મકરંદ દવેની જન્મ શતાબ્દીનું આ વર્ષ છે. ઘણા સેમિનારો થશે. સહુ ગમતાનો ગુલાલ કરશે. પણ મકરંદને જે બિલકુલ નહોતું ગમતું એ વિષે બહુ ઓછી વાત થશે. હિન્દુત્વ અને ગાય વિષે અમુક પરિબળોએ સમાજમાં જે પદ્ધતિસરની વ્યવસ્થિત રીતે ગેરસમજનો પ્રચાર શરૂ કર્યો છે એની સામે મકરંદના પુણ્યપ્રકોપ વિષે વક્તાઓનું લુચ્ચાઈભર્યું મૌન તરત તમારું ધ્યાન ખેંચશે. મરેલી ગાયનું ચામડું સાફ કરતા દલિતોની ગુજરાતમાં જ અંધ ગાય ભક્તોએ કેવી યાતના આપી હતી એના વીડિયો અમે જોયા છે. મોબ લિંચિંગ પણ જોયા છે. ગાય એટલે છાણ, ગૌમૂત્ર અને દૂધ નથી. અહીં મરેલી ગાય વિષે મકરંદે શું લખ્યું છે તે અક્ષરશ: સહુ મિત્રો સાથે શેર કરું છું  મકરંદને ન ગમતાનો પણ ગુલાલ કરવો જોઈએ.

‘ગોસેવાનું શિક્ષણ ગાય મૃત્યુ પામે પછી પણ ચાલુ રહે છે. મરેલી ગાયનું ચામડું ઉતારતી વખતે ‘ગાયત્રી મંત્ર’ બોલવામાં આવે છે. મેઘવાળ સમાજનો આ અનોખો ગાયત્રી મંત્ર છે. મારા મિત્ર પૂંજાભાઇ બડવાએ મને આ માહિતી આપી હતી.’ પછાત, અસ્પૃશ્ય ગણાતી જાતિમાં ઢોરને ચીરવાની ખાસ વિધિ હોય છે. જે આખા સમૂહને અસ્પૃશ્ય માનવામાં આવે છે એ ઢોર ચીરવાની ક્રિયામાં અધ્યાત્મનું એક ગુપ્ત રહસ્ય રહેલું છે એ કોણ જાણે છે ? ખાસ કરીને મૃત ગાયને ચીરવાની ક્રિયામાં આ વિધિ અનિવાર્ય ગણાય છે. અગાઉના જમાનામાં તો ગાય મરી જાય ત્યારે એને લેવા આવનારને ગાયમાલિક આ વિધિ મંત્રોવિષે પૂછતો અને જો એને ખ્યાલ ના હોય તો એને મરેલી ગાય આપતો નહિ પણ પોતે જ ઊંડો ખાડો કરીને દાટી દેતો હતો. મૃત ગાયને ચીરવાનો વિધિ એવો હતો કે મૃત ગાયના જમણા પગની ખરીમાં આ મંત્ર બોલીને કાપો મુકાતો હતો. ‘સતની છરી, શબદની ધાર, ચૉરિંગ દિયે મેઘવાળ’ આ કાપો મૂકવાને ‘ચૉરિંગ દેવો’ એમ કહેવામાં આવે છે. એ પછી નીચે આપેલો મંત્ર બોલવામાં આવે છે.

અલખ બેઠા આપે ધણી,
આગે પીછે જોયું તો
ગાય અવતરી
જીવતી ગાય હિન્દુને સોંપી
ને સવાશેર દૂધના ભોગ ધરાયા
મરેલ ગાય મેઘવાળને સોંપી
તો સવા શેર માટીકા ભોગ લગાયા
ચાર પગકા ચાર ખંડ બનાયા
ચામડીની પૃથ્વી બનાઈ
હૈયાના શંખ બનાયા
ઉવાડાકા લોટા બનાયા

જીભ કી કલમ બનાઈ
આંતરડી જનોઈ બનાઈ
હોજરીકા ખડિયા બનાયા
પૂછડેકા લંગોટ બનાયા

મંતર વાંચી ગા ભરખે તો અમરાપુર જાવે
મંતર વાંચ્યા વિના ગા ભરખે તો નરકે જાવે
ગાયકા મંતર સંપૂરણ ભયા
તો મછન્દર પરતાપે જતિ ગોરખને કહા

પ્રાચીન તપોવનોમાં મુનિકુમારો જાતે જ મરેલી ગાયનું ચામડું ઉતારવાની ક્રિયા કરતા હતા. મકરંદ દવે બહુ સ્પષ્ટ કહે છે : 'જે વાણીને જીવતે જીવંત પરણાવી દીધી એટલે કે જગતના વહેવારમાં નાખી દીધી તે સમાજની સ્થૂળ વાણી થઇ ગઈ. મરેલી ગાયનું આવું રહસ્યધન પછાત અને અસ્પૃશ્ય જાતિએ સાચવી રાખ્યું છે એને આપણે હડધૂત કરીએ છીએ. કાયદાઓ ઘડવાથી કાંઈ થતું નથી ‘ગાયત્રી મંત્ર બહુ સાચું કહે છે : જીવતી ગાય હિન્દુને સોંપી ને સવાશેર દૂધના ભોગ લગાયા, મરેલી ગાય મેઘવાળને સોંપી ને સવાશેર માટીના ભોગ ધરાયા.’

•••

વિખ્યાત કલાકાર દોસ્ત શેખર સેનનો ફોન આવ્યો. તે કહે છે : મારે ઘેર ગીરની ગાય છે છતાં અમારા ઘરમાં ક્યારેક બિલકુલ દૂધ નથી હોતું કારણ કે ગાયના ફક્ત બે જ આંચળમાંથી અમે દૂધ દોહીએ છીએ. બાકીના બે આંચળમાં ભરેલું દૂધ અમે ગાયના વાછરડા માટે રાખીએ છીએ. અત્યારે તો મશીનથી ગાય દોવાય છે.

જુઓ, ગાયત્રી મંત્રમા પણ ‘ગાય’ શબ્દ છે ગાયની હાજરી છે. મકરંદનો મિજાજ બિલકુલ સેક્યુલર હતો, સત્તા સાથે કાયમ ખડાખાટકો હતો. કોઈ યુવાન મકરંદ પાસે સરકારી નોકરી માટે ભલામણ ચિઠ્ઠી લેવા આવે તો મકરંદ હસીને કહેતા કે મારી ચિઠ્ઠી બતાવીશ તો તને કોઇ નોકરી આપતું હશે તો નહિ આપે.

મકરંદ સાથે બેસીને ગોંડલમાં અમે કાગળ ઉપર નંદિગ્રામની યોજના તૈયાર કરતા હતા ત્યારે મકરંદે નંદિગ્રામની વિભાવના સ્પષ્ટ કરતા કહ્યું હતું : ‘આપણે અયોધ્યા નથી જવાનું. ભરતભાવ રાખીને નંદિગ્રામ વસાવવું છે. સિંહાસન ઉપર આપણે નથી બેસવાનું પણ રામની પાદુકા મૂકીને રામ વતી શાસન કરવાનું છે. આ ભરતભાવ જન્મે તો જ મારો રામ રાજી થાય નંદિગ્રામ પાછળ મારી આ સંકલ્પના છે. આપણે રામને નામે ચરી નથી ખાવું. ચરતી વખતે ગાયને યાદ રાખવી. ગાય ઉપર ઉપરથી ઘાસ ચરે છે, ઘાસનાં મૂળિયાં નથી ચરતી. આપણે રામરાજ્યનું મૂળ સલામત રાખવાનું છે. સંસ્થા કરીએ તો મુશ્કેલી તો આવશે. પ્રયોગ છે. હનુમાનદાદાને સાથે રાખવાના છે. નંદિગ્રામ કાગળ પર ઊતરતું હતું એ સમયે કુંદનિકા અને હું ઉપસ્થિત હતાં.

મકરંદને મુસ્લિમ બાંધવો માટે કોઇ દ્વેષ નહોતો. મકરંદે તો અલારખા જેવા એક સામાન્ય મુસ્લિમ પર એક કાવ્ય લખ્યું હતું. એ કાવ્ય મને યાદ નથી પણ એક પંક્તિનું ઝાંખું સ્મરણ છેઃ ‘જોયો મેં અલ્લાહનો રખો ..’ મકરંદનો તકિયા કલમ કાયમ એ જ હતો કે ‘હું તો નૂરિયા – જમાલિયાની સંગતમા બેઠો છું. રામ રામ કરો. અલ્લાહ અચ્છા કરેગા’. આ મકરંદનો મિજાજ છે. એ વખતે ભાવનગરથી કવિ પ્રજારામ આવી ચડતા ત્યારે કહેતા.’ હું પ્રજારામ છું એટલે કે ‘હું ડેમોક્રેટિક રામ છું.’ મકરંદની જન્મ શતાબ્દીમાં આવી બધી વાતો થવી જોઈએ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 14

નિઃશેષ

હેપ્પી ન્યુ યર વિશે બોલતાં, મને આશ્ચર્ય થાય છે કે શું કોઈ પણ વર્ષમાં ખુશ રહેવાની ઓછી તક હતી ? એવું લાગે છે કે આખી જાતિ એક પ્રકારની પ્રજાતિના અંતર્મુખમાં વ્યસ્ત છે – જેમ કે આપણે આપણા ન્યુરોસિસ પર અંદરની તરફ જોયું. અને જે વસ્તુ આપણે જોઈએ છીએ તે ખૂબ સુંદર નથી. તેથી આપણે આ નવા વર્ષમાં જઈએ છીએ, એ જાણીને કે આપણી પ્રજાતિઓ કંઈ શીખી નથી, એક જાતિ તરીકે, કંઈ શીખી શકતી નથી – કે દસ હજાર વર્ષના અનુભવે તેના પર કોઈ અસર કરી નથી. અગાઉના મિલિયન વર્ષોની વૃત્તિ … એવું નથી કે મેં કોઈ આશા ગુમાવી દીધી છે. બધી ભલાઈ અને વીરતા ફરી ઊભી થશે, એવું નથી કે દુષ્ટ વસ્તુ જીતે છે, પણ હજી જીવે છે.

એવોર્ડોની મોસમ બેસી ગઈ છે. ગુણસંકીર્તન થાય એ આવકારલાયક છે. જેને જેને એવોર્ડ મળ્યા છે તે સહુ મિત્રોને અભિનંદન. પરંતુ આજે મારે વિખ્યાત અભિનેતા – કલાકાર ‘ગૉડ ફાધર’ માર્લો બ્રાંડો વિષે થોડીક વાતો આપ સહુ વાચક મિત્રો સાથે શેર કરવી છે. ૩૦ માર્ચ, ૧૯૭૩માં ઓસ્કાર એવોર્ડ માર્લો બ્રાંડોને અર્પણ કરવાની જાહેરાત થઇ હતી. એ એવોર્ડના જાહેર સમારંભમાં માર્લો બ્રાંડો ગયા નહિ અને ઓસ્કાર એવોર્ડનો અસ્વીકાર કર્યો. એ સમારંભમાં  પોતે શા માટે ઓસ્કાર એવોર્ડ ના સ્વીકાર્યો એનાં કારણો દર્શાવતું માર્લોનું વક્તવ્ય ઓસ્કારના ભવ્ય સમારંભમાં વાંચવામાં આવ્યું. માર્લો બ્રાંડોના એ વક્તવ્યનો અંશ માર્લોનાં જ શબ્દોમાં અહીં મૂકું છું :

“અમેરિકાના મૂળ નિવાસી આપણા રેડ ઇન્ડિયનો પાછલાં બસ્સો વર્ષથી સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. આ સંઘર્ષ પોતાની જિંદગી અને પરિવાર માટે તેમ જ આઝાદ રહેવા અને પોતાના હક્કને માટે કરી રહ્યા છે. આપણે ઇન્ડિયનોને કહ્યું હતું કે ‘હથિયાર ફેંકી દો’. મૂળ નિવાસી ઇન્ડિયનોએ આપણી વાત માનીને, આપણા પર વિશ્વાસ મૂકીને હથિયારો નીચે મૂકી દીધાં. આપણે એમને કેવાં વચનો આપ્યાં હતાં ? આપણે બધાં હળીમળીને રહીશું, દેશની વાતો કરીશું વગેરે વગેરે ..

“પણ આપણે શું કર્યું ? મોકો ગોતીને એમની હત્યાઓ કરી નાખી અને એ બધાને પોતાની જમીનથી કાઢી મૂક્યા. દગો કરીને સમજૂતી ઉપર હસ્તાક્ષર કરાવી કીધા. એ મૂળ નિવાસી રેડ ઇન્ડિયનોને ભિખારી બનાવીને જીવવા માટે છોડી દીધા. આપણે આ ઇતિહાસની મનમાની વ્યાખ્યાઓ કરી શકીએ છીએ. સત્યને તોડી અને મરોડીને પેશ કરીએ છીએ. પણ સત્ય સંતાઈ જતું નથી. આ બધું આપણે તાકાતના ઘમંડ પર કર્યું હતું. આપણે માની લીધું હતું કે બીજાઓના અધિકારો આંચકી લેવા એ આપણો અધિકાર છે. એ લોકોનું જીવન છીનવી લેવાનો પણ અધિકાર આપણી તાકાત પાસે છે. મૂળ નિવાસી રેડ ઇન્ડિયનોની નૈતિકતાને આપણે અપરાધ માની બેઠા આ બધા સ્વયં ઘોષિત અધિકારો છે. એવું લાગે છે કે આપણો દેશ સિદ્ધાન્તોનું સન્માન કરવાનું ભૂલી ગયો છે.

“મારી આવી બધી વાતોથી તમને એવું લાગશે કે આ બધી વાતોનો ઓસ્કાર એવોર્ડ સાથે શું સંબંધ છે ? ફિલ્મી દુનિયા સાથે હું જોડાયેલો છું એ નાતે અને અમેરિકાના એક નાગરિકની હેસિયતથી મને એવું લાગે છે મારે ઓસ્કાર એવોર્ડ નહિ લેવો જોઈએ. મને એવું લાગી રહ્યું છે કે જ્યાં સુધી અમેરિકન રેડ ઇન્ડિયનોની હાલતમાં પૂરેપૂરો બદલાવ નથી આવતો ત્યારે આવા એવોર્ડો આપવા અનુચિત છે અને એ એવોર્ડ સ્વીકારવો એ પણ અનુચિત છે. જો આપણે આપણા  જ ભાઈઓના રક્ષક નથી બની શકતા તો કમ સે કમ એમને માટે જલ્લાદ તો ન બનવું જોઈએ. હું એવી આશા રાખું છું કે મને સમજનારા મારી આ હરકતને અનુચિત નહિ માને. એક બીજી વાત ઉપર હું આપનું ધ્યાન દોરવા માંગુ છું કે જે એવું નક્કી કરશે અમેરિકાના બધા જ નાગરિકોને સ્વતંત્ર રહેવાના અધિકારમાં શ્રદ્ધા રાખે છે કે નથી રાખતા.”

આ બધા શબ્દો વિશ્વવિખ્યાત અભિનેતા માર્લો બ્રાંડોના છે. ઓસ્કાર એવોર્ડ સમારંભમાં માર્લોનું આ વક્તવ્ય વંચાયું ત્યારે શ્રોતાઓમાં સન્નાટો પ્રસરી ગયો. આ ચૂપકીદી અને સન્નાટાની ગુંજ આખી દુનિયામાં ગૂંજી. આ એક કલાકારનો હસ્તક્ષેપ હતો.

લેખકની ફેસબુક વૉલ પરથી, સાભાર

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2022; પૃ. 16