ભારતની પ્રાચીનકાળની શાસન વ્યવસ્થાથી વર્તમાન સંસદીય લોકશાહી સુધીની સફર

ભારત લોકશાહીની જનની છે કે નહીં એ એક ચર્ચાસ્પદ બાબત છે. કારણ કે, આઝાદી પછી આપણે જે ઉદારવાદી લોકશાહી અપનાવી છે તેનું મૂળ પશ્ચિમની લોકશાહીમાં છે. અને પશ્ચિમની આધુનિક લોકશાહીનું મૂળ ઈ.પૂ. છઠ્ઠી સદીના ગ્રીસ અને રોમની લોકશાહીમાં છે.

પ્રાચીન ભારતની શાસન વ્યવસ્થા

પ્રાચીન ભારતની શાસન વ્યવસ્થા મહદંશે રાજાશાહી હતી. ઉદાહરણ તરીકે, ઈ.પૂ. હજારો વર્ષ પહેલાં થઈ ગયેલા મનાતા રામ અને કૃષ્ણ સાથે જોડાયેલી વાર્તાઓ અને ઘટનાઓ દર્શાવે છે કે તે સમયમાં રાજાશાહીનું પ્રચલન હતું. પરંતુ, કેટલાક ઇતિહાસકારો નોંધે છે તેમ, ત્યાર બાદ, ઈ. પૂ. ૬ઠ્ઠી સદીની આસપાસ ભારતીય ઉપખંડના ઉત્તર ભાગમાં વિકસેલ કેટલાંક જનપદો શક્તિશાળી અને સ્વતંત્ર પ્રજાસત્તાકો હતાં. આ પ્રજાસત્તાકોનું શાસન માળખું વિકેન્દ્રિત હતું. જો કે, આ જનપદોમાં સત્તા થોડા શ્રીમંત ઉમરાવોના હાથમાં કેન્દ્રિત હોવા છતાં, એકંદરે એમ કહી શકાય કે ત્યાં સહભાગી શાસન અને જવાબદારી જેવાં લોકતાંત્રિક મૂલ્યોનો વિકાસ થયો હતો. આ પ્રજાસત્તાકોમાં અગત્યના નિર્ણય લેવાની સત્તા સભા અને સમિતિ જેવી સંસ્થાઓ પાસે હતી. આ જનપદોને આખરે ઈ.પૂ. ચોથી સદીમાં મૌર્ય સામ્રાજ્ય દ્વારા જીતી લેવામાં આવ્યાં હતાં. ત્યારબાદ ભારતમાં રાજાશાહીનું જ પ્રચલન રહ્યું. પ્રાચીન ભારતના માનવ ધર્મશાસ્ત્ર, મહાભારત, અને કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્ર જેવા ગ્રંથોમાં પણ રાજાશાહીનો જ ઉલ્લેખ થયો છે.

રાજાશાહીનો યુગ

જનપદોના પરાભવ પછી ભારતમાં શક્તિશાળી સામ્રાજ્યો અને રાજાશાહીઓનો ઉદય થયેલો જોવા મળે છે. ઉત્તરમાં મૌર્ય અને ગુપ્ત તથા દક્ષિણમાં ચોલા, પંડ્યા, અને ચેરા જેવાં શક્તિશાળી સામ્રાજ્યોના ઉદય પછી શાસનપ્રણાલી વધુ કેન્દ્રિકૃત થઈ હતી. જો કે, આ સામ્રાજ્યોના પતન સાથે રાજ્યવ્યવસ્થા નાનાં રજવાડાંઓમાં વિભાજિત થઈ ગઈ હતી. અને સામંતોને વધુ સ્વાયત્તતા મળી હતી.

ત્યારબાદ, મધ્ય યુગમાં ઉત્તર ભારતમાં દિલ્હી સલ્તનત અને મુગલ સામ્રાજ્ય જેવાં શક્તિશાળી સામ્રાજ્યોનો ઉદ્ભવ થયો હતો. મધ્યયુગીન ભારતમાં રાજાઓ અને તેમની પ્રજા વચ્ચેનો સંબંધ વિવિધ પ્રદેશો, રાજવંશો, અને સમયગાળામાં અલગ-અલગ હતો. તેમ છતાં, કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ લગભગ સામાન્ય હતી. જેમ કે, રાજાઓને શાસન કરવાનો દૈવી અધિકાર હતો એમ માનવામાં આવતું. અને શાસકને શાસન લગભગ વંશપરંપરાથી વારસામાં મળતું. આ રાજાશાહીઓમાં નિરંકુશ શાસન વ્યવસ્થા હતી, જ્યાં રાજા અથવા રાણીના હાથમાં સંપૂર્ણ સત્તા હતી. પ્રજાને રૈયત (subjects) ગણવામાં આવતી. રૈયત માટે રાજા પ્રત્યે વફાદારી રાખીને રાજ્યની આજ્ઞાનું પાલન કરવું જરૂરી હતું. અને રાજાને તેની પ્રજાની સુખાકારી માટે જવાબદાર પિતા તરીકે જોવામાં આવતો હતો. આમ, રાજા અને પ્રજા વચ્ચેનો સંબંધ મા-બાપ અને બાળકો જેવો હતો. પરંતુ મહદંશે રૈયત સાથે કાં તો અમાનવીય વ્યવહાર થતો અથવા અબુધ બાળક જેવો. તેનું હિત શેમાં રહેલું છે તે રૈયતને પૂછવાનું જરૂરી માનવામાં આવતું નહીં. આવા રાજાઓ ઉપર શાસિત પ્રજાનું નિયંત્રણ ન હોવાથી ક્યારેક તેઓ બિનકાર્યક્ષમ અને મનસ્વી બની જતા. રૈયત રાજ્ય કરતાં રાજાને વધુ વફાદાર રહેતી. રાજાઓની આવક મોટા ભાગે કરવેરા અને બળજબરીથી કરાવાતી મજૂરી પર આધારિત હતી. જેનાથી રૈયતનું શોષણ થતું. કેટલાક રાજાઓ તેમની સત્તાનો દુરુપયોગ કરીને જોહુકમી કરતા, વધુ પડતા કર લાદતા, અને રૈયતને પોતાની મિલકત સમજીને પોતાના હિત માટે તેનો મન ફાવે તેમ ઉપયોગ કરતા. તેથી ક્યારેક લોકોમાં નારાજગી અને રોષ વધતો તથા પ્રતિકાર અને વિદ્રોહના કિસ્સાઓ બનતા. જો કે, રાજાશાહીમાં નિરંકુશ શાસન હોવા છતાં, કેટલાક શાસકો મંત્રીઓ અને સલાહકારોની મદદ લેતા અને પ્રજામાનસમાં શું ચાલી રહ્યું છે તેની દરકાર કરતા.

તદુપરાંત, ઊંચ-નીચના ખ્યાલ પર આધારિત કઠોર જ્ઞાતિ વ્યવસ્થા વ્યાપક હતી. જ્ઞાતિ અને વ્યવસાયના આધારે સમાજ વિવિધ સ્તરોમાં વિભાજિત હતો. અને દરેકની પોતાની સામાજિક સ્થિતિ અને જવાબદારીઓ નિશ્ચિત હતી. લોકો વચ્ચેની આંતરક્રિયા તેમની જ્ઞાતિને આધારે થતી. જ્ઞાતિ વ્યવસ્થાને કારણે દરેક વ્યક્તિનો દરજ્જો જન્મથી નક્કી થતો. જ્ઞાતિ આધારિત અસમાનતા કાયમી હોવાથી તકોની અસમાનતા પણ સ્થાયી હતી.

સ્થાનિક જ્ઞાતિ પંચાયતો કે ગ્રામ પંચાયતો ગ્રામ્ય સ્તરે કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવા તથા વિવાદો ઉકેલવા જેવાં કાર્યો કરતી. પંચાયતના સભ્યો મહદંશે વંશપરંપરાથી કે પરાપૂર્વથી ચાલતા આવતા રિવાજો મુજબ નિમાતા. તેમના દ્વારા લેવાતા નિર્ણયોમાં સ્થાનીય વસ્તીને વિશ્વાસમાં લેવાતી. પરંતુ, આવી પંચાયતોમાં મહદંશે જ્ઞાતિના કે ગામના મોભાદાર અને વડીલ પુરુષોનું જ વર્ચસ્વ રહેતું.

મધ્ય યુગના અંતે, ૧૬મી-૧૭મી સદીની આસપાસ, ભારતમાં ઘણાં રાજ્યો અને રજવાડાંઓ નબળાં પડ્યાં હતાં. અને તેમની વચ્ચે અંદરોઅંદરની હુંસાતુંશી કે લડાઈઓ વધી ગઈ હતી. તેથી ભારતના ઘણા પ્રદેશોમાં અરાજકતા અને અંધાધૂંધી પ્રવર્તમાન હતી. આ સંજોગોમાં બ્રિટનથી ધંધાર્થે આવેલ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતના રાજકારણમાં પણ પગપેસારો કરવા માંડ્યો હતો.

બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદનો યુગ

બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ૧૭મી સદીના મધ્યમાં ભારતમાં તેનું શાસન સ્થાપિત કર્યું. અને બ્રિટિશરોના સંસ્થાનવાદના યુગની શરૂઆત થઈ. ભારતના રાજકારણમાં આ એક મહત્ત્વપૂર્ણ વળાંક હતો. અંગ્રેજોએ ભારતીય ઉપખંડ પર વ્યવસ્થિત રીતે તેમના નિયંત્રણનો વિસ્તાર કર્યો. પરંતુ, કંપનીનું શાસન મૂળભૂત રીતે દમનકારી હતું. આર્થિક શોષણ તેનું મુખ્ય લક્ષણ હતું. અને તે ભારતની પ્રાચીન સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ પ્રત્યે ખાસ સંવેદનશીલ નહોતું. તેથી તેનો પ્રતિકાર થયો. આ પ્રતિકારની પ્રથમ નોંધપાત્ર અભિવ્યક્તિ ઈ.સ. ૧૮૫૭નો બળવો હતો, જેને ભારતનું પ્રથમ સ્વતંત્રતા યુદ્ધ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

ઈ.સ. ૧૮૫૭ પછી ભારત બ્રિટિશ સામ્રાજ્યનો ભાગ બની ગયું. અને ભારતના ઇતિહાસમાં પહેલી વાર તેનો ઘણો બધો ભૂ-ભાગ એક કેન્દ્રીકૃત શાસન હેઠળ આવ્યો. બ્રિટિશરોએ રેલવે, પોસ્ટ ઑફિસ, વહીવટી અને ન્યાયિક વ્યવસ્થા, આધુનિક ઉદ્યોગો, આધુનિક શિક્ષણ સંસ્થાઓ વગેરેની સ્થાપના કરી. તેથી ભારતમાં એક એવા વર્ગનો ઉદય થયો જે પશ્ચિમની આધુનિક સંસ્કૃતિથી પ્રભાવિત થયો હતો. જો કે, ભારતીય પ્રજાનું દમન અને શોષણ ચાલુ રહ્યું. તેથી સ્વ-શાસનની માંગ ઊભી થઈ અને સ્વતંત્રતા ચળવળને વેગ મળ્યો. ઈ.સ. ૧૮૮૫માં રચાયેલી ભારતીય રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસે સ્વતંત્રતા માટેના આ સંઘર્ષમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી.

૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં ભારતની સ્વતંત્રતા ચળવળ વધુ વ્યાપક બની. ભારતીય રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસ રાજકીય સંવાદનું મુખ્ય પ્લેટફોર્મ બની ગઈ. તેણે સ્વ-શાસન માટેની ભારતીય લોકોની આકાંક્ષાને અવાજ આપ્યો અને ભારતની  સ્વતંત્રતા ચળવળની આગેવાની લીધી. લોકમાન્ય ટિળક, મહાદેવ ગોવિંદ રાનડે, દાદાભાઈ નવરોજી, મહાત્મા ગાંધી, સરદાર પટેલ, જવાહરલાલ નહેરુ અને સુભાષચંદ્ર બોઝ જેવા અનેક નેતાઓએ ભારતના સ્વતંત્રતા-આંદોલનની આગેવાની લીધી હતી. આ તમામ નેતાઓ પશ્ચિમની ઉદારવાદી વિચારસરણી અને કેળવણીથી પ્રભાવિત થયા હતા. તેમણે પ્રજાના હક્કો અને માનવીય ગરિમા અંગે ભારતીય સમાજમાં જાગૃતિ આણી. તેથી બ્રિટિશ શાસનથી સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાની હિમાયતે જોર પકડ્યું. અહિંસક અસહકાર ચળવળ અને ભારત છોડો ચળવળ દ્વારા ભારતે આખરે ઈ.સ. ૧૯૪૭માં આઝાદી મેળવી હતી. લાંબા ચાલેલા આ સંઘર્ષે સ્વતંત્ર ભારતમાં લોકશાહી માટેની ઝંખનાનો પાયો નાખ્યો હતો.

સ્વતંત્રતા પછી લોકશાહી ભારતનો ઉદય

અંગ્રેજોના આગમન પહેલાં ભારતીય સમાજમાં ભાષા, જ્ઞાતિ, અને ધર્મ પર આધારિત જટિલ સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતા હતી. જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં ઊંચ-નીચના ખ્યાલો પ્રવર્તમાન હતા. તકોની અને મૂળભૂત માનવાધિકારોની વ્યાપક અસમાનતા હતી. સમાજ લગભગ સ્થગિત હતો, સામાજિક ગતિશીલતા લગભગ અસંભવ હતી. પ્રાચીન સામાજિક પરંપરાઓનું અને રિવાજોનું વર્ચસ્વ હતું. સમાજ મોટા ભાગે કૃષિપ્રધાન હતો. જેમાં પિતૃસત્તાક કુટુંબ વ્યવસ્થા, જ્ઞાતિ, અને સામુદાયિક વફાદારીઓ તથા જવાબદારીઓ પર ભાર મૂકવામાં આવતો હતો. દરેક વ્યક્તિનો સામાજિક મોભો કે દરજ્જો જન્મથી જ નક્કી થતો. અને જીવનભર તેને બદલવાનો કોઈ અવકાશ નહોતો. બ્રિટિશ શાસન દરમ્યાન આમ જનતાની માનસિકતામાં કે સામાજિક પરિસ્થિતિમાં ખાસ બદલાવ આવ્યો ન હતો. વળી બ્રિટિશ શાસને પોતાની સત્તા ટકાવી રાખવા જાતિ અને ધર્મ જેવા પ્રવર્તમાન વિભાજનને વધાર્યું હતું. જેના કારણે વ્યાપક ભેદભાવ અને સામાજિક અશાંતિ ફેલાઈ હતી. જો કે, બ્રિટિશ રાજમાં  મ્યુનિસિપાલિટી જેવી સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓ અને લેજીસ્લેટીવ કાઉન્સિલ જેવી લોકશાહી સંસ્થાઓ સ્થપાઈ હતી. અને લોકોની શાસનમાં મર્યાદિત ભાગીદારીની શરૂઆત થઈ હતી.

આઝાદી પછી ઈ.સ. ૧૯૫૦માં બંધારણ અપનાવવામાં આવ્યું ત્યારે પણ ભારતની સામાજિક-સાંસ્કૃતિક પરિસ્થિતિમાં બહુ મોટો બદલાવ આવ્યો નહોતો. આ પરિસ્થિતિમાં આઝાદ ભારતનું જે બંધારણ ઘડવામાં આવ્યું તેનો ઉદ્દેશ્ય સમાનતાવાદી સમાજ માટે શાસકીય માળખું સ્થાપિત કરવાનો હતો. તથા ભારતના દરેક નાગરિકને મૂળભૂત અધિકારોની બાંયધરી આપીને આધુનિક લોકશાહી ભારતના નિર્માણનો માર્ગ મોકળો કરવાનો હતો. તે એક ક્રાંતિકારી પગલું હતું. કારણ કે, આઝાદી પછી અપનાવવામાં આવેલા બંધારણનો હેતુ ભારતીય સમાજના પાયાને ધરમૂળથી બદલવાનો હતો. તેનો ઉદ્દેશ્ય પરંપરાઓ ઉપર આધારિત જૂનવાણી ભારતીય સમાજને પ્રગતિ તરફ લઈ જવાનો હતો, જૂની સમૂહ આધારિત સમાજરચના તરફથી વ્યક્તિવાદી સમાજ ઊભો કરવાનો હતો, જન્મજાત દરજ્જાનાં બંધનો દૂર કરીને તેના સ્થાને વ્યક્તિગત યોગ્યતા અને સિદ્ધિ પર આધારિત વ્યવસ્થા ઊભી કરવાનો હતો, અને ભારતીય સમાજમાં ઊંડે સુધી જડાયેલી અસમાનતાઓને દૂર કરીને વધુ ન્યાયી અને સમાનતાવાદી સમાજ ઘડવાનો હતો. પરંપરાથી આધુનિકતા તરફની આ એક મોટી છલાંગ હતી, ભારતીય સમાજના નવનિર્માણનો આરંભ હતો.

કરોડો ભારતીયો માટે તે એક પ્રકાંડ પરિવર્તનની શરૂઆત હતી.  તેમને માટે રૈયત મટી નાગરિક બનવાની એક સફર હતી. અંગ્રેજોના અને તે પહેલાંનાં શાસનોમાં તેઓને પોતાના જીવનને અસર કરતા નિર્ણયોમાં ભાગ લેવાનો કોઈ અધિકાર નહોતો. પરંતુ, સ્વતંત્રતા પછી અપનાવેલા બંધારણ દ્વારા તેમને સ્વ-શાસનનો અધિકાર મળ્યો. તેમને પોતાના નેતાઓની પસંદગી કરવાનો હક્ક મળ્યો. તેમને પોતાના કાયદાઓ પોતે જ બનાવવાનો અને પોતાનાં સપનાંનું ભારત નિર્માણ કરવાની તક મળી. નિષ્ક્રિય રૈયતમાંથી સક્રિય નાગરિક બનવાનો આ એક મોકો હતો. એજન્સી અને સશક્તિકરણની આ નવી પહેલ લાખો લોકોના જીવનમાં એક મોટો વળાંક હતો.

ભારતીય બંધારણની કેટલીક મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓ

સ્વતંત્રતા પછી, ઈ.સ. ૧૯૫૦માં ભારતે લેખિત બંધારણ દ્વારા સરકારનું લોકશાહી-પ્રજાસત્તાક સ્વરૂપ અપનાવ્યું. આમ આઝાદી પછી ભારતનો એક આધુનિક લોકશાહી રાષ્ટ્ર તરીકે જન્મ થયો. ભારતનું બંધારણ સરકારની સંસદીય પ્રણાલીની, ચેક અને બેલેન્સની, અને સંઘીય માળખાની જોગવાઈ કરે છે. ભારતના રાષ્ટ્રપતિ રાજ્યના વડા છે, જ્યારે વડા પ્રધાન સરકારના વડા છે. લોકસભા અને રાજ્યસભાની બનેલી સંસદ દેશની સર્વોચ્ચ વિધાયક સંસ્થા છે. ભારતની બહુ-પક્ષીય રાજકીય વ્યવસ્થા દેશની વિશાળ વિવિધતાનું પ્રતિબિંબ છે. વિવિધ વિચારધારાઓ અને પ્રાદેશિક હિતોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા અસંખ્ય રાજકીય પક્ષો દરેક ચૂંટણીમાં સક્રિય ભાગ લે છે. આ બહુ-પક્ષીય પ્રણાલી લોકોની ઇચ્છાનું વ્યાપક પ્રતિનિધિત્વ સુનિશ્ચિત કરે છે અને સ્પર્ધાત્મક રાજકીય વાતાવરણને પ્રોત્સાહન આપે છે.

ભારતીય બંધારણની કેટલીક મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓ નીચે મુજબ છે : 

• •        મૂળભૂત અધિકારો : બંધારણ તમામ નાગરિકોને મૂળભૂત અધિકારોની બાંયધરી આપે છે. જેમાં સમાનતાનો અધિકાર, વાણી અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા, શાંતિપૂર્ણ રીતે ભેગા થવાનો અને જીવનના અધિકારનો સમાવેશ થાય છે. આ અધિકારોનો હેતુ લોકોને રાજ્યની મનસ્વી કાર્યવાહીથી બચાવવા અને સૌને શાસનમાં ભાગ લેવા માટે સશક્ત કરવાનો છે.

• •        સમાનતા અને સામાજિક ન્યાય : બંધારણે અસ્પૃશ્યતાને નાબૂદ કરી અને જાતિ, ધર્મ, લિંગ, અથવા જન્મસ્થળને ધ્યાનમાં લીધા વિના તમામ નાગરિકો માટે કાયદા સમક્ષ સમાનતાની ખાતરી આપી. દરેકને વિકાસની સમાન તકો મળી રહે તે વાસ્તે સમાનતાના અને  સામાજિક ન્યાયના આદર્શોને અનુસરવાનું નક્કી કર્યું. આ માટે રાજ્ય દ્વારા આવશ્યક સેવાઓનું પ્રદાન કરવાની તથા વંચિત સમુદાયો માટે શિક્ષણ અને સરકારી નોકરીઓમાં અનામતની જોગવાઈ કરવામાં આવી.
  •        બિનસાંપ્રદાયિકતા : ભારતની ધાર્મિક વિવિધતા જાળવી રાખવા તમામ નાગરિકોને ધર્મની સ્વતંત્રતાની બાંયધરી આપીને તમામ નાગરિકો માટે તેમની આસ્થાને અનુલક્ષીને સમાનતાની ભાવના ઊભી કરવામાં આવી. અનેક ધર્મો ધરાવતા વૈવિધ્યસભર રાષ્ટ્રમાં એકતા અને સહિષ્ણુતાને ઉત્તેજન આપવા માટે આ એક નિર્ણાયક પગલું હતું.
  •        લોકશાહી પ્રજાસત્તાક : બંધારણે સાર્વત્રિક મતાધિકાર અને સરકારની સંસદીય પ્રણાલી સાથે લોકશાહી પ્રજાસત્તાકની સ્થાપના કરી. આનાથી નાગરિકોને તેમના પ્રતિનિધિઓ પસંદ કરવાનો અને તેમને જવાબદાર રાખવાનો અધિકાર મળ્યો. સમગ્ર ભારતના ઇતિહાસમાં સૌ પ્રથમ વાર લોકોને રાજકીય પ્રક્રિયામાં ભાગ લેવાની સત્તા મળી.
  •        નિયમિત ચૂંટણીઓ : ભારતના ચૂંટણી પંચ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવતી નિયમિત ચૂંટણીઓ સત્તાના સરળ હસ્તાંતરણને સુનિશ્ચિત કરે છે, અને લોકો દ્વારા ચાલતી સરકારના લોકશાહી સિદ્ધાંતનું અનુમોદન કરે છે. દરેક ચૂંટણીમાં જોવા મળતો મતદાનનો ઊંચો આંક લોકશાહી પ્રક્રિયામાં ભારતીય જનતાની સક્રિય ભાગીદારીને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
  •        સંઘ વાદ : રાષ્ટ્રની વિવિધતાને ખ્યાલમાં રાખીને બંધારણે કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્યો વચ્ચે સત્તાના વિભાજન સાથે સંઘીય માળખું બનાવ્યું. આનો ઉદ્દેશ્ય રાષ્ટ્રીય એકતા જાળવીને રાજ્યો માટે સ્વાયત્તતા સુનિશ્ચિત કરવાનો હતો.
  •        ન્યાયિક સમીક્ષા : બંધારણે ન્યાયતંત્રને ધારાસભા અને કારોબારીના નિર્ણયોની સમીક્ષા કરવાનો, અને તેઓ બંધારણનું પાલન કરે તે સુનિશ્ચિત કરવાનો અધિકાર આપ્યો છે.

ભારતીય બંધારણ સંસદીય પ્રણાલી, મૂળભૂત અધિકારો, અને ન્યાયિક સ્વતંત્રતા જેવા પશ્ચિમી વિચારોથી પ્રભાવિત છે. જેમાં બ્રિટિશ, અમેરિકન, અને અન્ય બંધારણીય પરંપરાઓની વિશેષતાઓ સામેલ કરવામાં આવેલ છે. તેમ છતાં તેમાં આ વિચારોને સ્વદેશી વિભાવનાઓ સાથે જોડવાનો એક અજોડ પ્રયત્ન પણ જોવા મળે છે.

આ બંધારણ ન્યાયી, સમાન, અને સમૃદ્ધ સમાજ તરફ ગતિ કરવા માટે એક શક્તિશાળી પથદર્શક તરીકે કામ કરે છે.  અસંખ્ય પડકારો હોવા છતાં, ભારત તેનાં લોકશાહી મૂલ્યો અને સિદ્ધાંતોને જાળવી રાખવામાં મહદંશે સફળ રહ્યું છે. જો કે, દેશ હજી પણ આ આદર્શોને સંપૂર્ણ રીતે સાકાર કરવામાં અનેક પડકારો સાથે ઝઝૂમી રહ્યો છે.

સમાપન

ભારતની આધુનિક લોકશાહી તરફની સફર તેની પ્રાચીન અને ભાતીગળ સંસ્કૃતિ તથા આધુનિક લોકશાહી મૂલ્યો પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાનો પુરાવો છે. તેમાં પશ્ચિમના આધુનિક લોકશાહી સિદ્ધાંતો સાથે પ્રાચીન પરંપરાઓનું મિશ્રણ જોવા મળે છે.

જો કે, પ્રજાના હક્કો અને માનવીય ગરિમા અંગે બ્રિટિશ શાસન દરમ્યાન જે થોડીઘણી જાગૃતિ આવી હતી તે મુખ્યત્વે ભણેલા-ગણેલા ભદ્ર વર્ગ પૂરતી જ સીમિત હતી. પરિણામે આપણે જ્યારે આધુનિક લોકશાહી બંધારણ અપનાવ્યું ત્યારે અપૂરતા આધુનિકીકરણને કારણે તેનો વૈચારિક પાયો મજબૂત નહોતો. પુરુષપ્રધાન કુટુંબ વ્યવસ્થા અને ઊંચ-નીચના ખ્યાલો ઉપર આધારિત જ્ઞાતિકેન્દ્રિત સમાજ વ્યવસ્થા આધુનિક લોકશાહી માટે અનુકૂળ નહોતી. તેથી લોકશાહી મૂલ્યોને આપણે પૂરેપૂરાં પચાવી શક્યા નથી તેમ ક્યારેક લાગે છે. પ્રજામાનસમાં રૈયતની માનસિકતા અને શાસકોમાં રજવાડી માનસિકતા ક્યારેક ક્યારેક છતી થતી જોવા મળે છે.

પરંતુ, ભારતીય લોકશાહીની તાકાત તેની સતત અનુકૂલન અને વિકાસ કરવાની ક્ષમતામાં રહેલી છે. આધુનિક યુગમાં, ભારતની ગણના વિશ્વની એક મોટી અને પરિપક્વ લોકશાહી તરીકે થાય છે. ભારતીય લોકશાહી નિયમિત ચૂંટણીઓ, બહુ-પક્ષીય રાજકીય પ્રણાલી, અને સામાજિક ન્યાય તથા સમાનતા માટેની પ્રતિબદ્ધતા માટે વિશ્વમાં એક આગવું સ્થાન ધરાવે છે. જો કે, તેની અપ્રતિમ સિદ્ધિઓ હોવા છતાં, ભારતીય લોકશાહી ભ્રષ્ટાચાર, ગરીબી, અને સામાજિક અસમાનતા જેવા અનેક પડકારોનો સામનો કરી રહી છે.

૧૦૦૧, પવનવીર, પ્રતાપગંજ, વડોદરા – ૩૯૦ ૦૦૨

ઈમેલ: pravin1943gmail.com

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”; 01 માર્ચ, 2024; પૃ. 04-06

માનવસમાજના ઇતિહાસમાં, પ્રાચીન કાળના કેટલાક અપવાદો બાદ કરતાં, લગભગ અઢારમી સદી સુધી મનુષ્યને જાનવર સમજતી અને ઊંચ-નીચની ભાવના ઉપર આધારિત સામંતશાહી, રાજાશાહી, કે આપખુદશાહી જ મુખ્ય પ્રકારની શાસન-વ્યવસ્થાઓ રહી. આવી શાસન-વ્યવસ્થાઓનાં સરમુખત્યારશાહી વલણોને લીધે વ્યક્તિગત ગરિમા અને સ્વતંત્રતાઓને કુંઠિત કરવામાં આવતી હતી. લોકોના વ્યક્તિગત જીવન ઉપર સામાજિક પરંપરાઓ અને રૂઢિઓનું વર્ચસ્વ હતું. સમાજની તુલનામાં વ્યક્તિનું મહત્ત્વ ગૌણ હતું. પરંતુ, સત્તરમી અને અઢારમી સદીના યુરોપમાં પ્રબુદ્ધતા(the Enlightenment)ના યુગના વિચારકોએ આવા રૂઢિવાદી વિચારોનો વિરોધ કરતાં પ્રતિપાદિત કર્યું કે વધુ સારા અને સુખી સમાજ માટે વ્યક્તિની સ્વતંત્રતા જરૂરી છે. તેમના આ ક્રાંતિકારી વિચારમાંથી વ્યક્તિકેંદ્રી ઉદારવાદી વિચારધારાનો ઉદય થયો. તેની સાથે જ લોકોની શાસનમાં ભાગીદારી, રાજ્યની મર્યાદિત સત્તાઓ, કાયદાનું શાસન, ન્યાય, સામૂહિક હિત, અને સમાનતા ઉપર ભાર મૂકતી લોકશાહી વિચારધારાનો ઉદય પણ થયો. ઉદારવાદ અને લોકશાહી આ બે વિચારધારાઓના સંયોજન રૂપે ઉદારવાદી લોકશાહી અસ્તિત્વમાં આવી. પરંતુ, ઉદારવાદી અને લોકશાહી વિચારધારાઓના આ સંયોજનથી જ વૈચારિક અંતર્વિરોધ ઊભો થાય છે.

કોણ મહત્ત્વનું : વ્યક્તિ કે સમાજ?

ઉદારવાદી અને લોકશાહી મૂલ્યો પરસ્પર પૂરક હોવા છતાં તેમની વચ્ચે નિરંતર ટકરાવ પણ રહે છે. ઉદારવાદી લોક્શાહીની વિચારધારાના અંતર્વિરોધ અને તેમાંથી ઊપજતા તણાવનું મૂળ એક વણઊકલી સમસ્યા છે : કોનું મૂલ્ય વધુ મહત્ત્વનું છે, વ્યક્તિનું કે સમુદાયનું? અર્થાત્, વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા વધુ મહત્ત્વની છે કે સામૂહિક હિત?

ઉદારવાદી લોકશાહી રાજ્યોમાં નાગરિક સ્વતંત્રતાઓની રક્ષાની જોગવાઈ હોય છે. આ સ્વતંત્રતાઓને માનવીય ગૌરવ, વ્યક્તિગત સ્વાયત્તતા, અને સુખની શોધ માટે આવશ્યક માનવામાં આવે છે. તદુપરાંત, રાજ્યમાં વસતા સૌ લોકો વચ્ચે સુમેળ જળવાઈ રહે, સૌ સંપ અને સહકારથી રહે, તેની જવાબદારી પણ રાજ્યની માનવામાં આવે છે. આમ, નાગરિકોના વ્યક્તિગત અધિકારો અને તેમના સામૂહિક હિત વચ્ચે સંતુલન જાળવવાની ફરજ રાજ્યની છે. પરંતુ, ક્યારેક આવું સંતુલન જાળવવાનું મુશ્કેલ થઈ પડે છે. જેને કારણે તણાવ ઊભો થતો હોય છે. આવો તણાવ નીચે જણાવેલ જુદી જુદી રીતે પ્રગટ થાય છે.

અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા અને સામાજિક સંવાદિતા વચ્ચેનો તણાવ

લોકશાહીમાં નાગરિકોની શાસનમાં ભાગીદારી હોવાથી તેઓ વિવિધ પ્રકારની રાજકીય પ્રવૃત્તિઓ કરી શકે તે માટે, તેઓ વિચારોનું જાહેરમાં આદાનપ્રદાન કરી શકે, ચર્ચા કરી શકે, સંગઠન બનાવી શકે તે જરૂરી છે. અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા એ એક એવી પાયાની સ્વતંત્રતા છે જે તમામ નાગરિક સ્વતંત્રતાઓના ઉપભોગ અને રક્ષણ માટે અનિવાર્ય છે.

પરંતુ, આ અધિકારના ઉપયોગથી ક્યારેક અમુક ચોક્કસ વ્યક્તિઓ અથવા જૂથોને નુકસાન થાય ત્યારે તણાવ ઊભો થતો હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઈ.સ. ૨૦૧૧માં ફ્રેન્ચ કાર્ટૂન મેગેઝિન ચાર્લી હેબ્દો(Charlie Hebdo)એ એક ધાર્મિક જૂથના સ્થાપકની નગ્ન તસ્વીરોવાળાં કાર્ટૂન પ્રકાશિત કર્યાં હતાં. ત્યારે એ મેગેઝિનની મુખ્ય ઓફિસ ઉપર હિંસક હુમલા થયા હતા. અને ઈ.સ. ૨૦૧૫માં તેની ઉપર ત્રાસવાદી હુમલો થયો હતો જેમાં અનેક લોકો માર્યા ગયા હતા. પરિણામે અભિવ્યક્તિની આઝાદી અંગે વિશ્વવ્યાપી ઊહાપોહ થયો હતો. તે જ રીતે, એપ્રિલ ૨૦૨૨માં આયોજિત એક રેલીમાં વિધર્મીઓ વિરુદ્ધ ઉશ્કેરણીજનક ઉચ્ચારણોને પગલે ભારતના હરિયાણા રાજ્યના નૂહ જિલ્લામાં સાંપ્રદાયિક અથડામણો ફાટી નીકળી હતી. આમ જેને હેટ સ્પીચ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તેવી દ્વેષપૂર્ણ અભિવ્યક્તિથી સામાજિક સંવાદિતા અને સૌહાર્દમાં ભંગ પડતો હોય છે, તણાવ ઊભો થતો હોય છે.

વળી, ક્યારેક અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનો ઉપયોગ ખોટી માહિતીના ફેલાવા માટે પણ થતો હોય છે. પરિણામે, જાહેર સલામતી અને વ્યવસ્થા સામે ખતરો ઊભો થાય છે. તથા હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા અથવા નબળા સમુદાયોની સુખાકારી અને સલામતીને જોખમ પણ પહોંચે છે. ખાસ કરીને ફેસબુક અને ટ્વિટર જેવા ઓનલાઈન પ્લેટફોર્મના ઉદયથી સમગ્ર વિશ્વમાં આ પ્રકારની ઘટનાઓમાં ઘણો વધારો થયો છે. જેમ કે, ઈ.સ. ૨૦૧૫માં જર્મનીમાં એક અફવા ફેલાઈ હતી કે એક જર્મન મહિલા ઉપર કોઈ પરદેશી પ્રવાસી (migrant) દ્વારા બળાત્કાર કરવામાં આવ્યો હતો. જેને સોશિયલ મીડિયા પર લાખો વખત પ્રસારિત કરવામાં આવી હતી. પરિણામે, જર્મનીમાં આવા પરદેશી પ્રવાસીઓ પર હુમલા થયા હતા.

તદુપરાંત, ભારત સહિત સમગ્ર વિશ્વમાં સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ પર ઓનલાઈન ટ્રોલિંગ, સાયબર ધમકીઓ, અને ઉત્પીડનના અનેક કિસ્સાઓ પણ વધવા માંડ્યા છે. જેથી સમાજમાં તણાવ પેદા થતો હોય છે. જેમ કે, તાજેતરમાં જ એક અમેરિકન મહિલા પત્રકારને ભારતની લોકશાહી અંગે પ્રશ્ન પૂછવા માટે ભારતના કેટલાક લોકો દ્વારા ટ્રોલ કરીને પરેશાન કરવામાં આવી હતી તેનો જાહેર વિરોધ ખુદ યુ.એસ.એ.ની સરકારે કર્યો હતો.

તકોની સમાનતા અને સામાજિક ન્યાય વચ્ચે તણાવ

સૌને જાતિ, લિંગ, અથવા સામાજિક-આર્થિક પૃષ્ઠભૂમિને ધ્યાનમાં લીધા વિના, સફળ અને સુખી થવાની સમાન તક હોવી જોઈએ તે ઉદારવાદી લોકશાહીમાં એક મહત્ત્વનો આદર્શ માનવામાં આવે છે. તકની સમાનતાનો આ સિદ્ધાંત વ્યક્તિગત લાયકાત ઉપર ભાર મૂકે છે, મેરીટોક્રેસીને સમર્થન આપે છે. તદુપરાંત, આવી લોકશાહીમાં સૌની શાસન-વ્યવસ્થામાં સમાન ભાગીદારી છે તેમ માનવામાં આવે છે. પરંતુ વાસ્તવમાં દરેક વ્યક્તિની બુદ્ધિમત્તા કે શારીરિક ક્ષમતા જેવી જન્મજાત લાક્ષણિકતાઓ સમાન નથી હોતી. વળી, કેટલાક લોકો અનેક કારણસર અભાવયુક્ત જિંદગી જીવતા હોય છે. આમ સમાનતાના સિદ્ધાંતને વરેલા ઉદારવાદી લોકશાહી સમાજમાં અસમાનતા પેદા થતી હોય છે. માટે આવા લોકોને સરકાર તરફથી જરૂરી અને યોગ્ય મદદ મળી રહે તે ન્યાયી સમાજ પાસેથી અપેક્ષિત છે. તેથી સૌ નાગરિકોની સુખાકારી વધારવા, અસમાનતા ઘટાડવા, અને જરૂરિયાતવાળા લોકોને  સલામતી પૂરી પાડવા માટે અનેક પ્રકારની સામાજિક કલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવામાં આવે છે.

પરંતુ, આવા કાર્યક્રમોના આયોજન માટે ધનિક લોકો ઉપર વધુ કરવેરા નાખવામાં આવે છે. તેથી આર્થિક અસમાનતાને ઘટાડવા માટે લેવાયેલાં આવાં પગલાંને કેટલાક લોકો દ્વારા વ્યક્તિગત મિલકત ધરાવવાના અધિકારના ઉલ્લંઘન તરીકે જોવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં આર્થિક રીતે નબળા નાગરિકોને આરોગ્યસંભાળની સેવાઓ  મળી રહે તે માટે ઓબામાકેર તરીકે ઓળખવામાં આવતો એફોર્ડેબલ કેર એક્ટ (૨૦૧૦) બન્યો. પરંતુ તેને કારણે સંપત્તિ ધરાવવાના અધિકાર પર ભાર મૂકતા ત્યાંના કેટલાક લોકોએ તેનો જબદસ્ત વિરોધ કર્યો હતો.

વધુમાં, આવા કાર્યક્રમોમાં અનેક સામાજિક-ઐતિહાસિક કારણો-સર હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા સમુદાયો માટે અનામત જેવાં હકારાત્મક પગલાંનો પણ સમાવેશ થાય છે. પરંતુ, સામાજિક ન્યાય અને સમાનતામાં વૃદ્ધિ કરવા માટે લેવાયેલ આવાં પગલાંથી મેરીટોક્રેસીના સિદ્ધાંતનો ભંગ થાય છે. તેથી વ્યક્તિગત લાયકાતનો અને કાર્યક્ષમતાનો આગ્રહ રાખનારા તેનો વિરોધ કરે છે. ભારતમાં થયેલ અનામત વિરોધી આંદોલનો આ હકીકતનું સમર્થન કરે છે.

નાગરિક સ્વતંત્રતાઓ અને નાગરિક સુરક્ષા વચ્ચેનો તણાવ

ઉદારવાદી લોકશાહીમાં નાગરિકોની સુરક્ષા માટે કાયદો અને વ્યવસ્થાની જરૂરિયાત અને નાગરિક સ્વતંત્રતાના અધિકાર વચ્ચે ઘણી વાર તણાવ થતો હોય છે. એક તરફ, સ્થિર અને શાંતિપૂર્ણ સમાજ માટે કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવી જરૂરી છે. બીજી બાજુ, નાગરિક સ્વતંત્રતાઓ અને વ્યક્તિગત અધિકારોનું રક્ષણ પણ જરૂરી છે. તેથી ઘણી વખત તણાવ ઊભો થતો હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે ક્યારેક અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા અથવા સભા-સરઘસ કે વિરોધ પ્રદર્શનની સ્વતંત્રતા પર પ્રતિબંધો મુકાતા હોય છે ત્યારે આવો તણાવ ઊભો થતો હોય છે.

તદુપરાંત, સાંપ્રત સમયમાં આતંકવાદ અને સાયબર હુમલાઓથી રાષ્ટ્રની સુરક્ષા સામે ગંભીર પડકારો ઊભા થયા છે. તેનો સામનો કરવા માટે સર્વેલન્સ ટેક્નોલોજીનો વિકાસ થયો છે. તેથી પણ આ તણાવ વધુ તીવ્ર બન્યો છે. વિશ્વની અનેક સરકારો સુરક્ષા અંગેનાં જોખમોને શોધવા અને અટકાવવા માટે દેખરેખ(surveillance)માં વધારો કરી રહી છે. અને તે માટે વાયરટેપીંગ, પેગાસસ, બાયોમેટ્રિક ઓળખ, અને AI-સંચાલિત સર્વેલન્સ જેવી ટેક્નોલોજીઓનો વ્યાપક ઉપયોગ થતો હોય છે. અનેક વ્યક્તિઓની, તેમની સંમતિ વિના, અંગત માહિતી એકઠી કરવામાં આવે છે. આથી નાગરિકોનો ગોપનીયતાનો અધિકાર અને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા એ બે મૂલ્યો વચ્ચે પણ ક્યારેક તણાવ ઊભો થતો હોય છે.

વધુમાં, આતંકવાદી હુમલાઓને ટાળવા ક્યારેક સરકારો તકેદારીનાં પગલાં તરીકે, શંકાને આધારે, કોઈ પણ ન્યાયિક પ્રક્રિયા કર્યા વિના, અટકાયત કરતી હોય છે. ભારતમાં આવી રીતે અનેક લોકોની ધરપકડ કરવામાં આવે છે. સ્વાભાવિક રીતે તેનો વિરોધ થતો હોય છે. આમ, કોઈ પણ લોકશાહી સરકાર સામે વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાઓને અયોગ્ય રીતે કુંઠિત કર્યા વિના રાષ્ટ્રની સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવી એ એક મોટો પડકાર બને છે.

વ્યક્તિગત સ્વાયત્તતા અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતા વચ્ચેના તણાવ

ઉદારવાદી લોકશાહીમાં એક તરફ, વ્યક્તિગત સ્વાયત્તતા, કાનૂન વ્યવસ્થા, સમાનતા, અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા જેવાં મૂલ્યોને સાર્વત્રિક આદર્શો તરીકે જોવામાં આવે છે. તેથી આ મૂલ્યો તમામ લોકોને, તેમની સાંસ્કૃતિક પૃષ્ઠભૂમિને ધ્યાનમાં લીધા વિના, લાગુ પડે એવો આગ્રહ રાખવામાં આવે છે. અને બીજી તરફ, વ્યક્તિગત સ્વાયત્તતાના સિદ્ધાંતને અનુસરીને લોકોને તેમની પોતાની વ્યક્તિગત માન્યતાઓ અને મૂલ્યો સાથે સુસંગત એવી સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ અને મૂલ્યોનું પાલન કરવાની તક મળે છે. જે સાંસ્કૃતિક વિવિધતામાં પરિણમે છે. અને લોકશાહી સમાજમાં સંપ અને સંવાદિતા જળવાઈ રહે તે માટે સમાજના દરેક જૂથના દૃષ્ટિકોણ અને અભિપ્રાયોને સમાયોજિત કરાતો હોય છે. સર્વ સમાવેશિતા પર ભાર મુકાતો હોય છે. પરિણામે ક્યારેક સ્વાયત્તતા, સમાનતા, અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા જેવા ઉદારવાદી  સિદ્ધાંતો અને વિવિધ સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ વચ્ચે સંઘર્ષ પેદા થતો હોય છે.

બહુસંસ્કૃતિ (pluralist) સમાજના સમર્થકો સંસ્કૃતિઓની વિવિધતાનું સન્માન કરે છે. અને સાંસ્કૃતિક ઓળખ જાળવી રાખવાના લોકોના અધિકાર પર ભાર મૂકે છે. ઓળખ(identity)ની રક્ષા માટે આગ્રહ રખાતો હોય છે. તેથી વ્યક્તિગત અધિકારો અને સમાનતા અથવા બિન-ભેદભાવના સિદ્ધાંતો સાથે અથડામણ ઊભી થાય છે. બહુસંસ્કૃતિવાદના સમર્થકો માને છે કે નૈતિકતા અથવા ન્યાયનું કોઈ સાર્વત્રિક ધોરણ નથી. કોઈપણ સંસ્કૃતિનાં મૂલ્યો, પછી ભલે તે ઉદારવાદી વિચારધારાનાં મૂલ્યો હોય, સર્વોપરી ના હોઈ શકે. દરેક સંસ્કૃતિની પોતપોતાની માન્યતાઓ અને પરંપરાઓ હોય છે, જે પોતપોતાની રીતે વાજબી અને કાયદેસર હોવાથી તેમનું સન્માન થવું જોઈએ. આમ તેઓ સાર્વત્રિક સાંસ્કૃતિક આદર્શો કરતાં સાંસ્કૃતિક સાપેક્ષતાને વધુ મહત્ત્વ આપે છે. જ્યારે ઉદારવાદી મૂલ્યોની સાર્વત્રિકતાના સમર્થકો માને છે કે આવાં મૂલ્યોનું સૌએ સમાન રીતે પાલન કરવું જોઈએ. તેઓ સામાજિક-સાંસ્કૃતિક-ધાર્મિક વિવિધતાને બદલે સામાજિક સમરસતા (assimilation) ઉપર ભાર મૂકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કોઈ ચોક્કસ સંસ્કૃતિમાં સ્ત્રીના પ્રજનન અંગછેદનની પ્રથા હોય તો તેનું સન્માન કરવું જોઈએ તેમ બહુસંસ્કૃતિવાદીઓ માને છે. જ્યારે વ્યક્તિગત સ્વાયત્તતા ઉપર ભાર મૂકનારા ઉદારવાદીઓ માને છે કે આવી પ્રથાથી સ્ત્રીઓના વ્યક્તિગત અધિકારોનું ઉલ્લંઘન થતું હોય છે.

તદુપરાંત, ઉદારવાદી લોકશાહી તર્કસંગત વિચાર-વિમર્શ દ્વારા સર્વસંમતિ-નિર્માણ અને સમાધાનના મહત્ત્વ પર ભાર મૂકે છે. તો બીજી બાજુ, દરેક સમાજની સાંસ્કૃતિક પ્રથાઓની કાયદેસરતા ઉપર ભાર મૂકતા બહુસંસ્કૃતિવાદીઓ માને છે કે કોઈ પણ પ્રકારના વિવાદનું નિરાકરણ તેમની વિશિષ્ટ ધાર્મિક કે સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ, ધર્મગ્રંથો, કે ધર્મગુરુઓ દ્વારા થવું જોઈએ, સાર્વત્રિક કાયદાઓ દ્વારા નહીં. જે હકીકતમાં બિન-તર્કસંગત ઉપાયો હોય છે. પરિણામે, જ્યારે વિવિધ સાંસ્કૃતિક પરિપ્રેક્ષ્યો વચ્ચે વિવાદો ઊભા થાય છે ત્યારે સમસ્યાનું સર્વ સ્વીકૃત સમાધાન શોધવામાં મુશ્કેલીઓ ઊભી થાય છે. જેમ કે, ભારતના કેરળ રાજયના સબરીમાલા મંદિરમાં ૧૦થી ૫૦ વર્ષની મહિલાઓને પ્રવેશ આપવામાં આવતો નહોતો. પરંતુ, ઈ.સ. ૨૦૧૮માં ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે આવી ભેદભાવ-ભરી નીતિને નાબૂદ કરતો આદેશ આપ્યો ત્યારે તે રાજ્યમાં આ પ્રથાના સમર્થકો દ્વારા ભારે ઊહાપોહ થયો હતો.

શું ઉદારવાદી લોક્શાહી ટકી રહેશે?

આવા  અંતર્વિરોધ અને તેમાંથી નિપજતા તણાવને કારણે જર્મન વિચારક કાર્લ શ્મિટ (Carl Schmitt : ઈ.સ. ૧૮૮૮-૧૯૮૫) માનતા હતા કે ઉદારવાદ અને લોકશાહી એ બે મૂળભૂત રીતે અસંગત રાજકીય વિચારધારાઓ હોવાથી આખરે તે નિષ્ફળ જશે. તેથી પ્રશ્ન થાય કે શું ઉદારવાદી લોકશાહી ટકી શકશે? પરંતુ, ઉદારવાદી લોકશાહીના આજ સુધીના ઇતિહાસનું વિહંગાવલોકન કરતાં આવા નિરાશાજનક તારણ સાથે સંમત થવું મુશ્કેલ લાગે છે.

અલબત્ત, આ વિચારધારાના ક્રમિક વિકાસના દરેક તબક્કે કોઈ ને કોઈ પ્રકારનો સામાજિક તણાવ ઉત્પન્ન થતો હોવા છતાં તે માત્ર ટકી જ નથી રહી પણ એક સારી શાસનવ્યવસ્થા તરીકે સાંપ્રત વિશ્વમાં વધુ ને વધુ સ્વીકૃત બનતી ગઈ છે. કારણ કે, માનવી બદલાતી પરિસ્થિતિ સાથે અનુકૂલન સાધવાની અદ્ભુત ક્ષમતા ધરાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, અઢારમી સદીમાં વિકસેલી ઉદારવાદી લોક્શાહીના આરંભિક તબક્કામાં જ્યારે વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા, સ્વ-હિત, સુખની શોધ, સરકારી હસ્તક્ષેપ, મુક્ત (laisse fair) બજાર આધારિત અર્થવ્યવસ્થા, અને સંપત્તિના અધિકારોના રક્ષણ ઉપર વધુ પડતો ભાર મૂકતા વ્યક્તિવાદી ઉદારવાદને કારણે મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થા કેન્દ્રસ્થાને આવી ગઈ. જેને કારણે આવક અને સંપત્તિની અસમાનતા ઘણી વધી ગઈ. અને લોકશાહીના સમાનતા, ન્યાય, અને શાસનમાં લોકોની ભાગીદારી જેવા મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની અસરકારકતા ઘટી હતી. સામાજિક ભેદભાવ વધ્યા હતા અને સમાજના જુદા જુદા સમુદાયો જેવા કે મહિલાઓ, કામદારો, ગુલામો, કે લઘુમતી સમુદાયોને શાસન વ્યવસ્થામાં ભાગીદારીથી વંચિત રાખવામાં આવ્યા હતા. તેમને નાગરિક ગણવામાં આવતા નહોતા. પરંતુ, બદલાતી સામાજિક, આર્થિક, અને રાજકીય પરિસ્થિતિઓ સાથે નવી સમસ્યાઓ ઊભી થઈ.

તે સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે નવાં ઉદારવાદી સમાધાનો શોધાયાં. જેમ કે, ઓગણીસમી સદીના  ઉદારવાદી લોકશાહીના વિકાસના બીજા તબક્કામાં ઉદ્યોગીકરણ, શહેરીકરણ, અને સામ્રાજ્યવાદના વિકાસને લીધે લોકશાહી આદર્શો અને સંસ્થાઓનો પ્રસાર વધ્યો. તેની સાથે મહિલાઓ, કામદારો, ગુલામો, કે લઘુમતી સમુદાયોને નાગરિકતા મળી, મતાધિકારનું વિસ્તરણ થયું. અર્થાત્, શાસનમાં લોકોની ભાગીદારી વધી, રાજકીય સમાનતાનો વિસ્તાર થયો. રાજકીય સમાનતાના વિસ્તારની સાથે સામાજિક-આર્થિક સમાનતાની માંગ ઊભી થઈ. આ વિચારને બળ મળ્યું ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના વિકાસથી ઊભા થયેલ નવા સામાજિક અને આર્થિક પડકારોથી. ખાસ કરીને ઔદ્યોગિક કામદારોના અમર્યાદ શોષણ અને તેમની દારૂણ ગરીબીથી અસમાનતાનો પ્રશ્ન વિકટ બન્યો. સુમેળભર્યા સમાજ માટે જરૂરી એવાં સમાનતા અને ન્યાય જેવાં સામુદાયિક મૂલ્યોની અવગણના થવા લાગી. સામાજિક તણાવજન્ય સંઘર્ષ વધ્યો. કામદાર યુનિયનો અને ઔદ્યોગિક હડતાલોનો જન્મ થયો. સામ્યવાદી વિચારોનો પ્રભાવ વધવા માંડ્યો. તેના પ્રતિકાર રૂપે સામાજિક ન્યાય ઉપર ભાર મૂકતી કલ્યાણ રાજ્ય(welfare state)ની કલ્પનાનો ઉદય થયો. જેને કારણે લોકશાહી સરકાર દ્વારા સમાનતા-લક્ષી સામાજિક કલ્યાણના કાર્યક્રમો ચલાવવાની જરૂરિયાત પર ભાર મુકાયો. આમ ઉદારવાદી લોકશાહીના આ બીજા તબક્કામાં વ્યક્તિવાદ કરતાં સામુદાયિક હિતોને વધુ મહત્ત્વ મળ્યું.

પરંતુ, વીસમી સદીમાં કલ્યાણ રાજ્યના આવા વિચારોના અતિરેકથી અનેક લોકશાહી દેશોની સરકારોનું આર્થિક ભારણ વધતું ગયું. ફુગાવો વધવા માંડ્યો. અને વધતા જતા સરાકારી કરવેરાને કારણે મૂડીવાદીઓને મળતા નફા અને આર્થિક લાભો ઉપર કાપ મુકાતો ગયો. આથી મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થાની ટકી રહેવાની ક્ષમતા અંગે ભય ઊભો થયો. તેથી, ટકાઉ (sustainable) આર્થિક વિકાસ માટે મુક્ત બજારો, મર્યાદિત સરકારી હસ્તક્ષેપ, અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાઓ પર ભાર મૂકતી નવ ઉદારવાદી (neo liberalism) વિચારધારાનો ઉદય થયો. ઉદારવાદી  લોકશાહીના આ ત્રીજા તબક્કામાં વધુ આર્થિક સ્વતંત્રતાથી આર્થિક અને સામાજિક પ્રગતિ વધુ થાય છે એ માન્યતા પ્રબળ બની. વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા અને ગ્રાહકની પસંદગી વધુ મહત્ત્વનાં છે એમ મનાવા લાગ્યું. આર્થિક સ્પર્ધાને પ્રોત્સાહન મળે તે માટે લિબરાલાઇઝેશન, પ્રાઈવેટાઈઝેશન, અને ગ્લોબાલાઇઝેશન (LPG) ઉપર ભાર મુકાયો. પરિણામે, સુમેળભર્યા સમાજ માટે જરૂરી એવાં સમાનતા જેવાં સામુદાયિક મૂલ્યોને સ્થાને સ્વ-હિત, સુખની શોધ, ભોગવાદ, અને સંપત્તિના અધિકારોના રક્ષણ ઉપર વધુ પડતો ભાર મુકાયો. અને વ્યક્તિવાદી મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થા ફરીથી કેન્દ્રસ્થાને આવી ગઈ. તેથી સાંપ્રત વિશ્વના અનેક લોકશાહી દેશોમાં નવ ઉદારવાદ અને સામાજિક કલ્યાણની નીતિઓ વચ્ચે તાલમેલ બેસાડવા માટે આંદોલનો થઈ રહ્યાં છે.

સમાપન 

આમ, ઉદારવાદી લોકશાહી વિચારધારાના વિકાસના દરેક તબક્કે પેદા થતા તણાવને દૂર કરવા માટે સમાધાન શોધવામાં આવ્યાં છે. જો કે, આવાં સમાધાન ક્યાં તો વ્યક્તિપ્રધાન હોય છે અથવા સમાજપ્રધાન હોય છે. પરંતુ, તે બતાવે છે કે ઉદારવાદી લોકશાહી વિચારધારાના વિકાસનો ઇતિહાસ એ એક પ્રકારના ગતિશીલ સંતુલન(dynamic equilibrium)નો ઇતિહાસ છે.

[સાભાર – ‘નવનીત સમર્પણ’]

૧૦૦૧, પવનવીર, પ્રતાપગંજ, વડોદરા – ૩૯૦ ૦૦૨

ઈમેલ:pravin1943gmail.com

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”; 16 ડિસેમ્બર 2023; પૃ. 06-08

[I]t has been said that democracy is the worst form of Government except all those other forms that have been tried from time to time; but there is the broad feeling in our country that the people should rule, and that public opinion expressed by all constitutional means, should shape, guide, and control the actions of Ministers who are their servants and not their masters.

(House of Commons, 1947)

— Winston Churchill

માનવ સમાજના ઇતિહાસમાં વિવિધ શાસન વ્યવસ્થાઓના પ્રયોગથી માનવજાતે એક બોધ મેળવ્યો છે કે શાસન અનિવાર્ય છે, પણ સત્તા ક્યારેક અનિષ્ટકારક બની શકે છે. તેનાં મુખ્ય બે કારણ છે : એક, જેના પણ હાથમાં સત્તા આવે છે તેને, અમુક અપવાદો સિવાય, સત્તા ગુમાવવાની કે છોડવાની ખાસ ઇચ્છા નથી હોતી; ઊલટાનું, તે સત્તાનું વધુ ને વધુ કેન્દ્રીકરણ કરવા માગે છે. આ એક માનવસહજ વૃત્તિ છે. આવી વૃત્તિમાંથી બીજી સમસ્યા ઊભી થાય છે, જે બ્રિટિશ ઇતિહાસકાર અને રાજકારણી, લોર્ડ એક્ટન(John Dalbeng-Acton : ઈ.સ. ૧૮૩૪ -૧૯૦૨)ના શબ્દોમાં : “સત્તા ભ્રષ્ટ કરે છે, અને સંપૂર્ણ સત્તા સંપૂર્ણપણે ભ્રષ્ટ કરે છે. આ ઇતિહાસબોધને ધ્યાને લઈને છેલ્લાં બસો-અઢીસો વર્ષોમાં આધુનિક પ્રતિનિધિ લોકશાહીનો વિકાસ થયો છે. ન્યાયી સમાજના ઘડતર માટે આધુનિક પ્રતિનિધિ લોકશાહીને (democracy) કે પ્રજાસત્તાક(republic)ને શ્રેષ્ઠ શાસન પદ્ધતિ ગણીને આજે વિશ્વનાં લગભગ ૬૦ ટકા રાષ્ટ્રોએ તેનો સ્વીકાર કર્યો છે.

પરંતુ, કોઈપણ સિસ્ટમની માફક આધુનિક પ્રતિનિધિ લોકશાહી પણ મર્યાદાઓ વિનાની નથી. આ મર્યાદાઓને લીધે લોકશાહી ઘણી વખત ઉત્તમ પરિણામો આપવામાં નિષ્ફળ જાય છે. માટે લોકશાહી શાસન પદ્ધતિને વધુ અસરકારક બનાવવા વાસ્તે તેની મર્યાદાઓની ઓળખ પણ આવશ્યક છે. આપણે અહીં લોકશાહીની કેટલીક માળખાકીય મર્યાદાઓની ચર્ચા કરીશું. પરંતુ તે પહેલાં લોકશાહી અને પ્રજાસત્તાક વચ્ચેનો તફાવત સમજી લેવો જરૂરી છે.

લોકશાહી અને પ્રજાસત્તાક 

લોકશાહી  અને પ્રજાસત્તાક બંનેમાં નાગરિકોને શાસનમાં ભાગ લેવાની સત્તા હોય છે. તેથી લોકશાહી અને પ્રજાસત્તાક બંને શબ્દો મહદંશે એકબીજાના પર્યાય તરીકે વપરાય છે. જ્યારે ઈ.સ. ૧૭૮૭માં યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના  બંધારણની ચર્ચા થઈ રહી હતી ત્યારે પણ લોકશાહી અને પ્રજાસત્તાક શબ્દોના ચોક્કસ અર્થો વણઊકલ્યા રહ્યા હતા. પરંતુ જેમ્સ મેડિસન (James Madison : ઈ.સ. ૧૭૫૧ – ૧૮૩૬) અને એલેક્ઝાન્ડર હેમિલ્ટન (Alexander Hamilton : ઈ.સ. ૧૭૫૫-૧૮૦૪) જેવા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના સ્થાપકો લોકશાહી અને પ્રજાસત્તાક વચ્ચેના તફાવત અંગે સ્પષ્ટ હતા. તેમના મત પ્રમાણે લોકશાહીમાં લોકો સ્વયં સરકારમાં ભાગ લે છે. જ્યારે પ્રજાસત્તાકમાં, લોકો તેમના પ્રતિનિધિઓને ચૂંટીને સરકારમાં મોકલતા હોય છે જે તેમના વતી સરકારનું સંચાલન કરે છે. લોકશાહી કોઈ એક નાના રાજ્ય માટે યોગ્ય હોઈ શકે, જ્યારે કોઈ એક વિશાળ પ્રદેશમાં પ્રજાસત્તાક વધુ ઉપયોગી થઈ શકે છે. ઈ.પૂ. છઠ્ઠી સદીની,  એક શહેર પૂરતી મર્યાદિત, ગ્રીસની એથેનિયન લોકશાહીને સીધી (direct) લોકશાહીનું ઉદાહરણ માનવામાં આવે છે, જેમાં તમામ નાગરિકો કાયદા બનાવવાની પ્રક્રિયામાં ભાગ લેતા. જ્યારે તે જ સમયની પ્રાચીન રોમન સામ્રાજ્યની શાસન વ્યવસ્થાને પ્રજાસત્તાકનું ઉદાહરણ ગણવામાં આવે છે, જેમાં લોકોના પ્રતિનિધિઓ શાસન કરતા હતા. આવી પ્રતિનિધિ લોકશાહીને કેટલીક વાર પરોક્ષ લોકશાહી પણ કહેવામાં આવે છે.

ભારતના બંધારણમાં જણાવ્યા  પ્રમાણે ભારત એક લોકશાહી પ્રજાસત્તાક રાજ્ય છે, જેમાં લોકો નિયમિત યોજાતી ચૂંટણીઓમાં ગુપ્ત મતદાન દ્વારા પોતાના પ્રતિનિધિ ચૂંટે છે.

પ્રતિનિધિ લોક્શાહીની ઉપયોગિતા

પ્રતિનિધિ લોકશાહીનો મૂળભૂત આધાર છે લોકોના સાર્વભૌમત્વ(soverignity)નો સિદ્ધાંત. અર્થાત્, પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં નાગરિકોને તેમના જીવનને અસર કરતા નિર્ણયોમાં ભાગ લેવાનો અધિકાર છે. પરંતુ તે અધિકાર તેઓ તેમના પ્રતિનિધિઓને સોંપે છે. પ્રતિનિધિ લોકશાહીનો મુખ્ય ફાયદો એ છે કે સામાન્ય રીતે એક વિશાળ દેશમાં વસતા બધા લોકો પાસે નિયમિત નિર્ણયો લેવા માટે સમય, ક્ષમતા,  કે રસ હોતો નથી. જ્યારે તેમના પ્રતિનિધિઓ તેમની વિવિધ માંગણીઓને વધુ સુસંગત રીતે રજૂ કરવા માટે સક્ષમ હોય છે એવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. જો કે, પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં નાગરિકો મતદાન કરીને, ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓનો સંપર્ક કરીને, રાજકીય ઝુંબેશ માટે સ્વયંસેવક બનીને, અથવા વિરોધ પ્રદર્શનોમાં ભાગ લઈને રાજકીય પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ થાય છે. જેથી તેમના અભિપ્રાયો અથવા સમસ્યાઓ ઉપર ધ્યાન આપવા તેઓ ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓને બાધ્ય કરી શકે છે, તેમની જરૂરિયાતો પ્રત્યે જવાબદાર બનાવી શકે છે. એટલું જ નહીં, પણ સમાજમાં વિવિધતા હોવાથી પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં સમાજના વિવિધ વર્ગો કે સમૂહોનું પ્રતિનિધિત્વ થાય અને તેમના અભિપ્રાયો સાંભળવામાં આવે તેની કાળજી રાખવામાં આવે છે. તેથી, વધુ સમાવેશી નીતિ-નિર્માણ માટે ધારા મંડળોમાં મહિલાઓ અને અન્ય લઘુમતી જૂથોના પ્રતિનિધિત્વની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે.

પ્રતિનિધિ લોકશાહી શાસન વ્યવસ્થાની માળખાકીય મર્યાદાઓ

આધુનિક પ્રતિનિધિ લોકશાહીની માળખાકીય ખામીઓ, સિસ્ટમની જ એવી ખામીઓ છે જે શાસનની અસરકારકતાને ઘટાડે છે. તેની મુખ્ય માળખાકીય મર્યાદાઓમાં જનતાની મર્યાદિત ભાગીદારી, ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓમાં જવાબદારી અને પારદર્શિતાનો અભાવ, બહુમતીની જોહુકમી,  નાણાંનો પ્રભાવ,  સત્તાના વિભાજનથી ઊભો થતો તણાવ, અને નિર્ણય લેવાની ધીમી પ્રક્રિયાઓ ગણાવી શકાય.  આપણે આ બધી મર્યાદાઓની ટૂંકમાં ચર્ચા કરીશું.

જનતાની મર્યાદિત સહભાગિતા :

પ્રતિનિધિ લોકશાહીની એક મુખ્ય મર્યાદા એ છે કે ઘણા નાગરિકો તેમના હિતમાં શાસન કરે એવા પ્રતિનિધિઓ ચૂંટવા સક્ષમ નથી હોતા. આપણે ભારતમાં જોઈએ છીએ તેમ કેટલાક નાગરિકો તેમના અસલ મુદ્દાઓને બદલે જ્ઞાતિ, ભાષા, ધર્મ જેવી સામાજિક પહેચાન અથવા ટૂંકા ગાળાના વ્યક્તિગત સ્વાર્થના આધારે તેમના પ્રતિનિધિઓને ચૂંટતા હોય છે. તદુપરાંત, ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન ઉમેદવારો મહત્ત્વના સામાજિક-આર્થિક મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાને બદલે વિશિષ્ટ ધાર્મિક, જાતિ, અથવા પ્રાદેશિક જૂથોની મત બેંકને અપીલ કરીને ઓળખ આધારિત રાજનીતિ કરે છે. અથવા નાણાં કે બાહુ બળનો પ્રયોગ કરીને ચૂંટણી જીતી જતા હોય છે.

 વધુમાં, ચૂંટણી લડનાર ઉમેદવારની પસંદગી કરવા મતદારો સ્વતંત્ર નથી હોતા. ભારત જેવા દેશોમાં ઉમેદવારોની પસંદગી રાજકીય પક્ષો કરતા હોવાથી લોકોની તેમાં કોઈ ભૂમિકા હોતી નથી. તેમણે તો રાજકીય પક્ષોએ નક્કી કરેલા ઉમેદવારમાંથી જ કોઈ એકની પસંદગી કરવાની હોય છે. અને રાજકીય પક્ષો પણ ઉમેદવારોની આવડત કે લાયકાતને બદલે મહદંશે તેમની ‘યેન કેન પ્રકારેણ’ ચૂંટણી જીતવાની ક્ષમતાને ધ્યાને લઈને તેમને પસંદ કરતા હોય છે.

તેથી સંસદમાં કે રાજ્યોની વિધાન સભાઓમાં કેટલાક ઉમેદવારો તેમના ગુનાહિત રેકોર્ડ હોવા છતાં ચૂંટાઈ જતા હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઈ.સ. ૨૦૨૩ના ભારતના એસોસિયેશન ફોર ડેમોક્રેટિક રિફોર્મ્સના અહેવાલ મુજબ વર્તમાન સંસદના ૬૫ ટકા સાંસદો કોઈ ને કોઈ નાના-મોટા અપરાધિક મામલામાં સંડોવાયેલા છે. વિડંબના એ છે કે કાનૂનનો ભંગ કરનારાઓ કાનૂન બનાવવાનો અધિકાર મેળવે છે.

ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓમાં જવાબદારી અને પારદર્શિતાનો અભાવ :

ઘણી વખત લોકશાહીમાં શિક્ષિત, નીતિમાન, અનુભવી, હોંશિયાર કે સક્ષમ ઉમેદવારોની ખોટ વર્તાય છે. જર્મન ફિલસૂફ નિત્ઝે (Friedrich Nietzsche : ઈ.સ. ૧૮૪૪-૧૯૦૦) માનતા હતા કે લોકશાહીમાં સમાનતા અને જનતાની ઇચ્છાનું મહત્ત્વ વધુ હોવાથી સમાજની શ્રેષ્ઠ અને સૂઝ ધરાવતી અસાધારણ વ્યક્તિઓની અવગણના થવાનો ભય રહે છે. વળી, ચૂંટણીની મોસમ દરમિયાન જનતાના સીધા સંપર્કમાં રહેતા ઉમેદવારો ચૂંટણી બાદ હંમેશાં તેમના બધા જ મતદાતાઓના સતત સંપર્કમાં રહેતા નથી. ચૂંટણી પછી નાગરિકો અને ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ વચ્ચેનો સંવાદ ઘણી વાર પ્રતિનિધિઓના મતવિસ્તારની કચેરીઓ કે સ્ટાફ દ્વારા થાય છે.

વધુમાં, પ્રતિનિધિ-લોકશાહીમાં ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ તેમના મતદાતાઓની ઇચ્છાને જ વ્યક્ત કરવા કાયદા દ્વારા બંધાયેલા નથી હોતા. તેઓ અમુક ચોક્કસ મુદ્દત માટે ચૂંટાતા હોવાથી એક વાર ચૂંટાયા પછી તેમનું સ્થાન પ્રમાણમાં સુરક્ષિત હોય છે. તેથી તેમના મતદારોના પ્રશ્નો ઉપર પૂરેપૂરું ધ્યાન આપવા માટે ઓછું દબાણ અનુભવે છે, ખાસ કરીને જો આગામી ચૂંટણી દૂર હોય તો. તદુપરાંત, ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓનો કાર્યકાળ ચોક્કસ સમય સુધી મર્યાદિત હોવાથી તેમના ટૂંકા શાસન કાળ દરમ્યાન તેઓ બીજી વાર ચૂંટણી જીતવા માટે તાત્કાલિક રાજકીય લાભ આપે તેવાં અને નજરે દેખાય એવાં પરિણામો લાવી શકે તેવાં ટૂંકા ગાળાનાં લોકરંજક લક્ષ્યોને પ્રાથમિકતા આપવા લલચાય છે. તેથી જેને સતત અને વ્યૂહાત્મક આયોજનની જરૂર હોય અને લાંબા ગાળે પરિણામ આપતા હોય તેવા શિક્ષણ, સ્વાસ્થ્ય સેવાઓ, માળખાકીય વિકાસ, અથવા આબોહવા પરિવર્તન જેવા જટિલ મુદ્દાઓને ઉકેલવામાં તેમનો ઉત્સાહ ઓછો હોય છે.

વળી, ઘણા ઉમેદવારો મહદંશે ચૂંટણી પછી તેમના મતદાતાઓ કે મત વિસ્તારના હિતોની ચિંતા કરવાને બદલે પોતાના પક્ષને વધુ વફાદાર રહે છે. ક્યારેક પક્ષ કરતાં પણ તેમના અંગત એજન્ડા વધુ મહત્ત્વના બની જતા હોય છે. ઘણી વાર ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ પક્ષની વિચારધારા કે જનતાની મૂળભૂત જરૂરિયાતો માટે નહીં પણ સત્તા અથવા અન્ય પ્રલોભનોથી પ્રેરાઈને પક્ષપલટો કરીને તેમના મતદાતાઓના વિશ્વાસનો ભંગ કરે છે. ઈ.સ. ૨૦૧૬માં ઉત્તરાખંડમાં, ઈ.સ. ૨૦૧૯માં કર્ણાટકમાં, અને ઈ.સ. ૨૦૨૩માં મહારાષ્ટ્રમાં થયેલ આવા પક્ષપલટા તેનાં તાજાં ઉદાહરણો છે. કેટલાક  પ્રતિનિધિઓ સીધી કે આડકતરી રીતે ભ્રષ્ટાચાર કરે છે. ભારતમાં આઝાદી પછી તરત જ થયેલ જીપ કાંડ(ઈ.સ. ૧૯૪૮)થી આજ સુધી બહાર પડેલ અનેક ગોટાળાઓ આ હકીકતનું સમર્થન કરે છે.

આમ સરકારનું આ સ્વરૂપ છેતરપિંડી માટે અનુકૂળતા ઊભી કરે છે. આવા સંજોગોમાં જો મતદારોને લાગે કે તેમનો પ્રતિનિધિ યોગ્ય નથી તો તેમની સમક્ષ તેને બદલવા માટે એકમાત્ર વિકલ્પ આગામી ચૂંટણીની રાહ જોવાનો હોય છે.

બહુમતીની જોહુકમી :

પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં ઉમેદવારો ચૂંટણી જીતવા માટે જે સમુદાયો બહુમતિમાં હોય તેમની ઉપર વધુ ધ્યાન આપે છે. તેથી ધાર્મિક કે વંશીય લઘુમતી જૂથો, ઓછી આવક ધરાવતા સમુદાયો, મહિલાઓ, સમલૈંગિક અને વિકલાંગ વ્યક્તિઓ જેવાં લઘુમતી જૂથોની અવગણના થતી હોય છે. લઘુમતીઓને સતાવતી બીજી સમસ્યા એ છે કે ધારા મંડળોમાં નિર્ણયો બહુમતીના આધારે લેવાતા હોય છે. જો લઘુમતીનો કોઈ ઉમેદવાર ધારા મંડળમાં ચૂંટાઈ આવે તો પણ તેની પાસે બહુમતીના પ્રતિનિધિઓને હરાવવા માટે જરૂરી મત નથી હોતા. આથી આવાં લઘુમતી જૂથોની જરૂરિયાતો અને સમસ્યાઓ ઉપર પર્યાપ્ત ધ્યાન અપાતું નથી. એટલું જ નહીં, પણ આવી પરિસ્થિતિમાં બહુમતી સમુદાયોની અસાધારણ તરફેણ કરતાં સંસાધનો અને તકોની અસમાનતા ઊભી કરે એવા નિર્ણયો લઈ શકાય છે.

પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં નાણાંનો પ્રભાવ :

ચૂંટણીમાં ઉમેદવારોને પ્રચાર માટે જાહેરાતો, સભા-સરઘસો અને અન્ય ઝુંબેશ-સંબંધિત ઈવેન્ટ્સનું આયોજન કરવા માટે મહદંશે ભરપૂર નાણાંકીય સંસાધનોની જરૂર પડે છે. ભારત સહિત અનેક દેશોમાં ચૂંટણી પાછળ લખલૂટ ખર્ચ થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, અમેરિકાની વિશ્વ વિખ્યાત પ્યુ રીસર્ચ સેન્ટર નામની સંસ્થાના ઈ.સ. ૨૦૨૩ના સર્વેક્ષણમાં જાણવા મળ્યું હતું કે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં ૮૫ ટકા ઉત્તરદાતાઓ માને છે કે રાજકીય ઝુંબેશ એટલી ખર્ચાળ થઈ ગઈ છે કે સારા લોકો માટે ચૂંટણી લડવાનું મુશ્કેલ છે. ભારતમાં પણ ચૂંટણીઓ અત્યંત ખર્ચાળ બની ગઈ છે. ભારતના ચૂંટણી પંચે ચૂંટણી ખર્ચ પેટે સંસદના ઉમેદવારો માટે રૂ. ૭૦થી ૯૫ લાખ અને રાજયોના વિધાન સભાના ઉમેદવારો માટે રૂ. ૨૮થી ૪૦ લાખની મર્યાદા બાંધી છે. પણ વાસ્તવમાં આ મર્યાદાથી અનેકગણો વધુ ખર્ચ થતો હોય છે. ભારતના સેન્ટર ફોર મીડિયા સ્ટડીઝના અહેવાલ મુજબ ઈ.સ. ૨૦૧૯ની સંસદની ચૂંટણીમાં લગભગ રૂ. ૫,૫૦૦ કરોડ જેટલો ખર્ચ થયો હતો, જે વિશ્વમાં સૌથી વધુ હતો. સ્વાભાવિક રીતે જ વધુ નાણાંકીય સંસાધનો ધરાવતા ઉમેદવારો પોતાની વ્યાપક જાહેરાત કરીને જાહેર જનમતને પ્રભાવિત કરી શકે છે. તેથી કાં તો ઉમેદવારો ધનવાન હોવા જોઈએ અથવા તેમણે શ્રીમંત દાતાઓ, કોર્પોરેશનો, અથવા વિશેષ હિત જૂથો પર નિર્ભર થવું પડતું હોય છે. નાણાંકીય ફાળો આપનારાઓ પોતાને અનુકૂળ થઈ શકે તેવા ઉમેદવારને મદદ કરીને બદલામાં તેમના રોકાણ પર વળતરની પણ અપેક્ષા રાખતા હોય છે. આથી, જાહેર જનતાની ભલાઈને બદલે ધનપતિઓનાં હિતોને પ્રાથમિકતા આપતા નિર્ણયો લેવાય તેમ બનતું હોય છે. પ્યુ રિસર્ચ સેન્ટરના ઉપર્યુક્ત સર્વેમાં જાણવા મળ્યું હતું કે ૮૦ ટકા અમેરિકનોને લાગે છે કે તેમની સરકારના નીતિગત નિર્ણયો પર મોટા દાતાઓનો પ્રભાવ ઘણો વધારે છે. જ્યારે નીતિઓ શ્રીમંતોની તરફેણમાં ઘડાતી હોય છે, ત્યારે સંપત્તિ અને સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ વધતું હોય છે. પરિણામે, હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલાં જૂથોને વધુ નુકસાન થાય છે, સામાજિક અસમાનતા વધે છે.

સત્તાનું વિભાજન અને સંવૈધાનિક સંસ્થાઓનો આપસી સંઘર્ષ :

પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં ચેક અને બેલેન્સની સિસ્ટમ દ્વારા કારોબારી, ધારાકીય, અને ન્યાયિક શાખાઓ વચ્ચે સત્તા વહેંચવામાં આવે છે. પરંતુ, જ્યારે સરકારની કોઈ એક શાખા વધુ પડતી સક્રિય બનીને વધુ શક્તિશાળી બનવાનો પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે સિસ્ટમમાં અસંતુલન પેદા થાય છે અને ક્યારેક સંઘર્ષ થતો હોય છે.

જો કારોબારી શાખા અતિશય શક્તિશાળી બનીને અનિયંત્રિત નિર્ણયો લેવા માંડે તો ધારા મંડળ હાંસિયામાં ધકેલાઈ શકે અને ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા ઉપર કાપ મુકાઈ શકે. જેને કારણે તે બંનેની કારોબારી ઉપર નિયંત્રણ કરવાની ક્ષમતા ઓછી થઈ જાય. ભારતમાં ઈ.સ. ૧૯૭૫-૧૯૭૭ની કટોકટી દરમિયાન કારોબારીએ લગભગ અમર્યાદ સત્તાઓ મેળવીને સંસદ તથા ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતાને નબળી પાડી હતી.

તે જ રીતે, ઈ.સ. ૨૦૦૬માં પ્રકાશસિંહ વી. ભારત સરકારના કેસમાં ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે સક્રિય ભૂમિકા ભજવીને પોલીસ અધિકારીઓને રાજકીય હસ્તક્ષેપથી બચાવવા માટે રાજ્યોમાં પોલીસ મહાનિર્દેશક અને અન્ય અધિકારીઓ માટે બે વર્ષનો નિશ્ચિત કાર્યકાળ ફરજિયાત કર્યો હતો. તથા દરેક રાજ્યમાં પોલીસ અધિકારીઓની નિમણૂકો, બદલીઓ, અને બઢતી માટે ભલામણો કરવા માટે પોલીસ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ બોર્ડની રચના કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો. આવા ચુકાદાઓથી ધારામંડળ અને કારોબારી સત્તાઓ ઉપર અતિક્રમણ થાય છે તેવી ટીકાઓ થતી હોય છે.

જો કે અહીં એ નોંધવું જરૂરી છે કે ન્યાયતંત્રે  તેની સીમાઓ વટાવી છે કે નહીં તે અંગે મતભેદ હોઈ શકે છે. કારણ કે, ન્યાયતંત્રની સક્રિયતા અને ન્યાયિક અતિક્રમણ વચ્ચે એક પાતળી રેખા છે. ન્યાયિક સક્રિયતા દ્વારા બંધારણના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની રક્ષા માટે ન્યાયાધીશો તેમની શક્તિનો ઉપયોગ કરે છે. પરંતુ, જ્યારે ન્યાયતંત્ર તેની સત્તાની બહાર જઈને ધારા મંડળ કે કારોબારીના ક્ષેત્રમાં દાખલ દઈને કાયદો અથવા નીતિ બનાવવાની બાબતો અંગે આદેશો જારી કરે છે ત્યારે ન્યાયિક દખલ જેવી પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે.

કારોબારી અને ન્યાયતંત્રની સક્રિયતાની માફક ધારા મંડળોની સક્રિયતાથી પણ સમસ્યાઓ ઊભી થતી હોય છે, ન્યાયતંત્ર કે એક્ઝિક્યુટિવની ક્ષમતા નબળી થતી હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઈ.સ ૨૦૧૪માં સંસદે નેશનલ જ્યુડિશિયલ એપોઈન્ટમેન્ટ કમિશન એક્ટ પસાર કર્યો હતો. જેમાં ન્યાયાધીશોની નિમણૂકમાં સરકારી હસ્તક્ષેપની જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી. પરંતુ, સુપ્રીમ કોર્ટે ઈ.સ. ૨૦૧૫માં આવું પ્રાવધાન ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતાનું ઉલ્લંઘન કરે છે તેમ કહીને આ કાનૂનને ફગાવી દીધો હતો. તે જ રીતે ભારતીય સંસદ અવિશ્વાસનો પ્રસ્તાવ રજૂ કરીને કે તેની જોઈન્ટ પાર્લામેન્ટરી કમિટી જેવી જુદી જુદી તપાસ કમિટીઓ દ્વારા કારોબારીની સત્તા ઉપર કાપ મૂકી શકે છે. તદુપરાંત, સંઘીય ઢાંચાને કારણે કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારો વચ્ચે ક્યારેક સત્તાનો ટકરાવ અને સંઘર્ષ થતો હોય છે. દિલ્હીની  રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્રિય સરકાર વચ્ચે વારંવાર થતો ટકરાવ આવા સંઘર્ષનું એક ઉદાહરણ છે.

પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં નિર્ણયો લેવામાં મુશ્કેલી અને બિનકાર્યક્ષમતા :

લોકશાહીમાં વિવિધ હિત જૂથો સામેલ હોય છે અને સૌને સાથે લઈને તથા નિયમોનું પાલન કરીને ચાલવાનું હોય છે. તદુપરાંત, લોકસભા અને રાજ્યસભા જેવી સંસદની દ્વિગૃહ વ્યવસ્થા હોવાથી પ્રસ્તાવિત કાયદાઓ અથવા બિલોને ઘણી વાર બંને ચેમ્બરમાંથી પસાર થવાની આવશ્યકતા હોય છે. વધુમાં, કેટલાક સૂચિત કાયદાના મુસદ્દાની વિગતવાર ચકાસણી માટે કેટલીક સમિતિઓના કે સમાજના વિવિધ હિસ્સેદારો અને નિષ્ણાતોના અભિપ્રાયો મેળવવાનું પ્રાવધાન હોય છે. આમ અનેક કારણોસર નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયા લંબાઈ જતી હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઈ.સ. ૨૦૧૯ના પ્યુ રિસર્ચ સર્વેક્ષણમાં જાણવા મળ્યું હતું કે ૨૭ લોકશાહી દેશોના સરેરાશ ૫૧ ટકા લોકો માનતા હતા કે તેઓ તેમના દેશમાં નિર્ણય લેવામાં થતા વિલંબને કારણે સંતુષ્ટ નથી.

સમાપન

આવી માળખાકીય મર્યાદાઓને લીધે ઘણા દેશોમાં લોકોનો પ્રતિનિધિ – લોકશાહી સરકારમાં વિશ્વાસ ઘટે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઈ.સ. ૨૦૨૩ના પ્યુ રીસર્ચ સેન્ટરના સર્વેક્ષણમાં ૬૫ ટકા અમેરિકન ઉત્તરદાતાઓએ જણાવ્યું હતું કે તેમને ફેડરલ સરકારમાં ઘણો ઓછો વિશ્વાસ છે અને તેઓ તેમના દેશના રાજકારણથી કંટાળી ગયા છે. ઇકોનોમિસ્ટ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટનો ઈ.સ. ૨૦૨૨નો ગ્લોબલ ડેમોક્રસી ઇન્ડેક્સ પણ વૈશ્વિક લોકશાહીમાં સતત ઘટાડો દર્શાવે છે. આવાં બીજાં અનેક સર્વેક્ષણો આ હકીકતનું સમર્થન કરે છે.

તેથી પ્રતિનિધિ લોકશાહીની મર્યાદાઓ ઉપર ધ્યાન આપીને તેને વધુ જવાબદાર, પારદર્શક, સર્વસમાવેશક, અને સક્ષમ બનાવવા માટે ભારત સહિત સમગ્ર વિશ્વમાં તાત્કાલિક પ્રયત્નો કરવા જરૂરી છે.

૧૦૦૧, પવનવીર, પ્રતાપગંજ, વડોદરા – ૩૯૦ ૦૦૨

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 16 નવેમ્બર 2023; પૃ. 06 – 08