બજારનું હોવું અનિવાર્ય છે એમ કબૂલ કરીએ તોયે એને માથે ચડવા દેવાય ત્યારે દાટ વળવાનો

થોડાંક વર્ષો પહેલાં માનવજાતના એક ઉત્તમ અને અજોડ પ્રતિનિધિએ બહુ શાણપણ ભરેલી વાત કરેલી: પ્રકૃતિ પાસે માણસની તમામ મૂળભૂત જરૂરિયાતો સંતોષાય એટલી સંપત્તિ છે, અને પ્રકૃતિ ઉદાર પણ છે. તકલીફ માણસની અમર્યાદ લાલસાની છે, જેને કારણે માણસ નથી સંતોષ અનુભવતો કે નથી જંપતો, અને જંપવા દેતો.

એ મહામાનવની પીઠ ફરી કે ગણતરીના સમયમાં બધું પલટાઈ ગયું. પાયાની જરૂરિયાતોની વ્યાખ્યા બદલાઈ ગઈ, સુખની સમજ પલટાઈ ગઈ, અને ‘સાદાઈ’ તથા ‘કરકસર’ જેવા શબ્દો અર્થ ગુમાવી બેઠા. પૃથ્વી પરનું સઘળું ભોગવી લેવાની, ઝૂંટાઝૂંટ કરીને જેટલું હાથ લાગે તેટલું અંકે કરી લેવાની બેફામ લાલચે માણસને છેક જ વામણો બનાવી દીધો છે, અને એને માથે ચડી બેઠું છે બજાર – લેવેચ, ભાવતાલ, નફાતોટાનું, દેખાદેખી અને હુંસાતુંસીનું, ખરીદો-ખરીદોની કર્કશ ઘાંટાઘાંટનું, જેની બિલકુલ જરૂર નથી એવી મોંઘાદાટ ચીજોના દેખાડાનું, માણસને માત્ર અને માત્ર ઉપભોક્તા બનાવી દેતા એક પાગલ ઝનૂનનું બજાર.

એમાં ય તહેવારો આવે ત્યારે તો આ ગાંડપણ માઝા મૂકે. બજાર માણસ પર રીતસર આક્રમણ કરે, એક્સચેન્જ ઓફર અને મહાએક્સચેન્જ ઓફર, જૂનું કાઢો, નવું લઈ લો! ઊભા થાવ, દોડો, અત્યારે લેશો તો ફલાણી સ્કીમનો લાભ મળશે, તક ચૂકશો નહીં, વિચાર શું કરો છો? તૂટી પડો પૂરી તાકાતથી, અને ઘર ભરી દો નવીનક્કોર, ઝળાંહળાં ચીજોથી. ઓનલાઇન, હાજર થશે કોઈપણ ચીજ, હુકમ મેરે આકા. બજાર દેખાય છે તો ગ્રાહકની સેવામાં, પણ હકીકતમાં એ ચડી બેઠું છે માણસને માથે! ચીજ-વસ્તુુઓઓનું પ્રલોભન ખાળી ન શકતાં, લાલચના પ્રેર્યાં સતત ધકેલાતાં, અને હાથ લંબાવી લંબાવી ઈચ્છેલું જકડવા ફાંફાં મારતાં અમૃતપુત્રો અને અમૃતપુત્રીઓ બજારના વિકરાળ જડબામાં આખેઆખાં હોમાઈ રહ્યાં છે.

અને આ બજાર કંઈ ભૌતિક ચીજો પૂરતું સીમિત નથી. અહીં તો નામો, આવડત અને હાજરી-બધું વેચાણક્ષમતા મુજબ. ખપનું હોય તે ‘ઇન’, અને જે ન હોય તે ‘આઉટ.’ ‘સ્ટાઇલ સ્ટેટમેન્ટ’ અને ‘સ્ટેટસ સિમ્બોલ’, ‘ટ્રેન્ડી’ અને ‘આઉટડેટેડ’, ‘અપ માર્કેટ’ અને ‘ડાઉન માર્કેટ’ જેવી ફેશનની સંજ્ઞાઓમાં માણસની મૂળ ધાતુ કઈ એ જ ભુલાઈ ગયું છે.

સંપત્તિ અને વૈભવશાળી જીવનશૈલીની ભ્રમજાળમાં જે ભસ્મ થઈ રહ્યું છે એનું ભાન પચીસમે માળે મોબાઇલ પડદે ખોવાયેલાં, વાસ્તવિક જીવનનો સ્પર્શ ખોઈ બેઠેલાઓને નહીં થાય. એમની પાસે સપનાં તો છે, પણ એ સ્વકેન્દ્રી છે. સંસ્કાર-સંસ્કૃિત જાળવવાની હાયવોય કરનારાંઓને કદાચ ખ્યાલ નથી કે જાતનો કેન્દ્રસ્થ રાખી જીવતી આ પેઢી એમની સાવ નજીકનાંઓને પણ પોતાનાં વર્તુળમાં સમાવી નથી શકતી, ત્યાં બૃહદ્દ પરિવારની, અને એથી આગળ વધી સમાજ સુધી જવાની કથા કેવી રીતે માંડવી?

પોતાની જાત પર પૈસા વેરવાની લાલચને સહેજ મર્યાદામાં રાખી શકાય તો જે કંઈ બચે તેને અન્ય કોઈની મૂળભૂત જરૂરિયાત માટે રાખી શકાય. આ ઉત્તમ ભાવને સેવનારા જીવો જ્યાં મળે ત્યાં તીર્થ. અમુકતમુક સગવડ કે વૈભવ જતાં કરવાથી આપણા પ્રાણ નહીં નીકળી જાય, પણ કોઈને એ બચેલી રકમમાંથી મોટો આધાર આપી શકાશે. આટલો વિચાર આવે એટલાં અપ્રદૂષિત ચિત્ત કેટલાં બચ્યાં છે એનો સર્વે અશક્ય છે. ક્યારેક આશ્ચર્ય થાય કે તગડી રકમ ખર્ચ્યા પછી આપણે એના બદલામાં મળનારી સવલતોની ગુણવત્તા વિશે જેટલો આગ્રહ સેવીએ છીએ, તેટલો આગ્રહ આપણે આપણી જાત પાસેથી શાલીન અને ટકોરાબંધ વર્તનનો સેવીએ છીએ ખરાં? આપણી પાછળ પણ તાલીમનો શ્રમ અને નાણું – બંને ખરચાયાં છે, તો બદલામાં ગુણવત્તાનો આગ્રહ કેમ નહીં? બેફામ વર્તતાં, બોલતાં, સ્વકેન્દ્રી બની જતાં આપણે જાત પરત્વે ઉદાર બનીને સતત બાંધછોડ કરતાં ફરીએ છીએ, અને સાથોસાથ પોતાને બચાવ કરવા સાવધાન રહીએ છીએ, એવું કેમ? ઉમદા વર્તનનો આગ્રહ પોતાની જાત પાસેથી કેમ નહીં રાખવાનો?

બજારનું હોવું અનિવાર્ય છે એમ કબૂલ કરીએ તોયે એને માથે ચડવા દેવાય ત્યારે દાટ વળવાનો. જરૂરિયાતો જેટલી વધારવી હોય તેટલી વધે, અને ઘટાડવી હોય તેટલી ઘટે. સંજોગો આવી પડે ત્યારે ફ્રીજ વગર, ટીવી વગર, મોબાઇલ વગર અને કાર વગર જીવી જ શકાય છે. ખુદ આપણે જ ક્યારેક એ રીતે જીવ્યાં છીએ. ફરિયાદ વગર અને મોજથી. આપણી પ્રાથમિક જરૂરિયાતોમાં વૈભવ કે એશઆરામની કોઈ ચીજ સામેલ કરવામાં નથી આવતી. પાયાની જરૂરિયાત સંતોષાયા પછીનું જે કંઈ છે એ વ્યક્તિની આવક અને એની જીવનશૈલી મુજબ આવતું જાય છે. જીવવાની ઢબને સાદી રાખવી કે ઝાકઝમાળ ભરેલી, એ જીવનારના અભિગમ અને વિચારસરણી પર આધાર રાખે છે.

વૈભવશાળી જીવનનાં સપનાં એક પેઢી બીજી પેઢીને આપે છે, જેમ સાદગીની પસંદગી, અને સમાજના ઉત્થાનનાં સપનાં આપી શકાય એ જ રીતે. આ વાક્યનો ઉત્તરાર્ધ હવે લગભગ અદૃશ્ય બન્યો છે. નવી પેઢીને સપનાં મળે છે પંચતારક હોટેલનાં, આરામદાયક જીવનનાં, અઢળક સુખસાધનોનાં, મોંઘાદાટ વસ્ત્રો અને ખર્ચાળ આદતોનાં. સાદાઈના અને અન્યોનાં દુ:ખોનો વિચાર કરવાના ઉચ્ચ આદર્શોની આ બંને પેઢીને જાણ છે, છતાં એની નજીક જતાં એ ડરે છે. એ માટે જે કંઈ જતું કરવું પડે કે છોડવું પડે એની તૈયારી એમની પાસે નથી. આ તૈયારી નથી કારણ કે જાતને મધ્યમાં સ્થાપીને જીવવાનું જ એમને ફાવે છે. એમનાં સ્વકેન્દ્રી વલણો એમને ફરીફરીને પોતાની તરફ જ જવા પ્રેરે છે.

બૂટની જોડ પસંદ કરવા કલાક ગાળતી અને મનપસંદ જોડા માટે કોઈ પણ કિંમત આપવા રાજી એવી વ્યક્તિને, કપાયેલા પગવાળી અને કૃત્રિમ પગની જોગવાઈ ન કરી શકતી સાધનવિહોણી વ્યક્તિનો વિચાર ભાગ્યે જ આવે, એના જેવી છે આ પરિસ્થિતિ. ઘણું બધું પોતાને માટે જ મેળવી લેવાની અંગત એષણાનો સરવાળો અંતે તો માનવ સમાજનું અપલક્ષણ બનીને રહે છે. પ્રકૃતિને ચુસી ચુસીને રસકસ વિનાની બનાવી દેવાનો મહાઅપરાધ પણ પછી સ્વીકૃત અને ક્ષમ્ય ગણાય છે. સમૃદ્ધ અને સંતુષ્ટ જીવો ખાતાપીતા હોય અને આસપાસ થોડાં અભાવગ્રસ્ત છોકરાં કે કૂતરાં ઊભાં ઊભાં એમને જોતાં હોય એવા દૃશ્યો આપણને પરિચિત છે.

એમની આંખોમાં ભય, ભોંઠપ અને અપેક્ષાનું હચમચાવી દેનારું મિશ્રણ દેખાશે, અલબત્ત, જોવાની તૈયારી હોય તો જ. નકારનો અને હડધૂત થવાનો આ સંકોચ જીતવાનું મન થાય તો લગાતાર પોતાના ભણી વળતા હાથને જરાક આજુબાજુએ જવા દઈએ. ક્ષણાર્ધ માટે ય જો જાતને કેન્દ્રમાંથી ખસેડી લેવાનું સુખ સાંપડે તો એ લેવા જેવું. પેલા મર્યાદિત વર્તુળમાંથી બહાર નીકળીને અન્ય સુધી પહોંચવાની આ ક્રિયા જેટલી ત્વરિત, અનાયાસ અને વ્યાપક, તેટલો વિકસિત મનુષ્યત્ત્વનો આંક. તમામ વિકાસગાથાઓની ઉપરનો નરી આંખે ન દેખાતો અને સરકારી દફતરે ન ચડેલો આ સાચુકલો વિકાસ.

એ ક્ષણે માથે ચડી બેઠેલું, અટ્ટહાસ્ય કરતું, અને માણસની સારપને દબાવી રાખવા મથતું બજાર નીચે પટકાઈ જવાનું. શુદ્ધ મનુષ્યત્વનો વિજય ઝંખવાના આ દિવસો છે, સાચવવા જેવું સપનુંયે એ જ છે ને!

(સૌજન્ય : ‘બેફામ લાલચનું પાગલ ઝનૂન’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 06 નવેમ્બર 2015)

http://www.divyabhaskar.co.in/news/ABH-mad-fanaticism-rampant-temptation-the-customer-seated-atop-embroiled-market-5161682-PHO.html?seq=2

તિર્યકી

એક નવીન અને ઉત્તેજક સ્પર્ધાનું રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ ભવ્ય આયોજન થઈ રહ્યું છે, અને એ અંગેની જાહેરાતો પણ એટલી જ ધામધૂમથી થઈ રહી છે, ત્યારે આ સ્પર્ધાઓની વિગતો આપની જાણ માટે રજૂ કરતાં અતિશય આનંદ અને ગર્વની લાગણીનો અનુભવ થાય છે, કારણ કે સારે જહાં સે અચ્છા …

સ્પર્ધાના નિયમો હજી ઘડાઈ રહ્યા છે, છતાં એટલી માહિતી મળી છે કે સ્પર્ધકોની પાત્રતા વિશે કોઈ પણ માપદંડનો આગ્રહ રાખવામાં નહીં આવે. જેને એમાં ભાગ લેવાની ઇચ્છા છે તે વેલકમ. ધર્મી-વિધર્મી, આ સંપ્રદાય તે સંપ્રદાય, આ જાતિ-પેલી જાતિ, ગરીબ-તવંગર, આપણા ભાષી-પરભાષી, સહુ એમાં સામેલ થઈ શકશે. વયનો પણ બાધ નથી. આટલી ઉદારતા અને વિશાળતા પ્રસ્તુત સ્પર્ધામાં ભાગ લેનારાં ઇચ્છુકો માટે દેખાડવામાં આવી છે, એનું ખાસ કારણ સ્વયં સ્પર્ધા છે, અર્થાત્ સ્પર્ધાનું લક્ષણ છે.

આ સ્પર્ધાનું નામ છે સંકહ. અલબત્ત, ટૂંકા રૂપોની ફૅશનને પગલે આવું નામ પસંદ થયું છે. જો આનાથી યોગ્ય નામ મળશે, તો આ રદ કરવામાં આવશે. તો સંકહ એટલે સંકુચિતતા-કટ્ટરતા-હરીફાઈ. સ્પર્ધકે એમાં પોતાની વિચારશૈલી, હૃદય અને બુદ્ધિ કેટલી હદે નાનાં છે એ સાબિત કરવાનું રહેશે. જેમની પાસે અત્યંત Nano-નેનો-હૃદય, મન અને દૃષ્ટિ, બુદ્ધિ કે વિચાર હશે (આ સઘળું જુદું ન પડે તો નહીં પાડવાનું, અમારે તો વિશદ થવાનું છે, એટલે જુદાં જુદાં નામ પાડ્યાં) તે સ્પર્ધામાં વિજેતા નીવડશે. દેશની માનવસંખ્યાને આધારે સ્પર્ધાનાં દસ લાખ પારિતોષિકો રખાયાં છે.

સ્પર્ધાનો પડકાર હવે આવે છે. એમાં ભિન્ન-ભિન્ન સ્તર રહેશે. પ્રથમ સ્તર માન્યતાઓનું. સ્પર્ધક પોતાની માન્યતાઓમાં કેટલો લઘુ છે, તે એણે દેખાડવું પડશે. જો એ પોતે જે સ્વીકારે છે, તેનાથી અલગ કંઈ પણ જુએ / અનુભવે તો કેટલો ઉશ્કેરાય છે, તે એણે બતાવવાનું છે. આ સ્તરમાં હત્યા કરવા સુધી જે જઈ શકે તે શ્રેષ્ઠ ગણાશે. (હત્યા કરવા દેવામાં નહીં આવે, એ માટે રક્ષાકર્મીઓને હાજર રાખવામાં આવશે.)

બીજા સ્તરે સ્પર્ધકો અન્યોનાં વર્તનને કેટલું ખમી શકે છે એની કસોટી થશે. વર્તનમાં ખાનપાન ને વસ્ત્ર ઇત્યાદિ આવરી લેવામાં આવશે. સ્ત્રીપુરુષ મૈત્રી અને જાતપાતના ભેદ સ્વીકારવામાં સ્પર્ધક કઈ હદે અસહિષ્ણુ છે, તે આ તબક્કે સ્પષ્ટ કરવું પડશે. જો સ્પર્ધક વસ્ત્રની છૂટછાટ કે વર્તાવની સ્વતંત્રતા પરત્વે ઉગ્ર બની, મત્ત અવસ્થામાં ફરી વળે, તોડફોડ આચરે, કાપે, બાળે અને સ્થાવર-જંગમ સંપત્તિને ભસ્મીભૂત કરવાની ક્ષમતા દેખાડે, તો એને આ સ્તરે ઉત્તમ ગણવામાં આવશે. કેટલા સમયમાં તે કેટલો વિનાશ કરવા સમર્થ છે એની ખાસ નોંધ લેવાશે.

ત્રીજા સ્તરે ભાષાની-વાણી કહેતાં વૈખરીની તીવ્રતા અને કટુતાની સ્પર્ધા થશે. આ તબક્કે સર્વ પ્રકારનાં ભાષણો-સંભાષણો, નિવેદનો-ફતવાઓ, આક્ષેપો-પ્રતિ-આક્ષેપો (છેલ્લા એક વર્ષ દરમિયાન થયેલાં) ધ્યાન પર લેવામાં આવશે. નિષ્ણાતોની ખાસ સમિતિ બારીક નજરે, અને સચેત કાને, શબ્દેશબ્દ સાંભળશે અને બોલનારની દેહભાષા નીરખશે. (વીડિયોની મદદથી) જેમના બોલમાંથી સંકુચિતતા અને કટ્ટરતા પ્રબળ વેગમાં બહાર પડતાં હશે, જેમના શબ્દોથી દાહનો અનુભવ થતો હશે, જેમના હાથમાં-ભાષણનાં કાગળિયાં હોય તો – તત્કાલ સળગીને ધુમાડો થઈ જતાં હશે, અને જેમના સમગ્ર વ્યક્તિત્વમાંથી તણખા અથવા તાતાં તીર નીકળતાં હશે, તેમને આ સ્પર્ધામાં સંકર અર્થાત્ સંકુચિતતા-કટ્ટરતા-રત્નનો ઇલકાબ મળશે. આ સન્માન પ્રાપ્ત કરનાર પરમ ભાગ્યશાળીને મળનારાં અન્ય, પારિતોષિકો, ધનલાભ અને ભૌતિક સુખસગવડનાં સાધનોની યાદી લાંબી છે. એટલી લાંબી યાદી અત્રે પ્રગટ નહીં થાય, સ્થળસંકોચ નડશે.

– તો આ નવીન, તાજગીસભર, ઉત્તેજક અને રોમહર્ષક સ્પર્ધા આ દેશનાં સ્પર્ધકોની પ્રતીક્ષા કરે છે!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2015; પૃ. 19

ગર્વ કરવા જેવી વાત : આ દેશમાં એક વેદમિત્ર ચૌધરીનું હોવું …

સ્ત્રીઓ અને બાળકીઓની નિર્મમ હત્યાઓ સમાજને કોઠે પડી ગઈ છે એ વાસ્તવિક્તાથી કેટલુંક ભાગીશું ? 

ખબર છે કે આ ઘટના નથી પહેલી, કે નથી છેલ્લી. આવું પહેલાં બન્યું છે, આજે બને છે, અને આગળ ઉપર કદાચ બનશે. છતાં અહીં સલામી આપવી છે આ દેશના એક નરબંકાને, જેનું નામ છે વેદમિત્ર ચૌધરી. દુષ્કૃત્યોમાં સંડોવાયેલાં અનેક વ્યક્તિત્વો આપણાં સમૂહ માધ્યમોની મોટી જગ્યા હડપ કરી જાય છે. એમનાં કુકર્મોના પથારા એટલા લાંબા-પહોળા હોય છે કે સામાન્ય માનવીઓનાં અસાધારણ સત્કૃત્યોને બિરદાવવા માટે ક્યારેક સમૂહ માધ્યમોનો પનો ટૂંકો પડે છે. પણ આજે, આ સ્થળે, જો વેદમિત્રને યાદ ન કરીએ તો શરમ અનુભવવાનો વારો આપણો.

 વિલાપમાં ગરકાવ 31 વર્ષીય લાન્સ નાયક વેદમિત્ર ચૌધરીનું શેષ પરિવાર

ઘટના સ્થળ છે મેરઠનું શામલી ગામ. તારીખ તેર ઓગસ્ટ, ગુરુવાર (બે દિવસ પછી) દેશ સ્વતંત્રતા-દિવસ ઉજવવાનો). બાવીસ વર્ષની યુવતી હરકેશનગર વિસ્તારમાંથી પસાર થઈ રહી છે. છેલ્લા એકાદ અઠવાડિયાથી એને મવાલીઓની એક ટોળકી સતાવી રહી છે. તે આ યુવતીને આંતરે છે. એક બે નથી, છે તો પૂરા પાંચ છ. મદદ માટે બૂમો પાડ્યા વિના બીજો રસ્તો નથી. બૂમાબૂમથી યુવતીનો સત્તરેક વર્ષનો ભાઈ (જે આ ઘટનાનો સાક્ષી છે) અને અન્ય દોડી આવે છે. ભૂંરાટી ટોળકીને સમજાવવા મથે છે, પેલાઓ અટકતા નથી. વેદમિત્ર ચૌધરી – લશ્કરી જવાન વેદમિત્ર ચૌધરી – ખરીદી માટે આ વિસ્તારમાં આવ્યો છે. ઘટનાને પારખી જઈ એ તત્ક્ષણ વચ્ચે પડે છે. વાત હવે સામસામા પ્રહાર પર આવી જાય છે. વેદમિત્ર પૂરી તાકાતથી બનાવમાં સંડોવાય છે. જોનારા ઘણા છે, પણ વચ્ચે પડવાની તૈયારી કોઈની નથી. કદાચ કોઈ પડ્યું હોય તો યે છેવટ લગી ઝઝૂમી શકે એવું નથી. આડેધડ થતા પ્રહારોથી વેદમિત્ર ઘાયલ થાય છે અને અંતે મૃત્યુ પામે છે.

અહીં ‘જો અને તો’ની કથા કહેવી નથી. એકઠા થયેલા લોકોમાંથી કોઈ પાંચ-દસ વેદમિત્ર સાથે થયા હોત તો કદાચ એ બચી ગયા હોત એમ કહેવાનો હવે અર્થ નથી. યુવતીને સહાયભૂત થવાનું કોઈને સૂઝ્યું નહીં કે પછી વેદમિત્રને મદદ કરવાનું કોઈને આવડ્યું નહીં – જે હોય એ, એક બહાદુરે જીવ ગુમાવ્યો એટલું નક્કી. એના પરિવારે લાખેણો યુવાન ખોયો એ પછી શહીદીની કરોડો ફૂલપત્તીઓ ચડે તો યે શું! એ આખા પરિવારને અને પેલી યુવતીના કુટુંબને જીવનભર એક શૂળ ભોંકાયા કરવાની. 

એ શૂળ તે પેલા નિષ્ક્રિય ઊભેલા ટોળાની આંખો, લાપરવાહ અને બેશરમ. માનો કે જાતને સુરક્ષિત રાખવાની માનવ સહજ વૃત્તિ એટલી પ્રબળ બની ગઈ હોય કે આવી જીવ સટોસટની મારામારીમાં કૂદી પડવાનું સાહસ કોઈ ન કરી શક્યું હોય. વેદમિત્રની વાત જુદી, કારણ કે એને તો આ પ્રકારની તાલીમ મળી છે, લશ્કરી જવાન તો હિંમતવાન હોય જ. પરંતુ ટોળું બીજુંયે ઘણું કરી શકે, પોલીસને બોલાવવાથી માંડીને રાહદારીઓને એકઠા કરવા જેવું. જ્યાં જીવનમરણના સોદા હોય ત્યારે પૂતળાંની પેઠે ઊભાં ન રહેવાય એવા સાદા પાઠો આપણે ક્યારે શીખી શકીશું એની ખબર નથી. કટોકટીની ક્ષણોમાં જાતને કાચની બરણી પેઠે સાચવ્યા કરવાની ડરપોક મનોદશા પર જેમણે વિજય મેળવ્યો છે એમની રગોમાં લોહી વધુ વેગથી દોડે છે એ તો સો ટકા સાચું જ, પણ એ લોહી જ છે, અને પાણી નથી, એની સાબિતીયે એ જ ઘડીએ મળી જવાની. 

પડકાર બનેલી ઊભેલી ક્ષણે પોતાની ઉપર આધાર રાખતું કુટુંબ, અને એ કુટુંબનું સ્નેહબંધન, ગુંડાઓની ટોળકી સાથે સંઘર્ષમાં પડવાનું જોખમ, અને જીવ ગુમાવવાની શક્યતા, વેદમિત્રના ધ્યાનમાં હશે જ. જાતને સાચવી-બચાવીને દૂર ખસી જવાની સ્વાભાવિક વૃત્તિને દૂર હડસેલી ઝડપભેર બળતામાં ઝંપલાવવા માટે જે હૃદયસંપત્તિ જોઈએ તે વેદમિત્રમાં હતી, અને આજે એ હૃદયસંપત્તિની પ્રશસ્તિમાં આ શબ્દો અર્ધ્ય રૂપે.

આ હૃદયદ્રવ્ય જો આઠ ઓગસ્ટને દિવસે, ઝારખંડમાં બનેલી એક ભયાનક ઘટના વખતે, ત્યાં હાજર જો કોઈનામાં હોત તો પાંચ આદિવાસી સ્ત્રીઓને પથ્થર અને લાકડીઓના મારથી જીવ ગુમાવવાનો વખત ન આવત. એકવીસમી સદી, અને ડિજિટલ ઇન્ડિયા, અને એવું બીજું જે હોય તે, હજી તો દેશના કેટલાયે ભાગોમાં અંધારયુગ જ ચાલે છે. કોઈ એક ભૂવો ઈતવારિયા નામની એક મહિલાને ગામમાં થતાં પશુમોત કે માનવમોત માટે કસૂરવાર ઠેરવે તો થોડા લોકો એ સ્ત્રીને ‘ડાકણ’ ગણીને પતાવી દેવાના. પાંચ પાંચ સ્ત્રીઓને લાકડીના ફટકા અને મોટા પથ્થરોના પ્રહારોથી પતાવી દેવામાં આ ગામના કોલેજમાં ભણવા જતા યુવાનો પણ હતા. જેની ખબર ફરિયાદ નોંધાઈ ત્યારે પડી!

માહિતી મળે છે કે માત્ર ઝારખંડમાં જ મેલીવિદ્યા સાથે કોઈક રીતે સંકળાયેલી ઓગણપચાસ વ્યક્તિઓને આ રીતે મારી નાખવામાં આવી છે. કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર હોય કે આમાં મોટા ભાગની સ્ત્રીઓ છે. આશ્ચર્યની બાબત એ ગણાય કે મરનાર સ્ત્રીઓનાં પાછા પરિવારોયે છે. ચીસો પાડી પાડીને મરણને શરણ થતી આ સ્ત્રીઓના ઘરમાં ભરાઈ બેઠેલાં અને એમને બચાવવામાં સદંતર નિષ્ફળ નીવડેલાં કુટુંબોને હવે વચગાળાની રાહત લેખે વીસ હજાર મળશે, છે ને બલિહારી! સંબંધ દાવે જે સ્ત્રીઓ અનેક વ્યક્તિઓ સાથે જોડાયેલી છે એમને કટોકટીની ક્ષણોમાં એકેય આધાર મળતો નથી. 

તેથી જ વેદમિત્રને બે હાથે સલામ. એ પેલી યુવતીને કે એના કુટુંબને જાણતો નથી, એને પેલા ગુંડાઓ સામે કશું વેર નથી છતાં ઊંચી માનવતા અને કર્તવ્યનિષ્ઠાથી પ્રેરાઈને એ સંઘર્ષમાં ખાબકે છે અને વીરગતિ પામે છે. મૂલ્યો માટે મરી ફીટવાનું અઘરું છે, અને વિરલ પણ-માત્ર પોતાની કે સ્વજનોની ચિંતામાં ડૂબેલા, ભયત્રસ્ત અને સતત સલામતી ખોળતા કંગાળ સમૂહમાં, એક વેદમિત્રનું હોવું કેટલું અદ્દભુત હોઈ શકે, પોતાનાં સુખસગવડને અગ્રક્રમે રાખી પ્રવર્તતા આત્મરત, ઊંઘરેટા સમુદાયમાં એક વેદમિત્રનું હોવું કેટલું શાતાદાયક હોઈ શકે, એ તો આપત્તિજનક પરિસ્થિતિની ભીંસમાં જ સમજાય. વેદમિત્રને મરતો જોનારું પેલું નિર્માલ્ય ટોળુંયે આપણા સમાજ માટે નવું નથી. થોડાંકને આ હકીકતથી અકળામણ થાય એ ખરું, પરંતુ એ અજંપો ત્યાં આવીને અટકી જવાનો. આ લખાય છે ત્યારે બીજી બે ભયંકર ઘટનાઓ ઉત્તર પ્રદેશમાં બની ચૂકી છે. બંનેમાં સ્ત્રીઓ પર અત્યાચાર થયો છે, અને એમાં પ્રતિષ્ઠા-હત્યા-ઓનર કિલિંગની એક ઘટનામાં તો સગા ભાઈઓએ બેનનું ડોકું વાઢી નાખ્યું છે. સ્ત્રીઓ અને બાળકીઓની નિર્મમ હત્યાઓ સમાજને કોઠે પડી ગઈ છે એ વાસ્તવિકતાથી કેટલુંક ભાગીશું? આંખો આવા સમાચાર પર સાવ અમસ્તો આંટો મારીને બીજી દિશા ભણી પહોંચી જાય છે. દેશ અને કાળ – જે છે, તે આ છે, અને એને પલટી નાખવાના પ્રચંડ પ્રયાસો ક્યાંયે દેખાતા નથી. એમાં વેદમિત્ર ચૌધરીનું હોવું, અથવા એના જેવી કોઈ પણ વ્યક્તિનું હોવું, ચમત્કારથી ઓછું નથી. 

આપણી પાસે ઉત્તમ સૂત્રો છે, ‘બેટી બચાવો’ અને ‘બેટી પઢાવો’ની વચ્ચે પેલી પાંચ સ્ત્રીઓ ડાકણની ઓળખ સાથે મરી જાય, કે ભાઈઓ સગી બહેનનું ડોકું કાપે, કાયદો મંથર ગતિએ એનું જે કામ કરશે, તે અને ત્યારે, વેદમિત્ર ચૌધરીએ તો જે ક્ષણે કરવા જેવું જે હતું, એ કરી બતાવ્યું. સ્ત્રીઓ પરના અત્યાચાર સંદર્ભે આપણે ‘ઝીરો ટોલરન્સ’ જેવું કશુંક સાંભળેલું, યાદ છે?

સૌજન્ય : ‘છે કોઈ જવાબ ?’,  “દિવ્ય ભાસ્કર”, 28 અૉગસ્ટ 2015