પડદા પર મિનરવા મૂવીટોન(Minerva Movietone)ના અક્ષરો દેખાતા જ સિંહની ત્રાડ સાંભળવા મળતી હતી, આ જોતા જ થિયેટરમાં દર્શકો સતર્ક થઈ જતા હતા. મિનરવા મૂવીટોન(Minerva Movietone)ના સંસ્થાપક હતા પ્રસિદ્ધ ફિલ્મમેકર અને એક્ટર સોહરાબ મોદી (જન્મ – 02 નવેમ્બર, 1897 મૃત્યુ – 28 જાન્યુઆરી, 1984). ઊંચી કદકાઠી અને પહોળો શારીરિક બાંધો ધરાવતા સોહરાબ મોદીનું વ્યક્તિત્વ આકર્ષક હતું. તેઓ જેવા પડદા પર આવતા કે તરત જ સિનેમા હૉલમાં ઉત્તેજના ફેલાઈ જતી હતી. ફિલ્મ 'સિકંદર', 'પૃથિવીવલ્લભ', 'પુકાર' અને 'રાજહઠ'માં તેમના કડક સંવાદોને દર્શકો આજે પણ યાદ કરે છે.

ફિલ્મ જગતમાં એવા બે અભિનેતા થઈ ગયા કે જેમણે પોતાના પ્રભાવશાળી અવાજથી દર્શકોના દિલમાં સ્થાન બનાવ્યું. એક હતા પૃથ્વીરાજ કપૂર અને બીજા હતા સોહરાબ મોદી. કારણ કે સોહરાબ મોદી પારસી નાટકો કરતા-કરતા ફિલ્મની દુનિયામાં આવ્યા હતા, એટલે નાટકમાં સંવાદ બોલવાની એક ખાસ આવડતને ફિલ્મોમાં લાવ્યા કે જે દર્શકોને ખૂબ જ પસંદ આવી. તેઓ સંવાદ બોલતી વખતે એક-એક શબ્દ પર જોર આપતા હતા અને સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણ કરતા હતા. દર્શકોના મનમાં જોશ ભરી દે તેવા સંવાદો પ્રભાવશાળી રીતે બોલવા માટે સોહરાબ મોદી ફિલ્મોમાં આવ્યા હતા. સોહરાબ મોદીએ વર્ષ 1935માં આવેલી ફિલ્મ 'ખૂન કા ખૂન'નું ડિરેક્શન કર્યું હતું અને તેમાં મુખ્ય રોલ પણ કર્યો હતો. આ ફિલ્મ નાટ્યકાર વિલિયમ શેક્સપિયરના નાટક 'હેમલેટ'નું ફિલ્મ રૂપાંતરણ હતી. પછીનાં વર્ષે 1936માં સોહરાબ મોદીએ 'સૈદ-એ-હવસ' નામની ફિલ્મ બનાવી જે વિલિયમ શેક્સપિયરના નાટક 'કિંગ જ્હોન'નું રૂપાંતરણ હતી. આ ફિલ્મમાં પણ સોહરાબ મોદીએ મુખ્ય રોલ કર્યો હતો. વર્ષ 1943માં સોહરાબ મોદીએ ગુજરાતી ભાષાના જાણીતા સાહિત્યકાર કનૈયાલાલ મુનશી(ક.મા. મુનશી)એ લખેલી નવલકથા પૃથિવીવલ્લભ આધારિત તે નામની જ ફિલ્મ બનાવી. આ ફિલ્મમાં સોહરાબ મોદીએ મુંજનો રોલ કર્યો હતો જ્યારે એક્ટ્રેસ દુર્ગા ખોટેએ મૃણાલવતીનું પાત્ર ભજવ્યું હતું. વર્ષ 1936માં સોહરાબ મોદીએ મિનરવા મૂવીટોનની સ્થાપના કરી. મિનરવા મૂવીટોનમાં તેમની શરૂઆતની ફિલ્મો સામાજિક દૂષણો પર આધારિત હતી, જેમ કે ફિલ્મ 'મીઠા ઝહર' (1938) દારૂના નશા પર આધારિત હતી. આ ફિલ્મો સફળ રહી તેમ છતાં પણ સોહરાબ મોદીનું ધ્યાન ઐતિહાસિક વિષય તરફ આકર્ષાયું. ત્યાર બાદ બનેલી ત્રણ ઐતિહાસિક ફિલ્મોને કારણે મિનરવા મૂવીટોન ખૂબ જાણીતી બની. તે ત્રણ ફિલ્મો – 'પુકાર' (1939), 'સિકંદર' (1941) અને 'પૃથિવીવલ્લભ' (1943) હતી.

સોહરાબ મોદીનો જન્મ તારીખ 02 નવેમ્બર, 1897ના રોજ ઉત્તરપ્રદેશના રામપુર નગરમાં થયો હતો. તેમનો જન્મ પારસી પરિવારમાં થયો હતો, પિતા ઈન્ડિયન સિવિલ સર્વન્ટ હતા. તેઓ જ્યારે આઠમા ધોરણમાં અભ્યાસ કરતા હતા ત્યારે પિતા સાથે બૉમ્બે આવી ગયા. ધોરણ 10ની પરીક્ષા પાસ કર્યા બાદ માત્ર 17 વર્ષની ઉંમરમાં સોહરાબ મોદી તેમના ભાઈનું ફિલ્મ પ્રોજેક્ટર લઈને ગ્વાલિયર ચાલ્યા ગયા. હિન્દી અને ઉર્દૂ ભાષા પર પ્રભુત્વ ધરાવતા સોહરાબ મોદીએ માત્ર 26 વર્ષની ઉંમરે આર્ય સુબોધ થિયેટરિકલ કંપની સ્થાપી હતી. જ્યાં તેમણે પહેલા તો હરતું-ફરતું સિનેમાઘર ખોલ્યું અને ફિલ્મો દેખાડવા લાગ્યા. વર્ષ 1914થી 1924 દરમિયાન સોહરાબ મોદીએ ફિલ્મ પ્રદર્શનના સંદર્ભે ગ્વાલિયરથી મુંબઈ અને મૈસૂરથી મદ્રાસ સુધીની યાત્રા કરી. વર્ષ 1924માં તેમણે પોતાના મોટાભાઈની મદદથી એક થિયેટર કંપની ખોલી અને ઠેર-ઠેર સ્થળે ફરીને વિલિયમ શેક્સપિયરના નાટકોનો ઉર્દૂ અનુવાદ પ્રસ્તુત કરવા લાગ્યા. આ નાટકોમાં તેઓ પોતે અભિનય કરતા હતા. પોતાના આકર્ષક વ્યક્તિત્વ, જબરદસ્ત અભિનય અને દમદાર અવાજના કારણે તેમણે જલદી પોતાની ઓળખ બનાવી. 'હેમલેટ' નાટક થકી સોહરાબ મોદીને ઘણી લોકપ્રિયતા મળી હતી.

જ્યારે ભારતીય સિનેમામાં મૂંગી ફિલ્મોનો જમાનો હતો ત્યારે સોહરાબ મોદી ફિલ્મો પ્રત્યે ગંભીર નહોતા અને નાટકોમાં વ્યસ્ત હતા. પણ, બોલતી ફિલ્મોનો યુગ શરૂ થતા સોહરાબ મોદીએ તેમના મોટાભાઈ સાથે મળીને એક ફિલ્મ કંપની બનાવી. આ સમયે સોહરાબ મોદી શેક્સપિયરના નાટક 'હેમલેટ'થી પ્રખ્યાત થઈ ગયા હતા એટલે તે આધારિત ફિલ્મ 'ખૂન કા ખૂન' (1935) બનાવી. આ સમયે સોહરાબ મોદીની ઉંમર 38 વર્ષ હતી. પોતાના નાટકોના અનુભવના આધારે સોહરાબ મોદી તે વાત સમજી ચૂક્યા હતા કે પોતાના ગંભીર અવાજ અને સ્વરમાં ઉતાર-ચઢાવ સિનેમા હૉલમાં ગૂંજી ઊઠે છે અને દર્શકોના દિલ-દિમાગ પર જાદુ કરે છે. માટે સોહરાબ મોદીએ એવી વાર્તાઓ આધારિત ફિલ્મો બનાવવાનું નક્કી કર્યું કે જેમાં સંવાદ અને અવાજને વધુ અવકાશ મળે. વર્ષ 1937માં સોહરાબ મોદીએ 'આત્મતરંગ' અને 'ખાન બહાદુર' જેવી ફિલ્મો બનાવી જ્યારે વર્ષ 1938માં 'જેલર' અને 'મીઠા ઝહર' જેવી ફિલ્મો બનાવી. વર્ષ 1939માં સોહરાબ મોદીએ જહાંગીરની ન્યાય વ્યવસ્થા દર્શાવતી 'પુકાર' નામની ફિલ્મ બનાવી, આ ફિલ્મ માટે તેઓ આજે પણ પ્રખ્યાત છે. આ ફિલ્મનાં ગીતો અને સ્ટોરી જાણીતા ફિલ્મકાર કમાલ અમરોહીએ લખ્યાં હતા. 'પુકાર'ને શરૂઆતની મુસ્લિમ સોશિયલ (સામાજિક) ફિલ્મ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. 'પુકાર' ફિલ્મ સુપરહિટ રહી હતી. વર્ષ 1941માં સોહરાબ મોદીએ 'સિકંદર' નામની મોટા બજેટની ફિલ્મ બનાવી, આ ફિલ્મમાં પૃથ્વીરાજ કપૂરે સિકંદર જ્યારે સોહરાબ મોદીએ પોરસનો રોલ કર્યો હતો. આ ફિલ્મમાં યુદ્ધના પ્રસંગ ખૂબ જ પ્રભાવશાળી રીતે દર્શાવવામાં આવ્યા હતા. આ ફિલ્મ ત્યારે આવી કે જ્યારે બીજા વિશ્વયુદ્ધનો સમય હતો. બ્રિટિશ સરકારને જ્યારે 'સિકંદર' ફિલ્મ દેખાડવામાં આવી ત્યારે તેઓને સૈનિકના વિદ્રોહનું દ્રશ્ય પસંદ ના પડ્યું. બ્રિટિશ સરકારે આ ફિલ્મ પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ મૂકવાની જગ્યાએ છાવણીઓમાં નહીં દેખાડવાનો આદેશ આપ્યો.

વર્ષ 1944માં સોહરાબ મોદીએ 'પરખ' નામની સામાજિક મુદ્દા આધારિત ફિલ્મ બનાવી, જેમાં મેહતાબ નામની એક્ટ્રેસે મુખ્ય રોલ કર્યો હતો. પછી તેમણે મેહતાબને લઈને 'એક દિન કા સુલ્તાન' અને 'શમા' જેવી અન્ય ફિલ્મો બનાવી. વર્ષ 1946માં સોહરાબ મોદીએ મેહતાબ સાથે લગ્ન કર્યા હતા. મેહતાબ ગુજરાતી હતા અને તેમનો જન્મ સુરતના મુસ્લિમ પરિવારમાં થયો હતો. સોહરાબ મોદીએ વર્ષ 1953માં સૌ પ્રથમ રંગીન ભારતીય ફિલ્મ બનાવી કે જેનું નામ 'ઝાંસી કી રાણી' હતું. મોટા બજેટની આ ફિલ્મ બોક્સ ઓફિસ પર નિષ્ફળ રહી હતી. તે સમયે 'ઝાંસી કી રાણી'નું બજેટ રૂપિયા 60 લાખ હતું. આ ફિલ્મ વર્ષ 1956માં અમેરિકામાં 'The Tiger and the Flame'ના નામથી રિલીઝ થઈ હતી. હોલિવૂડની જાણીતી ફિલ્મ 'Gone with the Wind'(1939)નું કેમેરા વર્ક કરનાર સિનેમેટોગ્રાફર Ernest Hallerએ 'ઝાંસી કી રાણી'ના શૂટિંગમાં મદદ કરી હતી. આ ફિલ્મની નિષ્ફળતાના કારણે સોહરાબ મોદી આર્થિક રીતે તૂટી ગયા અને રંગીન ફિલ્મો બનાવવાનું ટાળ્યું. આગામી વર્ષે 1954માં સોહરાબ મોદીએ ભારત ભૂષણ અને સુરૈયાની જોડીને લઈને 'મિર્ઝા ગાલિબ' ફિલ્મ બનાવી જે સુપરહિટ રહી. આ ફિલ્મની સ્ટોરી જાણીતા વાર્તાકાર સઆદત હસન મન્ટોએ લખી હતી. આ ફિલ્મની જવાહરલાલ નહેરુએ પણ પ્રશંસા કરી હતી. 'શીશમહલ' (1950) પણ સોહરાબ મોદીની સુપરહિટ ફિલ્મ હતી. સોહરાબ મોદીએ ભારતીય સિનેમાને 50 કરતાં વધુ ફિલ્મોનું અભૂતપૂર્વ યોગદાન આપ્યું. 28 જાન્યુઆરી, 1984ના રોજ 86 વર્ષની વયે તેમનું નિધન થયું, જ્યારે વર્ષ 1980માં તેઓને દાદાસાહેબ ફાળકે પુરસ્કારથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. સોહરાબ મોદીએ જે ઐતિહાસિક ફિલ્મોનું નિર્માણ કર્યું તેનું ખાસ ઐતિહાસિક મહત્ત્વ છે.

(લેખક iamgujarat.comમાં પત્રકાર છે)

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com

પ્રગટ : ‘ગુલમોહર’ પૂર્તિ, “નવગુજરાત સમય”, 04 માર્ચ 2020

સિનેમા વિશે એવું કહેવાય છે કે વાર્તા જેટલી લોકલ એટલે કે સ્થાનિક હશે તેટલી વધુને વધુ લોકો સુધી પહોંચશે.

કોઈ એક શહેરના ગરીબ અને પૈસાદાર પરિવાર વચ્ચેનો ભેદ રજૂ કરતી આવી જ એક સાઉથ કોરિયન ફિલ્મ આજકાલ ખાસ્સી ચર્ચામાં છે. વર્ષ 2019માં આવેલી 'પેરાસાઈટ' (Parasite) નામની આ સાઉથ કોરિયન ફિલ્મને આ વર્ષે યોજાનાર અકાદમી (Oscar) એવોર્ડ્સ માટે કુલ 4 નોમિનેશન્સ મળ્યા છે અને વિશ્વ પ્રખ્યાત કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં તે સુપ્રસિદ્ધ 'Palme d'Or' એવોર્ડ જીતી ચૂકી છે.

સાઉથ કોરિયન લેખક-ડિરેક્ટર બોંગ જૂન-હો (Bong Joon-ho)ની ફિલ્મ 'પેરાસાઈટ'(Parasite)નો અર્થ થાય છે પરોપજીવી એટલે કે બીજા ઉપર જેના જીવનનો આધાર છે તેવું. આ ફિલ્મમાં જે વાર્તા રજૂ કરવામાં આવી છે તે દુનિયાના કોઈ પણ દેશને લાગુ પડે છે કારણ કે તમામ દેશોમાં પૈસાદાર અને ગરીબો વચ્ચેની ખાઈ વધી રહી છે, પૈસાદાર લોકો વધુ પૈસાવાળા અને ગરીબ લોકો વધુ ગરીબ થઈ રહ્યા છે.

હાલમાં જ એક એવો ચોંકાવનારો રિપોર્ટ પ્રકાશિત થયો છે કે ભારતના અરબપતિઓ પાસે દેશના કુલ બજેટ કરતાં પણ વધુ પૈસા છે. ભારતના કુલ 63 અરબપતિઓ પાસે દેશના નીચલા તબક્કાના 95 કરોડ લોકો કરતાં ચાર ગણી વધારે સંપત્તિ છે. દુનિયા હાલ જે આર્થિક સંકટમાંથી પસાર થઈ રહી છે અને વસ્તીમાં જે રીતે વધારો થઈ રહ્યો છે તે જોતાં બેરોજગારી સૌથી મોટો પડકાર છે. 'પેરાસાઈટ' (Parasite) નામની આ ફિલ્મમાં શહેરના પૈસાદાર બિઝનેસમેનના ઘરે નોકરી કરતા એક ગરીબ પરિવારના કુલ ચાર સભ્યોની વાર્તા છે. કામની શોધમાં ભટકતા આ ગરીબ પરિવારના દીકરાને બિઝનેસમેનના ઘરે અંગ્રેજીના શિક્ષક તરીકેની નોકરી મળે છે અને તે તેના આખા પરિવારને (માતા, પિતા અને બહેન સહિત) ત્યાં વિવિધ કામોમાં નોકરી અપાવે છે. પૈસાદાર બિઝનેસમેનના પરિવારને તેમના ત્યાં કામ કરતાં આ ગરીબ લોકો માટે નહીં પણ તેમના કપડાંમાંથી આવતી ગંધની ચીડ હોય છે. ગરીબનાં કપડાંમાંથી આવતી દુર્ગંધને નફરત તરીકે જોતા પૈસાદાર પરિવારને તેની કેટલી મોટી કિંમત ચૂકવવી પડે છે તે આ ફિલ્મના અંતમાં ખુલ્લુ થાય છે. પેરાસાઈટ એક ડાર્ક કોમેડી થ્રિલર ફિલ્મ છે કે જેમાં રહસ્ય, રોમાંચ, હિંસા, લાગણીનો સમન્વય છે.

સાઉથ કોરિયન ફિલ્મ 'પેરાસાઈટ' (Parasite) શરૂ થાય છે શહેરના નીચલા તબક્કાનું જીવન જીવતાં લોકોની વસ્તીમાં માત્ર એક રૂમના ઘરમાં રહેતાં ચાર સભ્યોના પરિવારની વાર્તાથી. આ ગરીબ પરિવારમાં માતા-પિતા અને તેમના અકેક દીકરો-દીકરી છે. પરિવારની આર્થિક સ્થિતિ નાજુક છે અને તેઓને બે ટંકના ભોજનનાં પણ ફાંફાં છે. તેઓ નોકરી શોધી રહ્યાં છે ત્યારે જ એક હિતેચ્છુ મિત્ર આવીને આ પરિવારના દીકરા માટે નોકરીની વ્યવસ્થા કરી આપે છે. બેરોજગારીનો સામનો કરી રહેલાં પરિવારના દીકરાને આખરે શહેરના શ્રીમંત બિઝનેસમેનના ઘરે શાળામાં અભ્યાસ કરતી તેમની છોકરીને અંગ્રેજી શીખવાડવાનું કામ મળે છે. બિઝનેસમેનના પરિવારમાં પણ કુલ ચાર સભ્યો, પતિ-પત્ની અને તેમનાં બે બાળકો (નાનો દીકરો અને ટીનેજ દીકરી) છે. ગરીબ પરિવારનો આ યુવક જ્યારે પહેલી વખત બિઝનેસમેનના ઘરે જાય છે, ત્યારે તેમનું ઘર અને વૈભવી જીવનશૈલી જોઈને ચોંકી જાય છે. અહીં કામ શરૂ થાય બાદ આ યુવક તેની બહેનને આ બિઝનેસમેન પરિવારના નાનકડા પરંતુ તોફાની દીકરાના કેરટેકર તરીકે નોકરીએ લગાડે છે. પછી તેમના પિતાને આ બિઝનેસમેનના ડ્રાઈવર તરીકે અને માતાને ઘરની સેવિકા તરીકે નોકરીએ લગાડે છે. આમ આ આખા ગરીબ પરિવારના ચારેય સભ્યો તે બિઝનેસમેનના પરિવારમાં કોઈના કોઈ કામે નોકરીએ લાગી જાય છે.

એક દિવસ આ બિઝનેસમેન પરિવાર બહારગામ ફરવા જાય છે એટલે ગરીબ પરિવારના ચારેય સભ્યો આ વૈભવી ઘરમાં આવીને મસ્તી કરવા લાગે છે ત્યાં જ અચાનક આ ઘરમાં અગાઉ કૂક (રસોઈયા) તરીકે કામ કરતી મહિલાનો પ્રવેશ થાય છે અને ફિલ્મમાં અણધાર્યો વળાંક આવે છે. જ્યારે આ મહિલા ઘરમાં પ્રવેશે છે ત્યારે ત્યાં નોકરી કરતાં અને માલિકની ગેરહાજરીમાં પાર્ટી કરતાં આ ગરીબ પરિવારના સભ્યો સંતાઈ જાય છે, માત્ર તેમની માતા કે જે ત્યાં સેવિકા છે તે હાજર રહે છે. ત્યાં જ આ ફિલ્મનું એક મહત્ત્વનું રહસ્ય ખૂલીને દર્શકો સામે આવે છે જે જબરદસ્ત ચોંકાવનારું હોય છે. બાદમાં ફિલ્મમાં જે એક પછી એક ઘટનાઓ બને છે તે જોઈને દર્શકો હચમચી જાય છે, જેમાં હત્યા, દગો, ઈર્ષ્યા, ચીડ, અભિમાન વગેરે સામેલ છે.

'પેરાસાઈટ' (Parasite) ફિલ્મનું મોટાભાગનું શૂટિંગ એક જ ઘરમાં કરવામાં આવ્યું છે, ફિલ્મમાં કોઈ એક મુખ્ય હિરો નથી અને તમામ પાત્રોની મુખ્ય ભૂમિકા હોય તે રીતે વાર્તા લખવામાં આવી છે. ફિલ્મમાં જે ગરીબ પરિવારની વાત છે તેઓ જમીનની નીચે ભોંયરામાં એક રૂમમાં રહેતાં હોય છે જ્યારે શ્રીમંત પરિવાર રસ્તાથી ઉપરની બાજુએ ઢાળ પર મોટા બંગલામાં રહેતો હોય તેવું દેખાડ્યું છે જે પૈસાદાર અને ગરીબ વચ્ચેના ભેદને સાંકેતિક રીતે રજૂ કરે છે (આ ઘર પણ ફિલ્મના કોઈએક પાત્ર તરીકે ઉપસી આવે છે). ગરીબ પરિવારના ઘરમાં હવા-ઉજાસ નથી આવતો, જ્યારે પૈસાદારના ઘરના મુખ્ય હોલમાં જ સામે ગાર્ડન છે જ્યાં ભરપૂર સૂર્ય પ્રકાશને અવકાશ છે. બિઝનેસમેનના ત્યાં નોકરી કરતાં પરિવારના આ ચારેય લોકોનાં કપડાંમાંથી આવતી ગંધને લઈને તે બિઝનેસમેન ચીડ અનુભવે છે. ફિલ્મના એક દ્રશ્યમાં તે બિઝનેસમેન તેની પત્નીને કહે છે કે આ ગરીબ લોકો તેમની મર્યાદામાં રહે છે પણ તેમનાં કપડાંમાંથી આવતી ગંધ હવે તે મર્યાદા પાર કરી ગઈ છે.

ફિલ્મ 'પેરાસાઈટ' (Parasite) વિશે વાત કરતાં તેના ડિરેક્ટર બોંગ જૂન-હો (Bong Joon-ho) એક ઈન્ટરવ્યૂમાં જણાવે છે કે હું મારી ફિલ્મો સાઉથ કોરિયામાં બનાવું છું જે એક નાનકડો દેશ છે. જેમાં તમને સાઉથ કોરિયાનો ઇતિહાસ અને સામાજિક સંદર્ભો ચોક્કસ જોવા મળશે. હું જ્યારે કોલેજમાં હતો ત્યારે મેં એક પૈસાદાર પરિવાર માટે શિક્ષક તરીકે નોકરી કરી હતી જે અનુભવ મેં મારી ફિલ્મ 'પેરાસાઈટ'માં દર્શાવ્યા છે. 'પેરાસાઈટ'માં જે બિઝનેસમેનની વાત છે તે કોઈ ખરાબ વ્યક્તિ નથી પણ તે પરિસ્થિતિ અનુસાર વિચારે છે અને નિર્ણય લે છે. મેં આ ફિલ્મ દ્વારા સમાજમાં જોવા મળતી અસામનતા, વર્ગ સંઘર્ષ, ધ્રુવીકરણને પડદા પર રજૂ કર્યાં છે જેમાં પૈસાદાર પરિવારના ઘરે નોકરી કરતાં ગરીબ પરિવારના ચાર સભ્યોની મજબૂરીની વાત છે. આપણે અત્યારે જે સમયમાં જીવી રહ્યા છીએ ત્યાં સમાજમાં મૂડીવાદ સત્તાધીશ છે અને આપણી પાસે બીજો કોઈ વિકલ્પ નથી. માત્ર સાઉથ કોરિયા નહીં પણ સમગ્ર વિશ્વ તે પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે જ્યાં મૂડીવાદ(capitalism)ના સિદ્ધાંતોને નકારી શકાય નહીં. પેરાસાઈટની વાર્તા વિશ્વવ્યાપી છે, તે દુનિયાના કોઈ પણ દેશના શહેરમાં રહેતા અમીર-ગરીબ વચ્ચેનો ભેદ છે. દુનિયાની દરેક વ્યક્તિ તેના અને તેની સામેથી પસાર થતી વ્યક્તિના ક્લાસ (અમીર-ગરીબ) વિશે વિચારતો હોય છે. તે વ્યક્તિ કેટલી પૈસાદાર છે? શું તે પ્લેનમાં જ મુસાફરી કરે છે? શું તેનું ઘર ખૂબ મોટું છે? આ પ્રકારના પ્રશ્નો આપણને પણ થતા હોય છે અને તે ફિલ્મ 'પેરાસાઈટ'(Parasite)નો એક ભાગ છે.

ફિલ્મમેકિંગની પ્રક્રિયા વિશે વાત કરતાં 'પેરાસાઈટ'ના ડિરેક્ટર બોંગ જૂન-હો (Bong Joon-ho) વધુમાં જણાવે છે કે ફિલ્મ લખતી વખતે મારા મગજમાં જે-તે દ્રશ્યો અને તેનો અવાજ આકાર લે છે, હું ફિલ્મના વિવિધ દ્રશ્યોના સ્ટોરી બોર્ડ તૈયાર કરું છું અને પછી શૂટિંગ શરૂ કરું છું. જો હું ફિલ્મમેકિંગમાં ના આવ્યો હોત તો હું કાર્ટૂનિસ્ટનું કામ કરતો હોત, પણ હવે ફિલ્મમેકિંગ સિવાય બીજુ કશું કામ આવડતું નથી. અલગ-અલગ વિષય આધારિત ફિલ્મોનું નિર્માણ કરતા ફિલ્મેમકર બોંગ જૂન-હો(Bong Joon-ho)ની અન્ય જાણીતી ફિલ્મો 'મેમરીઝ ઓફ મર્ડર' (2003), 'ઓક્જા' (2017), 'ધ હોસ્ટ' (2006), 'મધર' (2009) અને ફ્રેન્ચ ગ્રાફિક નોવેલ આધારિત ફિલ્મ 'Snowpiercer' (2013) વગેરે છે. બોંગ જૂન-હો (Bong Joon-ho) વિશ્વની જે ફિલ્મોથી પ્રભાવિત થઈને ફિલ્મમેકિંગના ક્ષેત્રમાં આવ્યા તેમાં ડિરેક્ટર આલ્ફ્રેડ હિચકોક, બ્રાયન દે પાલ્મા, Werner Herzogની ફિલ્મોનો સમાવેશ થાય છે. ભારતીય સિનેમાઘરોમાં ફિલ્મ 'પેરાસાઈટ' (Parasite) તારીખ 31 જાન્યુઆરી, 2020ના રોજ રિલીઝ થશે. અહીં ઉલ્લેખનીય છે કે વર્ષ 1946માં આવેલી ડિરેક્ટર ચેતન આનંદની ભારતીય ફિલ્મ 'નીચા નગર'માં પણ અમીર-ગરીબ વચ્ચેના વર્ગ સંઘર્ષની વાત હતી. આ ફિલ્મને પણ કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં સુપ્રસિદ્ધ 'Palme d'Or' એવોર્ડ મળ્યો હતો.

(લેખક iamgujarat.comમાં પત્રકાર છે.)

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com

ભારતીય સિનેમાના દિગ્ગજ ફિલ્મમેકર રાજ કપૂરની સફળ ફિલ્મો જેવી કે આવારા, જાગતે રહો, શ્રી 420, મેરા નામ જોકર, બોબી અને હીનાના લેખક ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ (કે.એ. અબ્બાસના નામથી પ્રખ્યાત) હતા. 4 નેશનલ એવોર્ડ વિજેતા લેખક ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ  (7 June 1914 – 1 June 1987) બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા હતા. તેઓ પ્રસિદ્ધ પત્રકાર, વાર્તાકાર, ફિલ્મ લેખક – ડિરેક્ટર હતા, તેમણે ન્યૂઝપેપર 'બોમ્બે ક્રોનિકલ'માં લાંબા સમય સુધી ફિલ્મ વિવેચક તરીકે કાર્ય કર્યું હતું અને આ સિવાય તેમણે 'અલીગઢ ઓપિનિયન'ની શરૂઆત કરી હતી. તેઓ ઇન્ડિયન પીપલ્સ થિયેટર એસોસિયેશન(ઈપ્ટા)ના સ્થાપક સભ્ય પૈકીના એક હતા. ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ પહેલા એક પત્રકાર હતા, બાદમાં લેખક બન્યા, પછી સંપાદક અને ફિલ્મ વિવેચક બન્યા. ત્યારબાદ તેમણે ફિલ્મ લેખનકાર્યમાં ઝંપલાવ્યું. અંતમાં તેઓ ફિલ્મ ડિરેક્શન તરફ પણ વળ્યા હતા.

ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસનો જન્મ જે પરિવારમાં થયો હતો, ત્યાં નામચીન હસ્તીઓની બોલબાલા હતી. તેઓ શાનદાર શાયર 'ખ્વાજા અલ્તાફ હુસૈન હાલી'ના પરિવારમાંથી આવતા હતા કે જેઓ મિર્ઝા ગાલિબના શિષ્ય હતા અને તેમણે ગાલિબની જીવની 'યાદગાર એ ગાલિબ' લખી હતી. ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસના દાદા ખ્વાજા ગુલામ અબ્બાસ વર્ષ 1857માં થયેલા વિપ્લવના પ્રમુખ ક્રાંતિકારીઓ પૈકીના એક હતા. અંગ્રેજોએ તેમને તોપની સાથે બાંધીને ઉડાવી દીધા હતા. ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે વર્ષ 1933માં અલીગઢ મુસ્લિમ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા બાદ, દિલ્હીમાંથી પ્રકાશિત થતા નેશનલ કૉલ નામના એક ન્યૂઝપેપર માટે પત્રકારત્વ શરૂ કર્યું. આગામી વર્ષે તેમણે 'અલીગઢ ઓપિનિયન' નામનું એક વીકલી મેગેઝિન શરૂ કર્યું, જે ભારતમાં યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થીઓ માટે શરૂ કરવામાં આવેલું પ્રથમ મેગેઝિન હતું. બાદમાં ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે પ્રસિદ્ધ ન્યૂઝપેપર 'બોમ્બે ક્રોનિકલ' જોઈન કર્યું. આ ન્યૂઝપેપર માટે તેમણે 'લાસ્ટ પેજ'ના નામથી એક વીકલી કૉલમ લખવાનું શરૂ કર્યું, આ કૉલમ વર્ષ 1987માં તેમના મૃત્યુ સુધી ચાલુ રહી હતી. જ્યારે તેઓ 'બ્લિટ્ઝ મેગેઝિન'માં જોડાયા, ત્યારે પણ આ કૉલમ ચાલુ રાખી હતી. સતત 52 વર્ષ સુધી તેમણે આ કૉલમ લખી હતી કે જે ઉર્દૂમાં 'આઝાદ કલમ' અને હિન્દીમાં 'આખિરી પન્ને'ના નામથી પ્રકાશિત થતી હતી.

'બોમ્બે ક્રોનિકલ'માં ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ ફિલ્મનું વિવેચન કરતા હતા અને લોકોને ધીરે-ધીરે તેમનું આ વિવેચન પસંદ આવવા લાગ્યું. એક એવો પણ સમય આવ્યો કે જ્યારે તેમણે લખેલી ફિલ્મ સમીક્ષાથી ફિલ્મો હિટ અને ફ્લોપ જવા લાગી. એક વખત એવું બન્યું કે એક પાર્ટીમાં તે સમયના પ્રખ્યાત પ્રોડ્યુસર અને બોમ્બે ટોકિઝના માલિક હિમાંશુ રાયે કહ્યું કે ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ આ રીતે ફિલ્મ જોઈને તેનું વિવેચન કરવું સરળ છે, જાતે ફિલ્મ બનાવો તો માનીએ. ત્યાર બાદ ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે ફિલ્મની દુનિયામાં પ્રવેશ કર્યો અને ફિલ્મ લેખનના કાર્યમાં ઝંપલાવ્યું. તેમણે 'નયા સંસાર' નામની ફિલ્મ લખી અને બોમ્બે ટોકીઝને વેચી. આ ફિલ્મમાં અશોક કુમાર અને દેવિકા રાણી મુખ્ય ભૂમિકામાં હતાં. આ ફિલ્મની વાર્તા પત્રકારના જીવન પર આધારિત હતી. આ ફિલ્મ સફળ રહી અને ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસને ફિલ્મો લખવાની ઓફર મળવા લાગી. વર્ષ 1946માં આવેલી ફિલ્મ 'ધરતી કે લાલ'નું લેખન અને ડિરેક્શન ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે કર્યું. આ ફિલ્મમાં બલરાજ સહાની મુખ્ય ભૂમિકામાં હતા અને આ ફિલ્મ કૃષ્ણ ચંદરની વાર્તા પર આધારિત હતી. તેમના જીવનમાં વળાંક ત્યારે આવ્યો કે જ્યારે તેમણે 'નીચા નગર' નામની ક્લાસિક ફિલ્મ લખી. આ ફિલ્મને કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં એવોર્ડ મળ્યો હતો. હયાતુલ્લાહ અંસારીની વાર્તા પર આધારિત આ ફિલ્મ 'નીચા નગર'નું દિગ્દર્શન ચેતન આનંદે કર્યું હતું. તેમણે વર્ષ 1946માં આવેલી વી. શાંતારામની ફિલ્મ 'ડૉક્ટર કોટનીસ કી અમર કહાની' નામની ફિલ્મનું લેખનકાર્ય કર્યું. આ ફિલ્મ દ્વારકાનાથ કોટનીસ નામના ડૉક્ટરના જીવન પર આધારિત હતી કે જેમણે બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન ચીનમાં કામ કર્યું હતું.

સુપરસ્ટાર અમિતાભ બચ્ચનને પણ ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે તક આપી હતી. તેમણે વર્ષ 1969માં 'સાત હિન્દુસ્તાની' નામની ફિલ્મ બનાવી અને આ ફિલ્મમાં અમિતાભ બચ્ચનને કાસ્ટ કરવામાં આવ્યા હતા. સામાજિક મુદ્દાને રજૂ કરતી ફિલ્મોનું લેખન કાર્ય કરનાર ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસને હિન્દી સિનેમા તરફથી જોઈએ તેટલું સન્માન મળ્યું નથી. ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસને સમાજ પ્રત્યેની જવાબદારીનો ખ્યાલ હતો અને તેમણે લખેલી લગભગ તમામ ફિલ્મોમાં ગરીબી, સાંપ્રદાયિકતા, સામાજિક અસામનતા તેમ જ વંચિતોના મુદ્દા જોવા મળે છે. ફિલ્મ 'રાહી'માં ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે ચાના બગીચામાં કામ કરતા મજૂરોની આપવીતી રજૂ કરી, જ્યારે ફિલ્મ 'બમ્બઈ રાત કી બાહોં' મેં ફિલ્મમાં મોટા શહેરોની રાત્રિની કાળી બાજુ દર્શાવવામાં આવી હતી. આ એક સસ્પેન્સ ક્રાઈમ-થ્રિલર ફિલ્મ હતી અને તેનું ડિરેક્શન પણ ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે કર્યું હતું.

વર્ષ 1980માં તેમણે નક્સલ સમસ્યા પર આધારિત 'ધ નક્સલાઈટ્સ' જેવી ફિલ્મ બનાવી. ઘણાં ફિલ્મ વિવેચકોએ ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસની ફિલ્મોને ડોક્યુમેન્ટરી પ્રકારની ગણાવી પણ તેઓ પોતાનું કાર્ય કરતા રહ્યા. ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે પોતે ઘણી ફિલ્મોનું લેખનકાર્ય અને દિગ્દર્શન કર્યું, પણ આ સિવાય તેમણે રાજ કપૂરની પણ અનેક ફિલ્મોનું લેખનકાર્ય કર્યું. રાજ કપૂર માટે ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે આવારા, શ્રી 420, જાગતે રહો, મેરા નામ જોકર, બૉબી જેવી સફળ ફિલ્મો લખી. રાજ કપૂર અને ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ ખાસ મિત્રો હતા. જ્યારે ફિલ્મ 'મેરા નામ જોકર' ફ્લોપ સાબિત થઈ તો રાજ કપૂર નિરાશ થઈ ગયા હતા. તેમણે ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસને વિનંતી કરી કે તેઓ હવે એક મસાલા ફિલ્મ લખી આપે. પોતાના દોસ્ત રાજ કપૂરની મદદ કરવા માટે ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસે 'બૉબી' નામની એક રોમાન્ટિક ફિલ્મ લખી. આ ફિલ્મ સુપરહિટ સાબિત થઈ. તેમ છતાં આ ફિલ્મમાં સામાજિક વર્ગભેદ સહિતના સામાજિક મુદ્દા જોવા મળ્યા.

એક ફિલ્મમેકર સિવાય ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ ઉત્તમ સાહિત્યકાર અને ઈતિહાસવિદ્ પણ હતા. તેમણે કુલ 73 પુસ્તકો લખ્યા. તેમણે અંગ્રેજી, હિન્દી અને ઉર્દૂ ભાષામાં પુસ્તકો લખ્યા. તેમણે જે આત્મકથા લખી તેનું નામ 'I Am not an Island: An Experiment in Autobiography' છે.  બાદમાં તેમની પ્રખ્યાત કૉલમને પણ પુસ્તકે સ્વરૂપે કુલ 2 વોલ્યુમમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવી. તેમણે 'ઈન્કિલાબ' નામની નવલકથા લખી હતી કે જે ખૂબ લોકપ્રિય થઈ હતી. વર્ષ 1969માં ભારત સરકાર તરફથી ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસને પદ્મશ્રી પુરસ્કાર એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો.

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com