક બાળકનાં કપડાં માગીને પહેરાવવાં તો ક્યારેક અન્ય સ્ત્રીના દૂધનો સહારો લેવા જેવી ઘટનાઓ બનતી હોય છે. ઢેડીબહેનના પતિનું ચાલ્યા જવું, પછી પિયરમાં મા-બાપ સાથે રહેવું, એ વિગતો વર્ણવીને લેખકે એક સહન કરતી નારીનું ચિત્ર આપ્યું છે.

કેટલીક વિગતો ધ્યાન ખેંચે છે. કેટલાં બાળકો ઢોર ચારે છે આ વિસ્તારોમાં? લાલો નથી ભણતો કેમ કે ગોવાળિયો છે.

'દાહોદ અને પંચમહાલ જિલ્લાના આદિવાસી ગ્રામીણ વિસ્તારમાં બકરાં ચરાવતા છોકરાને ગોવાળિયો અને છોકરીને ગોવાળિયણ કહેવામાં આવે છે. સરકારી આંકડા મુજબ ખેતી અને બકરાં ચરાવવાના વ્યવસાયમાં દાહોદ જિલ્લામાં 423 બાળકો જોડાયેલાં છે, પરંતુ વાસ્તવિકતા જરી જુદી છે. અનુભવે જણાયું છે કે આદિવાસી વિસ્તારમાં દરેક ગામમાં ઓછામાં ઓછા પાંચ ગોવાળિયા છે એટલે કે દાહોદ જિલ્લાનાં 696 ગામોમાં 3480 ગોવાળિયા છે.’ (પૃ. ૩7)

‘સૂકી માટી ભીની માટી’નાં નંદાબહેનનું જીવન બે ભાગમાં વહેંચાયેલું છે. ઉત્તર જીવન લીલી માટી જેવું છે. નંદાબહેન અન્ય સ્ત્રીની આગેવાની કરે છે. અરજીની નોંધ લેવા તલાટી તૈયાર નથી. નંદાબહેન સંગઠનના બળે સફળ થાય છે. પછી તલાટી ધમકી આપે છે.

‘બીજા દિવસે નંદાબહેનને તલાટીનો ગ્રામપંચાયતના દરવાજે ભેટો થઈ ગયો. તલાટીએ વખત ઓળખ્યો. વિચાર્યું નંદા એકલી છે. કાલ તો ટોળું હતું એટલે મોં ફાડી ફાડીને બોલતી હતી. આજે ધમકાવીને એની બોલતી બંધ કરી નાખું, ને પોતાનું મોં ફાડ્યું, ‘આંય કેમ આવે લિયો કે રસ્તા ઉપર ગાડી ચડાવીને મારી નાખીશ.’ નંદાબહેન થોડું મલકયાં, કશું બોલ્યાં નહીં. બીજા દિવસે તલાટીએ જે રસ્તા પર ગાડી ચડાવવાની વાત કરી હતી એ રસ્તે જ઼ઈને ઊભાં રહ્યાં. તલાટી ભોંઠા પડી ગયા. ગામમાં પછી નરેગા અંતર્ગત કામ શરૂ થયું. (પૃ.50, માટી)

પ્રકાશન નિર્ધાર પ્રતિબદ્ધ સાહિત્ય મંચનું છે. સરનામું છાપ્યું નથી.

(“દિવ્ય ભાસ્કર”ની 'રસરંગ' પૂર્તિમાં રઘુવીર ચૌધરીનો લેખ, પૃષ્ઠ – 5; 30 જૂન, 2019)

ઉમેશ સોલંકીનો તાજેતરમાં પ્રગટ થયેલો કાવ્યસંગ્રહ ‘28 પ્રેમકાવ્યો’ અજાણી પ્રણયભૂમિની ઓળખ આપે છે. મેળામાં, બાગમાં, હોટલમાં મળતાં પ્રેમીઓની અહીં વાત નથી. ઉમેશ સોલંકીના પ્રેમીજનો ઉજ્જડ વગડામાં દેખાય છે, નિર્જન વોંઘામાં દેખાય છે. ધોવાતી જમીન અને નદી વચ્ચે ઊંડા વહેળા રચાતા હોય છે. એનો ઉપયોગ કુદરતી હાજત તેમ જ મળવા માટે થતો હોય છે એ વિશે વધુ નિખાલસતાથી ઉમેશ સોલંકી નોંધ મૂકે છે. તળના માણસની વાત કરવી છે અને અગવડોથી દૂર રહેતા ભાવક સુધી એનો ભાવ પહોંચાડવો છે.

સાપને પણ લાગે થાક
એવા વળાંક …
વળાંક પર વાડ
દૂધથી ફાટ ફાટ
થોરનો ઠાઠ,
કાંટા પણ લાગે વણબોટાયેલા જંગલ વચ્ચે 
આદિવાસી સ્ત્રીઓનો જાણે હઠીલો શણગાર.

ઉમેશ સોલંકીએ વ્યક્ત કરવો છે ધરતીના સ્પર્શ સાથેનો અનુભવ પણ એમની કાવ્યકલા વિષયક જાણકારી એમને દૂરવર્તી કલ્પન રચવા પ્રેરે છે.

પ્રથમ રચના ‘વોંઘું’નો આરંભ વાંચતાં લાગે છે કે આ કંઈક નોખો અવાજ છે, અરૂઢ સર્જકતા છે. થોરની વાડને દૂધથી ફાટ ફાટ થતી કહેવા માટે આત્મીય નિરીક્ષણ જોઈએ. આદિવાસી સ્ત્રીઓ માટે કાંટા પણ હઠીલો શણગાર બની જાય એની જાણ છે, આ જાણકારીમાં કલ્પનાનો સંયોગ સધાયેલો છે. પછી સાથ-સંયોગનું વર્ણન છે. ત્યાં પણ એક કલ્પન ધ્યાન ખેંચે છે,

કોણીનો ટેકો લઈ
લટ તારી, આંગળ પર વીંટી
અને શરમાઈને મીઠું તેં
સહેજ ફેરવ્યું મોઢું તેં
તારી અનોખી આંખને મેં,
મોઢું દૂરથી દેખાય ખાલી,
સફેદ પહાડની ગુફામાં
શાંત બેઠેલી વાઘણ કહી.
ખખડીને તું હસી પડી …

ઉમેશ સોલંકીએ વ્યક્ત કરવો છે ધરતીના સ્પર્શ સાથેનો અનુભવ પણ એમની કાવ્યકલા વિષયક જાણકારી એમને દૂરવર્તી કલ્પન રચવા પ્રેરે છે. ‘સફેદ પહાડની ગુફામાં શાંત બેઠેલી વાઘણ’ કહેતા નાયકને કવિ દૂર લઈ જઈને નજીક લાવે છે. કવિએ અમર પ્રેમની વાત નથી કરવી, કાલિવાસ ‘ભાવસ્થિરાવલિ જન્માંતર સૌહાધનિ’ના કરુણ મૃદુ સ્મરણનો શ્લોક રચી દુષ્યંતની મન:સ્થિતિની ઓળખ આપે ત્યારે એ સાચા લાગે છે. અહીં તળ ભાવભૂમિનો કવિ મિલનની ક્ષણિકતાનો નિર્દેશ કરી આગળ વધે છે,

ટેરવાંને ટેરવાંની માયા છૂટી,
એનાં ટેરવે ટેરવાં ફૂટ્યાં.
ટેરવાં મારાં હથેળીમાં ઘૂસ્યાં
અને એ એના રસ્તે હું મારા રસ્તે.
(પૃ. 5, 28 પ્રેમકાવ્યો)

મિલનના ઉપર્યુક્ત સંકેત પછી ઠોકર, ઝરણું, નદીના નિર્દેશ રૂપે સર્‌રિયલ – અતિ વાસ્તવની દિશામાં રચના આગળ વધે છે. અંતે વળી ઠોકર સરખી થાય છે અને ‘એ એના રસ્તે હું મારા રસ્તે …’ ‘ફૂદું’ રચતા એના લાઘવ, લયાત્મકતા અને સંકેતને કારણે કવિતા-સમૃદ્ધિમાં ઉમેરો કરે છે.

ગીતની ગેયતા ઉપાડમાં અનુભવાય છે,

ધૂળિયા ગામનું લીંપેલું ઘર.
ઘરના બારણે અલ્લડ શી સાંકળનું મીઠુંમધ ખટખટ,
ખટખટમાં ભળતું લાલ-લીલી બંગડીનું ખનખન.
ખનખન પર છલકાતું હસવાનું કલકલ
અને આંગળથી ચાંદરણું પંપાળી પંપાળી,
ફાટેલી ચોપડીમાં ડૂબવાનો ખાલીખમ ડોળ.
(પૃ. 11)

અહીં સમજાવવા જઈએ તો આસ્વાદમાં અવરોધ બને એવી વિશદતા છે. પ્રેમનું આનંદ સ્વરૂપ અહીં ઊઘડે છે અને કાવ્યને અંતે કરુણ ઘટનાનો સંકેત છે : ‘જાળીમાં ફસાઈ મર્યું નાનકડું ફૂદું.’

કવિ ક્યાંક અવળવાણી પ્રયોજે છે તો ક્યાંક પોતાની સામાજિક નિસ્બત જાહેર કરે છે,

તને તો ખબર છે
પ્રેમમાં પીડા છે,
તો ચાલને
સાથે મળીને
પીડાને
આપણી કને રાખીને
વગર વાંકે પીડાતીને પ્રેમ આપીએ.

(પૃ. 16)

આપણી પીડા અને વગર વાંકે પીડાતાની સંવેદના એક થાય એ પ્રેમમાં પછી પીડા જેવું ન હોય. બાવળના રૂમાલથી

તડકાને ગાળીને
ગટગટ ગળા લગી એવો પીધો માણીને
કે આખોયે મગરો ઘેરાયો આંખમાં.
(પૃ. 32)

મગરો એટલે ડુંગર. એક વિશાળ દૃશ્ય થોડાક શબ્દોમાં પ્રત્યક્ષ થાય છે. ઉત્તર ગુજરાતના કવિને બાવળ-લીંબડા વહાલા હોવાના. પૂનાના મેહુલ માવજીભાઈએ આ સંગ્રહના પ્રકાશનમાં સાથ આપ્યો છે અને નિર્ધાર પ્રતિબદ્ધ સાહિત્ય મંચે એનું પ્રકાશન કર્યું છે.

કવિનો ઈ-મેઇલ છે : umeshsol@gmail com

(પ્રકાશન તારીખ 19 August 2018, 'દિવ્ય ભાસ્કર')

ગુજરાતભરમાં ‘ભગતસાહેબ’ તરીકે જ ઓળખાતા. આ સાહેબ શબ્દમાં જે આદર છે, એના એ અધિકારી હતા. એક હતા જયંતિ દલાલ, અમદાવાદની ઓળખ એમના શબ્દમાં વ્યક્ત થઈ. જયંતિ દલાલને પણ ભગતસાહેબ બરોબર ઓળખતા. નગરજીવનની બોલચાલની ભાષા જયંતિ દલાલના પુસ્તક ‘શહેરની શેરી’માં આપણે જોઈએ છીએ અને ભગતસાહેબે એની બરાબર કદર કરી હતી.

એ જ રીતે ગુજરાતી કવિતાને બોલચાલની ભાષાનો રણકો નિરંજન ભગતની કવિતામાં પ્રાપ્ત થયો. જેવું તે અમદાવાદને ચાહતા એવું જ તે મુંબઈને ચાહતા. ‘ચલ મન મુંબઈ નગરી, જોવા પૂચ્છ વિનાની મગરી .. જેવું ગીત રચીને એમણે નગરજીવનના સંદર્ભે આધુનિક સંવેદના વ્યક્ત કરી હતી. સિમેન્ટ-કોંક્રિટ, સ્ક્રુ-ખીલા જેવા શબ્દો પહેલીવાર ગુજરાતી ગીતમાં આવ્યા. એમણે અનુષ્ટુપ છંદને પણ બરાબર ખેડ્યો અને એમાં નગરની વાસ્તવિક અને અતિવાસ્તવિક સ્થિતિને વ્યક્ત કરી. એમની જાણીતી પંકિતઓ છે:  

કાફેમાં સામસામા બે અરીસા નિજને લહે
શૂન્યત્વ એકબીજાનું અનંતે વિસ્તરી રહે

હું અને ભોળાભાઈ પટેલ મુંબઈમાં આવેલા આ કાફેને ભગતસાહેબ સાથે જોવા ગયેલા. ભગતસાહેબ સાથે પ્રવાસ કરવો એ પણ એક લહાવો હતો. એમને કવિતા વિશે સાંભળવા એ પણ એક લહાવો હતો. અને એમનો વિરોધ કરીને એમની દલીલો, એમનાં દૃષ્ટાંતો, એમની ઇતિહાસદૃષ્ટિ, સ્વતંત્રતા માટેના એમના ખ્યાલો આપણે જાણતા હોઈએ તો પણ એમના અવાજમાં એ સાંભળીને ધન્યતા અનુભવતા. છેલ્લા ત્રણેક દાયકામાં એમણે રવીન્દ્રનાથને ગુજરાતી ભાવકો સમક્ષ સતત રજૂ કર્યા.

શૈલેષભાઈ જેવા તેમના મિત્રોએ પણ બંગાળી પર અધિકાર મેળવ્યો અને રવીન્દ્રનાથ વિશે કામ કર્યું. આ શૈલેષભાઈએ ભગતસાહેબનાં કાવ્યોનો અંગ્રેજી અનુવાદ કર્યો છે, જેનું સાહિત્ય પરિષદે પ્રકાશન કરેલું છે. ભગતસાહેબ અને લાભશંકર ઠાકરે ગુજરાતી કવિતાના આસ્વાદનું પ્રભાવક કાર્ય કરેલું. એમાં નરસિંહથી માંડીને દયારામ સુધીની કવિતાનો એ પાઠ કરતા. પાઠ પોતે જ આસ્વાદક હોય. આમ તેઓ મૂર્તિપૂજા વગેરેમાં માનતા ન હતા, પણ દયારામની કવિતા માણતા હોય તો એના પ્રવાહમાં ગીત પણ રચે ‘હરિવર મુજને હરી ગયો, મેં તો વહાલ કીધું નહોતું, ને તો ય મુજને વરી ગયો …’

આ ગીત અતુલ દેસાઈએ ગાયેલું અને કુમુદિની લાખિયાએ એના પર નૃત્ય કરેલું, એ જોઈને સમીક્ષક નામવરસિંહ પ્રસન્ન થયેલા. એ પછીના વર્ષમાં જ કદાચ નામવરસિંહના સૂચનથી દિલ્હી સાહિત્ય અકાદમીએ સંવંત્સર વ્યાખ્યાન માટે ભગતસાહેબને આમંત્રણ આપેલું. એમાં તેઓ રવીન્દ્રનાથની કૃતિ ‘ચિત્રાંગદા’ વિશે બોલેલા. મોરારિબાપુની નિશ્રામાં ચાલતા અસ્મિતા પર્વમાં બે વખત આવ્યા પછી ભગતસાહેબે ના પાડી તો મેં તેમને કહ્યું કે તમે એમને ‘ચિત્રાંગદા’ વિશે બોલવા કહો તો એ ના નહીં પાડી શકે. અને એ મહુવા આવેલા, બે કલાક બોલેલા.

એ પૂર્વે મીરાંબાઈ વિશે પણ બે કલાક બોલેલા. ત્યાં વ્યાખ્યાન 50 મિનિટનું હોય છે, પરંતુ ભગતસાહેબ માટે બે કલાક પણ ઓછા પડે. આવા તો અનેક પ્રસંગો છે કે અંગ્રેજી સાહિત્ય વિશેના એસ.આર. ભટ્ટના અને નિરંજન ભગતના બબ્બે કલાકના પ્રવચનો અમારી પેઢીએ સાંભળેલા હોય. મેં ‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં એમની આજની કવિતા વિશે લેખ લખેલો. ત્રણ ચાર દાયકાના વિરામ પછી એમણે કવિતા લખવાની શરૂ કરી. તેમાં તદ્દન બોલચાલની ભાષામાં સહેજે ય રંગદર્શિતા વિના એમણે પ્રેમની કવિતા લખી છે. ગીત પણ વનવેલી છંદમાં વાંચી શકાય એવી કેટલીક રચનાઓ છે. અમે થોડાક મિત્રો (હું, રમેશ ર. દવે અને કિરીટ દૂધાત) ભગતસાહેબ વિશે અધ્યયન ગ્રંથ તૈયાર કરી રહ્યા છીએ. એમાં એમના વિશે પ્રગટ થયેલા લેખો અને નવા લેખો પણ હશે.

રાજેન્દ્ર શાહ અને નિરંજન ભગત મળીને ગુજરાતી કવિતાને એક નવો યુગ આપે છે. રાજેન્દ્રભાઈમાં અદ્વૈત દર્શન વ્યક્ત થાય છે તો નિરંજન ભગતની કવિતામાં સામાજિક સંદર્ભ સાથેની વ્યાપક યુગચેતના વ્યક્ત થાય છે. આ દૃષ્ટિએ એમના પ્રદાનનું રાષ્ટ્રીય મહત્ત્વ છે. ફ્રેન્ચ ભાષા તેઓ જાણતા હતા અને ત્યાંના પ્રવાસોની ડાયરી પણ પ્રગટ કરવા જેવી છે. એમને વિવેચન માટે સાહિત્ય અકાદમી દિલ્હીનો એવોર્ડ મ‌ળેલો. ગુજરાતના જે તે સમયના તમામ સન્માન એમને પ્રાપ્ત થયેલાં.

એ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું પ્રમુખપદ સ્વીકારે એ માટે અમે કેટલાક મિત્રો તેમને ત્યાં ગયેલા અને વચન લઈને જ ઊભા થયેલા. એ જ રીતે તેમણે ટ્રસ્ટી પદ પણ સ્વીકાર્યું હતું. એમના સૂચનથી એમના બે શિષ્યો – પાવનભાઈ અને રૂપલબહેન પણ ટ્રસ્ટી તરીકે પરિષદને સેવા આપે છે. અમારી પેઢીના ગુરુ નિરંજન ભગત આગામી અનેક પેઢીઓને પ્રેરણા આપતા રહેશે.

સૌજન્ય : ‘સાહિત્ય વિશેષ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્ડે ભાસ્કર”, 04 ફેબ્રુઆરી 2018