જીવનનો પ્રવાહ એ જ એની કાયમની સમથળ સપાટીએ વહ્યો જતો હતો. સામાન્ય માંદગીઓ વચ્ચે વચ્ચે ડોકિયાં કરી જતી હતી. કશું ગંભીર-ચિંતાજનક કે ઉપદ્રવ્યજનક જોજનો દૂર દેખાતું નહતું, ત્યાં અચાનક બે દિવસ પેશાબ બિલકુલ બંધ થઈ ગયો, ડૉક્ટરે સોનીગ્રાફિક તપાસ કરી અને જીવનમાં મહા-ભયંકર, ભીષણ કહેવાય એવું નામ લઈને નવો વ્યાધિ જીવનમાં ટપકી પડ્યો.

પરંતુ કોણ જાણે કેમ લોકો કૅન્સરને ગમે તેટલો ભયંકર, પ્રાણઘાતક રોગ ગણતા હોય, પરંતુ આજ દિન સુધી મને એની ભીષણતા-ભયંકરતાનો કોઈ સ્પર્શ જ થતો નથી. સમાચાર સાંભળીને ચારે બાજુથી સ્વજનો – મિત્રો – પ્રિયજનોનો પારાવાર પરિવાર ઊમટી વળ્યો અને જાણે પ્રેમનો ધોધ વરસ્યો. અનેકવાર આવતો અનુભવ પારિજાતકનાં ફૂલની સુગંધ ફેલાવતો ફરી એકવાર અનુભવાયો – બાબા તેરી નગરી મેં પ્યાર મિલા પરિવાર મિલા!

તેમાં વળી થોડા જ દિવસો બાદ, રેંટિયા બારસે મારી વર્ષગાંઠ આવી. વળી સ્વજનો ઘેરાઈ વળ્યા. કાંઈક કહેવાનો આગ્રહ થયો તો તત્ક્ષણે મનોજગતમાંથી જે ઊભરાઈ આવ્યું તે આવું કાંઈક હતું – આજે મારી વર્ષગાંઠ, વર્ષગાંઠ તો વરસો વરસ આવે છે, પરંતુ આ તો છે મારી ચોર્યાસી વર્ષની વર્ષગાંઠ, આપણા ભારતમાં 84 વર્ષના આંકડાનું આગવું મહત્ત્વ છે. ચોર્યાસી લાખ વર્ષનો એક ફેરો ગણાયો છે, ચોર્યાસી લાખ વર્ષે જીવાત્માની યોનિ બદલાય. હમણાં છેલ્લે છેલ્લે મારો કઠોપનિષદનો સ્વાધ્યાય ચાલતો હતો, જેમાં મૃત્યુદેવના સાક્ષાત્કારની સુંદર અનુભૂતિ આલેખાઈ છે. મૃત્યુદેવનું યથાર્થ નામ ‘યમદેવ’ છે. યમ એટલે યમ-નિયમ-સંયમની સુંદર આગવી સુગંધ અને પાવિત્ર્ય લઈને ખીલતું જીવનનું ફૂલ! જેના જીવનમાં યમ-નિયમ-સંયમની રંગોળી પુરાય છે તેનું જીવન પ્રસન્ન પ્રફૂલ્લિત પુષ્પ સમું નિર્મળ, સુગંધ અને પ્રકાશ ફેલાવનારું હોય છે. આવો જીવનના પણ જીવન સમો ચૈતન્યમય સાવ અચાનક સામે આવીને ઊભો રહ્યો ત્યારે મને એનું કશું જ અજાણ્યાપણું ન લાગ્યું. તે જ સવારે મેં અરુણને કહ્યું કે મને મકરંદભાઈનું ગીત સંભળાવો –

ખૂબ જેવું નામ લીધું, આખરે આવ્યા જ તે,
ગામમાં નહીં, ઠેઠ ઘરના ઉંબરે આવ્યા જ તે,

આ તો માત્ર ઉંબરે જ નહીં ઠેઠ ભીતર, ગભારામાં, ડૉક્ટર કહે – આ પેન્ક્રિયાના કૅન્સરના ગાંઠની ખૂબ ઊંડી હોય છે અને એ બહાર દેખા દે તે પહેલાં ઘણું કામ કરી ચૂકી હોય છે ! આમ મૃત્યુ દેવ સાવ દબાતે પગલે આવ્યા !

આમ તો દર વર્ષે યમરાજ વીતેલા વર્ષની ગાંઠ મારવા આવે. જીવનના એક મુકામની ગાંઠ ! જોઈ-તપાસી લો, જિવાયું તે કેવું જિવાયું, પરમ ધ્યેયની કેટલી નજીક પહોંચાયું, કેટલું અંતર બાકી રહ્યું એનો તાળો મેળવતા રહેવું અને તદનુસાર પુરુષાર્થને જાગૃત કરવો. આપણે વીતેલાં વર્ષોનાં લેખાંજોખાં કાઢી શકીએ, એટલે યમ દેવ જીવનનું પડીકું ઢીલુંઢાલું બાંધે, જેથી વેરી નાખવા જેવા ઘણા એરાઈ જાય અને બાકીનાં સચવાયેલાં રહે, પરંતુ આ તો ચોર્યાસી વર્ષ પૂરાં થયાની ગાંઠ ! યમદેવ એને સજ્જડ બાંધે ગાંઠે જે કાંઈ બંધાય તે સાથે, બાકી બધું અહીંનું અહીં.

આવી આ જીવનયાત્રા એક મુકામે પહોંચી છે ત્યારે અનુભવું છું કે જીવનયાત્રાની તમામ વાટે પ્રભુ સાથેને સાથે જ રહ્યા છે! જીવનમાં જે કાંઈ લાધ્યું તે બધું એના જ પ્રતાપે. એ જ મારા અંતરનો પરમ વિશ્રામ. પરંતુ હા, મારે એટલું સ્વીકારવું પડે કે જીવનયાત્રાના પ્રત્યેક માર્ગે, આગલા માઇલ સ્ટોને પહોંચતા રસ્તામાં ક્યાં ય અટવાઈ ન જવાય તે માટે સહાયરૂપ એવો મારી જિંદગીનો હમસફર પણ સદાને સાથેને સાથે છે. જીવનમાં વિયોગના ઘણા દિવસ આવ્યા, કહોને ? અડધું આયુષ્ય સમાજને નામે, છતાં ય એ વિયોગ ન લાગ્યો. સતત એ દિલાસો દેતા રહ્યા કે – બાઈ રે, જરીક વધુ જો વેઠે ! આ રહ્યો એ મુકામ આપણો, આ જીવનના તરભેટે ! … હવે જીવનના આ પરમ ત્રિભેટે પણ પ્રભુની ને એમની આંગળી પકડી રાખીને પહોંચી જઈશ.

સાચે જ કોઈ તાપ નથી, પરિતાપ નથી. ભયનું તો નામોનિશાન નથી, બસ આનંદ જ આનંદ અને એક પ્રકારની ગાઢ શાંતિ અનુભવાય છે. છેલ્લા મહિનાઓમાં મારી ઊંઘ રીસાઈ ગઈ હતી. રાતોની રાતો મેં પુસ્તકને સહારે કાઢ્યા. એને બદલે હમણાં હમણાં હું એવી ઊંઘી જાઉં છું કે કોઈ આવે તો મને જગાડવી પડે છે બસ, ફરિયાદમાં માત્ર દાહ-બળતરા અને ખંજવાળ છે.

પરંતુ નક્કી કર્યું છે કે સારવારમાં બાયોપ્સી કે કેમો વગેરેનો રસ્તો ન લેવો. શાંતિથી જે થાય તે કરવું અને ઉપદ્રવના શમન માટે સહજ સરળ રીતે જે પ્રાપ્ય હોય તેવા ઉપચારો કરવા. બાકી જે કાંઈ સામે આવે તે સહન કરવું. ખબર નથી, પંથ અજાણ છે, માર્ગે કેવાં કેવાં તોફાનો સંઘર્ષો આવશે તેની કોઈ ભાળ નથી. પણ જે કાંઈ આવે તે સહન કરી લેવું એવું વિચાર્યું છે. કહેવાય છે કે, શરીરમાં જેટલી સહનશક્તિ વધારો તેટલી સામનો કરવાની શક્તિ આવી મળે છે. બાકી હું તો ઝીણી ફોડકી થાય તો ય થથરી ઉડતી કે કૅન્સર તો નહીં હોયને! પણ જોઈએ હવે, શું થાય છે? સાથીઓ, હમસફરની દુઆઓ હમદર્દ બની જશે? મને મંઝિલે પહોંચાડી દેશે એવી આશા છે.

મૃત્યુનો ભય તો લગભગ ક્યારે ય લાગ્યો નથી. અસહ્ય લાગતું હોય તો તે સ્વજનોની વિદાય પરંતુ ધીરે ધીરે વિનોબા-વિચાર કેળવાતો ગયો કે અનંત સંબંધનો કોઈ છેડો નથી, કોઈ અંત નથી. આત્મસાત થયેલા સાથીઓ એક યા બીજા સ્વરૂપે આવી જ મળે છે અને જ્યારે સફળ દિવસ સાથે અનુબંધ જોડાઈ જાય છે પછી વિયોગ જેવું કશું રહેતું જ નથી. सियाराम सम सब जग जानी તો જ્યારે સધાય ત્યારે સાચું પરંતુ સૌમાં અંતરની છબીની છાયાઓ રમતી જોવા મળે સદ્‌ભાગ્ય પણ ક્યાં ઓછું છે? મુક્તિ રૂપે કેવળ પરમ પ્રભુ સાથે જ રહેવાનું કોને ન ગમે? પરંતુ જ્યાં સુધી પૃથ્વી પરના અંતિમ માણસનાં આંસુ ધોવાઈ ન જાય ત્યાં સુધી જંપ વાળીને બેસી જવું ન ગમે. છતાં ય અંતિમ નિર્ણયનો દ્વાર કેવળ પરમાત્માના હાથમાં, राजी हैं हम उसीमे, जिसमें तेरी रजा हो।

મૃત્યુ પછીના દેહ-સંસ્કાર વિષે હું કરુણાવાન કરતાં વેદાંતવાદી વધારે છું. હિંદુ ધર્મનો પિંડ છે એટલે भस्मान्तम् शरीरम् સંસ્કાર જ વધારે આત્મસાત થયો હોય, મારી ચિતા ખડકાઈ હોય અને એની અગનજ્વાળામાં એકેક શરીર ભસ્મીભૂત થતા હોય અને ચોમેર ઘેરાઈને ઉભેલા સ્વજનો-પરિજનોની આંખોમાં જ્વાળાના લબકારે લબકારે જિંદગીની વીતેલી ક્ષણો અનંત કાળમાં વિલોપાતી જતી હોય એવા દૃશ્ય જોયાં હોય. ક્યારે ય કરુણાવાન બનીને બીજાની અંગપૂર્તિ કરવાનું કરુણકાર્ય કરવું એ ઈશ્વરી યોજનામાં દખલગીરી લાગે. પરંતુ એક વાર સાંભળ્યું કે મારી એક પરમ મિત્રના મૃત્યુ બાદ દેહદાન કરવાની વાત વિસરાઈ ગઈ ત્યારે મનમાં તત્ક્ષણ સંકલ્પ જાગ્યો કે – તો પછી એમની ઇચ્છા હું પૂરી કરીશ. ત્યાર બાદ સ્વજનોને જણાવી દીધું છે કે સહેલાઈથી વ્યવસ્થા થતી હોય તો દેહદાન કરવું બાકી ચક્ષુદાન તો થઈ જ શકે.

વળી એક શ્રદ્ધા નાનપણથી પોષાતી આવી છે કે મૃત્યુની ક્ષણ નિશ્ચિત છે, ભલે એના પ્રકાર બદલાતા રહે. એટલે નિશ્ચિત રહેવાય છે બસ, માત્ર છેવટની જ નહીં પરંતુ હવે પછીની એકેએક ક્ષણ પ્રભુ સ્મૃિતમાં ઝબોળાયેલી રહે એવી જ આકાંક્ષા રહે છે. મૃત્યુની ગોદ મને હૂંફાળી લાગે છે. એમાં હું તમામ ચિંતાઓ અને ચિંતનો ઈશ્વરને સમર્પણ કરી લપાઈને સૂઈ જાઉં છું. ઈશા-કુંદનિકાએ નાનકડી ચબરખીમાં પણ એ જ સંદેશો મોકલ્યો છે કે ‘ઈશ્વર સદા ય તમારી સાથે રહો!’

જ્યાં સુધી શરીરમાં શક્તિ હશે અને અંત:પ્રેરણા થશે ત્યાં સુધી અંતિમ યાત્રામાં વાચકોને સાથે રાખીશ, બાકી તો –

હમણાં સાંજ પડશે પંખી તમામ પોતે પોતાના માળામાં પાછા ફરશે …

મારી પણ એ જ પ્રાર્થના રહે છે કે

મને એક સાંજ આપો રાત આપો એક રાત
મને આપો એક એવો આશ્લેષ
ફરફરવા લાગે આ સાત સાત જન્મોના તાણીને બાંધેલા કેશ
ગાવાથી સાવ મને અળગી કરીને નાથ, કાયમની કેદ મને આપો? …

સૌજન્ય : ‘સમાજ દર્શન’ નામક કોલમ માંહેનો આખરી લેખ; “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 16 અૉક્ટોબર 2015; પૃ. 07

પૂરવણી :

“જન્મભૂમિ”, 05 નવેમ્બર 2016

ભારતભૂમિમાં સૌથી પહેલો સૂરજ ઊગે એ ઉત્તર પૂર્વ પ્રદેશની એ કન્યા, પણ જ્યાં છેલ્લો પશ્ચિમ આથમે તે ગૂજરાતનાં અનેક મિત્રો સાથે એનો હાર્દિક ઘરોબો. નામ એનું લક્ષ્મી ફૂકન. સદાય હસતી-હસાવતી, પ્રસન્નવદના, હસમુખી આસામકન્યા.

આસામ પ્રદેશમાં સ્ત્રી-જાગૃતિનું જે પ્રમાણ છે તે ભારતમાં બીજે ક્યાં ન જડે. આસામની સ્ત્રીશક્તિની ખૂબી એ કે સાર્વજનિક સેવાના કામમાં પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા વધારે. આવું થવાનો પ્રથમ જશ મા કસ્તૂરબાને અને બીજો જશ આસામની પ્રભા સમાન અમલપ્રભા બાયદેવને ! અખિલ ભારતીય કસ્તૂરબા ટ્રસ્ટના નેજા હેઠળ આસામમાં જે નારી-જાગરણનું કાર્ય થયું, તેવું બીજે ક્યાં ન થયું. આપણી લક્ષ્મી પણ આ જ મોસમનો ફાલ. મૂળ વતન દિબ્રૂગઢ જિલ્લાનું નાનકડું ગામ. ૧૯૩૨માં પિતા નવીનચંદ્ર તથા માતા યોગેશ્વરીને ત્યાં જન્મ. સરહદી વિસ્તાર, સૈનિકોની સતત અવરજવર રહે, એટલે છોકરીઓ માટે નિશાળની દિશા બંધ ! પરંતુ ઘરમાં જ, આસામની સંસ્કૃિતના અધિષ્ઠાન સમું ‘નામઘર’ ચાલે, એટલે ભક્તિના સંસ્કાર સહજ લોહીમાં જ વહેતા થાય. તદુપરાંત, આસામમાં ઘેરઘેર ચાલતો રેશમના કીડાના ઉછેરનો ગૃહોદ્યોગ અને ઘરમાં જ વસ્ત્રો વણી આપતી સાળ – આ કબીરાઈ વારસામાં જ મળી. ભલે નિશાળે નહીં, પણ આસામની ગાંધીકન્યા અમલપ્રભા બાયદેવ પાસે તો કોઈ પણ કન્યાને મોકલી શકાય. આપણી લક્ષ્મી પણ એ રીતે કસ્તૂરબાની છત્રછાયામાં પહોંચી ગઈ. આરંભે ગૌહાટીના શરણિયા આશ્રમમાં ચણતર-ઘડતર થયું, પછી પહોંચી ગઈ દૂર-સુદૂરના કોઈ નાનકડા ગામમાં, જ્યાં બાળકો-સ્ત્રીઓથી માંડી સમગ્ર ગ્રામસેવાનો મોરચો સંભાળ્યો.

પણ વિધાતા કોને કહેવાય ? માણસને ક્યાંથી ઉપાડી ક્યાં પહોંચાડી દે ! ૧૯૬૨માં વિનોબાની પદયાત્રા આસામમાં પહોંચી અને યાત્રીદળમાં જોડાયેલી, પદયાત્રાની છેલ્લી હરોળમાં ચાલતી આ લક્ષ્મી ક્યારે આગળ આવી, વિનોબાનો હાથ પકડી, પદયાત્રા કરતાં કરતાં વિનોબા પાસેથી મરાઠી ગીતાઈના શ્લોક શીખવા માંડી, તે ખબરે ય ના પડી. હજુ તો એને પૂરું હિન્દી પણ આવડતું નહોતું, પણ વિનોબાએ એક કાંકરે બે પક્ષી સાધ્યાં. ગીતાનો સ્વાધ્યાય તો ખરો જ, સાથે ભારતની એક ભાષા-મરાઠીનું શિક્ષણ ! વિનોબા કહેતા – રાષ્ટ્રીય એકતા માટે દરેકે માતૃભાષા ઉપરાંત ભારતના અન્ય પ્રદેશની કોઈ ભાષા શીખવી જોઈએ.

વિનોબાજીની પદયાત્રા આસામમાં બે અઢી વર્ષ ચાલી, તે દરમ્યાન ભૂદાન-ગ્રામદાનનું કામ તો થતું રહ્યું, પરંતુ વિનોબાના સર્વોદય એજન્ડામાં બીજું ઘણું બધું સમાવાતું હતું. રાજસ્થાનની પદયાત્રા દરમ્યાન, ૧૯૫૯માં ‘બ્રહ્મવિદ્યા-મંદિર’ની સ્થાપના દ્વારા સેન્ટ્રલ-પાવર-હાઉસ સમા આશ્રમની સ્થાપનાનું કામ પણ આરંભાયું. ઇન્દોરમાં ‘વિસજર્ન આશ્રમ’ સ્થપાયો અને હવે વારો આવ્યો આસામનો. આસામની એક વિશેષતા આ કે તે સમસ્ત રાષ્ટ્રની પૂર્વીય સરહદનો ભૂભાગ હતો. એટલે ભારત-ચીનની સરહદે, શિવસાગર જિલ્લાના લખીમપુર વિસ્તારમાં પદયાત્રા દરમ્યાન, સમસ્ત વિશ્વને મૈત્રીનો સંદેશ આપતા ‘મૈત્રી-આશ્રમ’ની સ્થાપના કરી, જેના મંત્ર-તંત્ર, ઉદ્દેશ-કાર્યક્રમ બધું જ એક માત્ર मैत्री – ભગવાન બુદ્ધને સાંપડેલી પ્રથમ સંબોધિ.

મૈત્રી-આશ્રમમાં સદસ્યારૂપે પણ ત્રણ બહેનોની વરણી થઈ, જેમાં ગુણદા-બાયદેવ ઉપરાંત લક્ષ્મીનો પણ સમાવેશ થયો. ત્રીજી સદસ્યા, વિનોબાએ પોતાના તરફથી પ્રતિનિધિ રૂપે કુસુમ દેશપાંડે પર કળશ ઢોળ્યો અને ત્રણેયનું સંયુક્ત નામ – गुकुल રાખ્યું. ત્યાંથી વિનોબાને પાકિસ્તાન (વર્તમાન બાંગ્લાદેશ) જવાનું થયું. મૈત્રી આશ્રમ હજી પા પા પગલી ભરી રહ્યો હતો, ત્યાં નિયતિએ લક્ષ્મીની ભાવિ દિશા ફરી પાછી બદલી. રાષ્ટ્રીય એકતાના અનુસંધાને વિનોબાનું સતત ચિંતન-મનન ચાલતું રહ્યું અને એમણે એક કાંકરે બે પંખીને સાધવા ‘અખિલ ભારત મહિલા પદયાત્રા’નો વિચાર મૂક્યો. મહિલા પદયાત્રા એટલે સ્ત્રી-શક્તિ-જાગરણનું કાર્ય તો થાય જ, તદુપરાંત, ઠેઠ આસામ પ્રદેશની બહેનો ભારતભરમાં બાર-બાર વર્ષ સુધી અખંડ પદયાત્રા કરતી રહે અને લોકોને સર્વોદયનો સંદેશો આપતી રહે, એ એક અભૂતપૂર્વ ઘટના હતી. જૈન સાધ્વીઓ એક-બેની મંડળીમાં વચ્ચે વચ્ચે પદયાત્રા કરતી રહે, પરંતુ આ તો અખંડ બાર વર્ષની વાત અને સર્વોદય વિચાર પ્રચારના ઉદ્દેશમાં રાષ્ટ્રીય એકતા, સર્વ-ધર્મ સમન્વય, સ્ત્રી-શક્તિ-જાગરણ જેવા મુદ્દા સમાવી યાત્રાને નામ આપ્યું – અખિલ ભારત મહિલા લોકયાત્રા.

યાત્રાનો શુભારંભ માતા કસ્તૂરબાની સ્મૃિતમાં ૧૯૬૨માં કસ્તૂરબાગ્રામ-ઇન્દોરથી જ થયો અને યાત્રાનું સુકાન સોંપાયું – લક્ષ્મી તથા હેમા ભરાલી બાયદેવને. હેમાબહેન આસામનાં ધૂંવાધાર મિજાજનાં અગ્રગણ્ય સેવિકા હતાં, અમલપ્રભા બાયદેવના જમણા હાથ સમાં. આવડી મોટી જવાબદારી નિભાવી શકે તેવાં ખમતીધર. ઇન્દોરના શુભારંભે જ બીજી બે બહેનો જોડાઈ. પંજાબનાં નિર્મલ વેદ અને ઇન્દોરનાં શ્રીદેવી રિઝવાની – આમ, લોકયાત્રામાં ભારતના વૈવિધ્યનું પ્રતિનિધિત્વ પ્રગટ થયું અને ઇતિહાસની એક અજોડ અભૂતપૂર્વ ઘટનાનો મંગળ આરંભ થયો.

બાર-બાર વર્ષ કાંઈ નાની સૂની વાત નથી. હિમ-આતપ-વર્ષાના માર-પ્રહાર ઝીલતી, લોકોના કાને સર્વોદય-વિચારનો સંદેશો પહોંચાડતી ભારતના ચારે ય ખૂણે ફરતી રહી. ભારતના ભવ્ય ઇિતહાસમાં સીતામૈયા-લક્ષ્મણ સાથે રામજીએ ચૌદ ચૌદ વર્ષનો વનવાસ માણ્યો, શંકરાચાર્ય જેવા પ્રકાંડ પંડિતે ભારતના ચારે ય ખૂણે પહોંચી શંકર-મઠની સ્થાપના કરી. આધુનિક કાળમાં વિનોબાની તેર વર્ષ અને તેર માસની સમસ્ત ભારતભરમાં પદયાત્રા થઈ. પરંતુ આ ‘મહિલા લોકયાત્રા’ ‘એકમેવ અદ્વિિતયમ્‌’ હતી. આ યાત્રા દરમ્યાન, વિશાળ ભારત દેશના અનેક પ્રકારના વૈવિધ્યનાં દર્શન તો થયાં જ, અનેક ભાષાઓ શીખવા-સમજવા મળી અને મુખ્ય વાત તો એ કે વ્યાપક લોકહૃદય સાથે આત્માનુસંધાન જોડાયું.

પૂરાં બાર વર્ષે, પવનારના બ્રહ્મવિદ્યા-મંદિરમાં આ લોકયાત્રાની પૂર્ણાહુતિ વિનોબાજીના સાંનિધ્યમાં થઈ. એ જ અવસરે, અખિલ વિશ્વ મહિલા સંમેલનનું પણ આયોજન થયું હતું. સમસ્ત ભારતભરમાં વહેતી વહેતી આવેલી એક નદી જાણે મહાસાગરમાં ભળી ગઈ અને જાણે એક ભવ્ય સંગમતીર્થ નિર્માણ થયાનો સૌને અનુભવ થયો.

એક વખતે, પવનારમાં અમે થોડી બહેનો એક ઓટલા પર બેસીને સમી સાંજની થોડી ગપસપ ચલાવી રહી હતી. લક્ષ્મી પણ એમાં હતી, એણે કહેલો એ પ્રસંગ આજે પણ મને યથાતથ યાદ છે, કહે – હજી આશ્રમમાં પાકાં મકાન નહોતાં થયાં, ત્યારની વાત છે. હું આશ્રમના એક ખૂણે બાંધેલી ઘાસફૂસની ઝૂંપડીમાં રહેતી હતી. આમ તો અમે બેત્રણ જણ સાથે હોઈએ, પણ તે રાતે હું સાવ એકલી હતી. હું તો મારો રોજનો સ્વાધ્યાય-પ્રાર્થના વગેરે પતાવી સૂઈ ગઈ. રાત-મધરાત થઈ હશે અને મને ઝૂંપડીની બહાર થોડો સળવળાટ સંભળાયો. થોડી વાર કાન માંડીને સાંભળવાનો પ્રયાસ કર્યો તો લાગ્યું કે બે ત્રણ માણસો છે. થોડી વાર તો હું ગભરાઈ. ગમે તેટલી બૂમો પાડું તો પણ આશ્રમના મુખ્ય ખંડમાં મારો અવાજ પહોંચે તેમ નહોતું. પેલા લોકો હવે ઝૂંપડીને તોડી-ફોડી રહ્યા હતા. નશો કરીને આવેલા, એટલે બોલવાનું ય ઠેકાણું નહોતું. થોડી વાર તો શું કરવું, સૂઝ ન પડી, દિલ તો ધડક ધડક ધડકવા માંડેલું. ‘રામ-હરિ’નો નામ જપ શરૂ કર્યો. બસ, હવે ઝૂંપડીમાં દાખલ થવાય તે ટલી તોડફોડ થવામાં જ હતી, ત્યાં મને અચાનક સૂઝ્યું, ‘‘અરે ! આશ્રમનો ઘંટ તો અહીં જ છે ! ઘંટની દોરી પણ અંદર પડે. તરત હાથમાં દોર લીધો અને હતી તેટલી શક્તિ વાપરીને જોરશોરથી ઘંટ વગાડવા લાગી. શાન્ત-મધરાતે ઘંટનો ટન-ટન અવાજ ચોમેર ફેલાઈ ગયો અને આશ્રમવાસીઓ લાઠી-ફાનસ લઈને આવી પહોંચે એ પહેલાં પેલા નશામાં ચકચૂર આગંતુકો ભાગી ગયા.

આ તો થોડો ખટમધુરો અનુભવ, પણ જ્યારે સરહદના સૈનિકો અવારનવાર મુલાકાત લેતા રહે ત્યારે એમની સાથે ‘યુદ્ધ અને શાન્તિ’ની વાતો કરવાનો અપૂર્વ લહાવો પણ મળતો. એ બધા સશસ્ત્ર સૈનિક, તો આશ્રમમાં અહિંસક શાન્તિ-સૈનિક ! પ્રેમ અને ભાઈચારો એ જ એમનાં શસ્ત્રાસ્ત્ર ! આ નિર્વ્યાજ પ્રેમના બળે તો ઠેઠ પૂર્વની સરહદે વસેલા ‘મૈત્રી આશ્રમ’ની બહેનો સૌરાષ્ટ્રના પશ્ચિમ દરિયે દર વર્ષે રાખડી બાંધતી સહોદરા-સમી બહેનો બની ગઈ હતી. ધોરાજી-ઉપલેટાના કરશનભાઈ વાઘાણીના કુટુંબ સાથે લક્ષ્મી એવી એકરૂપ થઈ ગયેલી કે વર્ષમાં એક વાર તો એને આવવું જ પડે. એ ન આવે તો કરસનભાઈ આસામ પહોંચે – બહેનની ભાળ લેવા ! કરશનભાઈ તો સર્વોદય-પરિવારના, પરંતુ ભાવના-પ્રજ્ઞેશ જેવા સર્વસામાન્ય નાગરિકો પણ દર વર્ષે રક્ષાબંધનની રાહ જુએ ! ‘આર્થિક સહાય’ એ તો નાચીજ બાબત છે. પૂર્વ-પશ્ચિમના સ્નેહ-સખ્યનું જે મીઠું-મધુરું અને મંગળકારી તોરણ બંધાય છે, તેનું જ મહત્ત્વ છે. એક જમાનામાં, સુદૂરપૂર્વની ‘રૂક્ષ્મણી’ દ્વારકાધીશની પટરાણી બનીને ગુજરાતમાં વસે. આ યુગની ‘લક્ષ્મી’ ભગિની બનીને રાખડી બાંધતી રહી.

આવી આપણી એક લાડકી બહેન મે માસની બીજી તારીખે [2016] પૃથ્વી પરથી વિદાય થઈ છે, ત્યારે દેશભરની અસંખ્ય ભાવાંજલિ સાથે ગુજરાતના અનેક સ્નેહી-સુહૃદોની સ્મરણાંજલિ જોડાઈ રહી છે. આમ તો, લક્ષ્મીને છેલ્લાં વર્ષોમાં મધુપ્રમેહનો રાજરોગ લાગેલો અને ઓળખી ન શકાય એ હદે એ કૃશકાય થઈ ગઈ હતી. છતાં ય, શક્ય બન્યું ત્યાં સુધી દર વર્ષે એક વાર પૂ. બાબાની સમાધિ પાસે, પવનારમાં એ આવતી રહી. છેલ્લે-છેલ્લે, મુંબઈ સર્વોદયના શાન્તાશ્રમના તુલસી સોમૈયા એની ખબર કાઢવા પહોંચી ગયેલા. ફોન પર એ કહેતા હતા – ‘બહેન ! છેવટ સુધી એ પૂરા ભાનમાં હતી. બસ, ‘રામ-હરિ’નું રટણ ચાલતું હતું અને અત્યન્ત શાન્તિ-સ્વસ્થ મનોસ્થિતિમાં જ એણે છેલ્લો શ્વાસ મૂક્યો.’

આવી વિશ્વમિત્રા સમી, જીવનના મંગળપથની શ્રેયાર્થી, દેશના પ્રથમ પરોઢનાં કિરણો ઝીલી ઠેઠ પશ્ચિમ સુધી પહોંચાડી ધન્ય થતી રાષ્ટ્ર-લક્ષ્મી આપણી વચ્ચેથી વિદાય થઈ છે ત્યારે એના ચરણોમાં સમસ્ત સુહૃદજનોની શ્રદ્ધાંજલિ સમર્પિત છે.

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 01 જૂન 2016; પૃ. 09-10

એનું નામ જ કુસુમ. નામ જેવું જ સુકુમાર વ્યક્તિત્વ. કોઈને નડવાની-કનડવાની તો વાત જ કેવી. એ અડે તો પણ ફૂલ સમી માર્દવતાથી ! ફૂલ બનીને એણે સુગંધ વહેવડાવી; તે પણ પોતાના વ્યક્તિત્વની નહીં, એણે સુગંધ વહેવડાવી એના યુગના એક એવા પ્રખર કર્મીની, જેના વિચારોએ વીતેલા યુગોનું નવનીત, વર્તમાન યુગનું ઔષધ અને ભાવિ યુગની નવી ક્ષિતિજોનો ઉઘાડ કરી આપ્યો.

કુસુમ વિનોબાની કલમ હતી. બાબાએ એમના જમાનાની ફાઉન્ટન-પેનનો અનુવાદ કર્યો હતો – ઝરની. આ કુસુમ બાબાની ઝરની હતી. બોલ બાબાના મુખેથી ઝરે ન ઝરે, ત્યાં કુસુમની આંગળીઓ ઝરની બનીને બોલાયેલા બોલને અંકિત કરી દેતી. આમ તો રિપોર્ટરો તરીકે કુંદર દિવાનથી માંડીને મુંદડા, નિર્મળા, મીરા, કાલિન્દી જેવા અનેક લહિયા આવ્યાં ને ગયાં, પણ સૌથી વધારે સમય તો આ કુસુમ જ એમનો પડછાયો બનીને એમની સાથે પદયાત્રામાં અને પાછળથી ‘વિનોબા-નિવાસ’માં પવનાર રહી. વિનોબાનું ‘અંતિમ પર્વ’ પ્રકાશિત થયું, તે કુસુમની કૃપાથી. એ જ રીતે, ભૂદાન-ક્રાંતિના પરોઢનું વર્ણન પણ કુસુમની કલમે જ, વર્ષો પહેલાં ‘ક્રાંતિ કી ઓર’ શીર્ષકથી પ્રગટ થયું, તે પણ એની જ કરણી !

એનું પૂરું નામ – કુસુમ દેશપાંડે. મૂળ અમરાવતી, મહારાષ્ટ્રની. નિર્મલા દેશપાંડે એની ચચેરી બહેન ! નિર્મલાની આંગળી પકડી એ વિનોબા પાસે પહોંચી – બિહાર યાત્રામાં. સ્નાતક તો નાગપુર યુનિવર્સિટીમાં થઈ, પરંતુ વિદ્યા અને વ્રત એમ બેઉ સ્નાતકોનું સ્નાન તો વિનોબાની હરતી-ફરતી વિદ્યાપીઠે જ કરાવ્યું. કુસુમની ડાયરીઓ દ્વારા પ્રકૃતિના વિધવિધ રંગોની રંગોળી સાથે ભૂદાનની અભિનવ ક્રાંતિના ભારતના ગામેગામ પડઘાયેલા સંદેશને પણ એણે દુનિયા સુધી પ્રસાર્યો.

હૃદય એનું કૂણાં માખણ સમું. પાંચ વર્ષો સુધી એની સાથે રાત-દિવસ વિનોબા-પદયાત્રામાં રહેવાનું થયું, પરંતુ ક્યારે ય એની ભ્રમરો તણાયેલી જોવા ન મળી. લગભગ સમવયસ્ક હોવા છતાં, મોટીબહેન બનીને એણે મને સાચવી. એને ઊંચે સાદે બોલતાં જ આવડતું નહોતું. ધીરે ધીરે પોતાના વ્યક્તિત્વને સમેટતી એ ક્યારે વિનોબાને આખેઆખી સમર્પિત થઈ ગઈ, એનું ઓસાણ જ ન રહ્યું. એનું ભાન થયું, વિનોબાની આસામ યાત્રામાં. પદયાત્રા દરમ્યાન, વિનોબાએ ભારત-ચીનની સરહદે, શિવસાગર જિલ્લાના લખીમપુર ખાતે मैत्री आश्रमની સ્થાપના કરી અને ગુણદા તથા લક્ષ્મી બાઈદેવ સાથે પોતાના પ્રતિનિધિ રૂપે કુસુમને પણ અધિષ્ઠિત કરી, ત્યારે ! બાબાની આજ્ઞા હતી એટલે મૈત્રી-આશ્રમમાં રહી. મૈત્રીનો સંદેશ ફેલાવવાનું કાર્ય સ્વીકારી તો લીધું, પરંતુ બાબાનો વિયોગ એ સહી ન શકી. ધીરે ધીરે તબિયત એટલી લથડતી ગઈ કે વિનોબાને પાછી પદયાત્રામાં, પોતાને ઘેર બોલાવી લેવી પડી.

તેર વર્ષની પદયાત્રા બાદ, વિનોબા પવનાર આશ્રમમાં સ્થિર થયા ત્યારે, વળી પાછા વાહનયાત્રામાં બિહાર ગયા ત્યારે પણ સાથે જ હતી. પવનાર-નિવાસ દરમ્યાનની કુસુમની ડાયરીઓ ‘મૈત્રી’ માસિકમાં છપાતી. એમાં રોજેરોજની નાની-મોટી તમામ હલચલ, એવી સુંદર રીતે આલેખાતી રહી કે ‘મૈત્રી’ના વાચકો સર્વપ્રથમ ‘विनोबा-निवास से’ જ વાંચતા.

ધીરે ધીરે બાબાની વાણી ઓસરતી ગઈ, વચ્ચે-વચ્ચે મૌનના ગાળા આવ્યા, ત્યારે પણ ‘બાબા-કુટિ’નો એક ખૂણો જ એની બેઠક-ઊઠકનું કેન્દ્ર બની રહ્યો, અને બાબાના શબ્દને જ નહીં, એમના મૌનને પણ એ અંગીકૃત કરતી રહી. એના નામ કુસુમની જેમ, એને ફૂલો ખૂબ ગમતાં. વિનોબા-યાત્રામાં સ્વાગતમાં મળતાં ફૂલહાર એ બાબા-કુટીની ‘ૐ’ છબી સામે ધરી દેતી. આશ્રમમાં તો સાક્ષાત્ ‌ભરત-રામ હતા, સાથોસાથ અનેક દેવ-દેવીઓની મૂર્તિ ! થોડીક તો ખંડિત મૂર્તિઓ પણ ! રોજ વહેલે પરોઢિયે, ત્રણ વાગે ઊઠી સ્નાન કરી આશ્રમની ફૂલવાડીનાં ફૂલ એ ચૂંટતી અને એકેક મૂર્તિને શ્રદ્ધાપૂર્વક માથે ચઢાવતી. પછી તો ‘વિનોબા-સમાધિ’ પણ ઉમેરાઈ અને આ ફૂલમાલણને જાણે પ્રભુની આરતી ઉતારવાનું મંગળકાર્ય પણ મળી ગયું.

છેલ્લાં વર્ષોમાં, તો મહેમાનો-મુલાકાતીઓનું સ્વાગત કરવાનું કામ એણે ઉપાડી લીધેલું, ત્યારે એની મહેમાનગતિની જે નિષ્ઠા પ્રગટ કરી તે અદ્‌ભુત હતી. યાદ આવે છે, જ્યારે બાલી ટાપુનાં શ્રીમતી ઓકા મહેમાન બનીને થોડા દિવસ આશ્રમમાં રહેવા આવ્યાં, ત્યારે ખડે પગે હાજર રહીને કુસુમે જે સેવા કરી હતી, તેમાં ‘अतिथि देवो भव -’ આજ્ઞાનું શબ્દશઃ પાલન જોવા મળેલું. આ તો આશ્રમના મહેમાનોની વાત. પરંતુ રોજેરોજ મુલાકાતીઓનાં જે ટોળેટોળાં આવે, તેમને પણ આશ્રમ, આશ્રમવાસીઓ, તથા વિનોબાના વિચારોની જે વિસ્તારપૂર્વક લ્હાણી કરતી, તે પણ અદ્‌ભુત જ હતું. જીવનભર એને જે કામ મળ્યું, તેને શિર પર આદરપૂર્વક ચઢાવી, પોતાની શક્તિનું બુંદેબુંદ એણે ખર્ચી બતાવ્યું.

આવી આપણી કુસુમને છેલ્લાં વર્ષોમાં સ્મૃિતભ્રંશ થયો. એકની એક વાત એક જ માણસ સાથે કરતી રહે, અરુણ ત્યાં જાય તો મળતાં વેંત પૂછે मीरां कैसी है ? – વળી કલાકે મળવાનું થાય તો ફરી પૂછે – मीरां कैसी है ? – સભામાં બાબાનાં સ્મરણો કહેવાનું સોંપાય, તો એકનો એક પ્રસંગ ફરી-ફરી દોહરાવ્યા કરે ! ભૂલી જવાના આ રોગે એની તમામ સ્મૃિતઓને હરી લીધી. આવી કુસુમપ્રિયા કુસુમની અંતિમ માંદગી પણ ‘કુસુમ’ને કારણે જ થઈ ! વહેલી સવારે ફૂલ ચૂંટતાં પગ લપસ્યો, પડી. પગ ભાંગ્યો ! ફરી એક વાર પડી અને  એવી પડી કે પથારીમાંથી ઊભી જ ન થઈ ! છેલ્લી માંદગી ઘણી લાંબી ચાલી. ડૉક્ટરે તો ઘણા વહેલા કહી દીધું હતું કે હવે પથારીમાંથી ઊભાં થાય તો જ નવાઈ ! પણ કોણ જાણે કેમ, એને ‘કશાક’ની રાહ હતી. ૧૧મી સપ્ટેમ્બર તો વીતી ગઈ, પણ દિવાળી આવવાની બાકી હતી !

દિવાળી પણ આવી ને ગઈ ! પંદરમી નવેમ્બર આવી ! એ દિવસે તો કીર્તન-પાઠ કરવાનાં હોય ! એ બધું પૂરું કર્યું. અને સોળમી નવેમ્બરે બપોરે અઢી વાગે અંતિમ શ્વાસ વિનોબાનાં ચરણોમાં વિસજિર્ત  કરી એ ‘વિનોબા-નિવાસે’ પહોંચી ગઈ ! ૩૦ નવેમ્બર-૧૯૩૦માં એ જન્મી, ૧૬ નવેમ્બર ૧૫ની બપોરે એ વિદાય થઈ.

એક એવું ફૂલ, જેમાં સુગંધના દીવા થયા, વંદન કરો !                  

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 01 ડિસેમ્બર 2016; પૃ. 15