·       માતૃત્વ વરદાન છે, પણ સતત સગર્ભાવસ્થાનો બોજ અભિશાપ છે. માતૃત્વ અંતરની ઝંખનાનું પરિણામ હોવું જોઈએ, અજ્ઞાન કે અક્સ્માતનું ફળ નહીં

·       પોતાના શરીર પર માલિકી ન હોય ત્યાં સુધી સ્ત્રી સ્વતંત્ર નથી. દરેક સ્ત્રીને એ નક્કી કરવાનો મૂળભૂત અધિકાર છે કે તેને કેટલાં બાળકો જોઈએ છે અને ક્યારે જોઈએ છે.

— માર્ગરેટ સેંગર

‘તારા દીકરાનાં લગ્નને ચાર વર્ષ થઈ ગયાં, સારા સમાચાર નથી?’ મંજુમાસીએ સુનીતાબહેનને પૂછ્યું. નાના ગામની નિશાળમાં આઠ ધોરણ ભણેલાં સુનીતાબહેન સહજતાથી બોલ્યાં, ‘એ લોકોનો હમણાં પ્લાન નહીં હોય.’ આજે ત્રીજા વિશ્વના દેશોમાં પણ અને નાનાં નાનાં ગામોમાં પણ જન્મનિયંત્રણ એટલું સ્વાભાવિક બની ગયું છે કે આ સિવાયની પણ કોઈ પરિસ્થિતિ હોઈ શકે એવું માન્યામાં આવતું નથી. પણ આજથી એક-સવા સદી પહેલા અમેરિકા જેવા વિકસિત દેશમાં પણ બર્થ-કન્ટ્રોલ જેવી કોઈ કલ્પના ન હતી. એક પછી એક સગર્ભાવસ્થા, પ્રસૂતિ અને બાળઉછેરના અનંત ચક્રમાં ફસાયેલી સ્ત્રીઓની સ્થિતિ ખૂબ દયાજનક હતી. ગર્ભાવસ્થા પર નિયંત્રણ શક્ય બન્યું તે વીસમી સદીની મહાન ક્રાંતિકારી ઉપલબ્ધિ હતી. તેનો ઇતિહાસ ભારે રોમાંચક અને રસપ્રદ છે.

માર્ગરેટ સેંગર

1914નો ઉનાળો હતો. ન્યૂયોર્કના ગરીબ વિસ્તારમાં એક નર્સ માર્ગરેટ સેંગર આરોગ્યસેવાઓ આપતી. એની પાસે અનેક માતાઓ આવતી જેમને બાળકો જોઈતાં ન હોય, પોસાતાં પણ ન હોય તો પણ થયા કરતાં હોય. એક દિવસ એક યુવાન સ્ત્રી મરણતોલ હાલતમાં માર્ગરેટ પાસે આવી. તે પાંચ બાળકોની મા હતી અને છઠ્ઠા અવાંછિત ગર્ભનો નિકાલ કરવા જતાં તેની આ સ્થિતિ થઈ હતી. માર્ગરેટે મોટા ડૉક્ટરને બોલાવ્યા અને મહાપ્રયત્ને તેને ભાનમાં આણી. ભાનમાં આવતાં જ તે રડી પડી અને બોલી, ‘મારે વધારે બાળકો જોઈતાં નથી, હું શું કરું?’ ડૉક્ટરે કટાક્ષમાં કહ્યું, ‘તારા પતિને કહે એ અગાસીમાં સૂવાનું ચાલુ કરે.’ માર્ગરેટ આઘાત પામી ગઈ – સ્ત્રીના શરીરની આ અવદશા? અને હમદર્દીને બદલે ક્રૂર મજાક? છ મહિના પછી એ સ્ત્રી ફરી સગર્ભા હતી. ફરી તેણે ગર્ભપાત કરવાનો જીવલેણ પ્રયત્ન કર્યો ને માર્ગરેટના હાથમાં જ છેલ્લા શ્વાસ લીધા ત્યારે માર્ગરેટે નિશ્ચય કર્યો : ‘બહુ થયું. હવે બસ.’ અને 1916ની 16મી ઓક્ટોબરે માર્ગરેટ સેંગરે ન્યૂયોર્કમાં પહેલું બર્થ-કન્ટ્રોલ સેન્ટર ખોલ્યું.

જો કે ગર્ભનિરોધની દિશામાં પ્રયત્નો તો પ્રાચીન કાળથી થતા જ હતા. પ્રાચીન ઈજિપ્તમાં સ્ત્રીઓ વીર્યપ્રવેશ રોકવા માટે મધ, બાવળનાં પાન અને લિન્ટ વૃક્ષનાં પાનની લુગદી બનાવી યોનિમાં મૂકતી તેવો ઉલ્લેખ ઈ.સ. પૂર્વે 1850માં મળે છે. બાવળનો ગુંદર પણ તેઓ વાપરતાં. બાવળની શુક્રનાશક પ્રકૃતિ હવે સંશોધનો બાદ સાબિત થઇ છે એટલું જ નહીં, કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ જેલીમાં તેનો ઉપયોગ પણ થાય છે. પ્રાચીન ગ્રીસમાં ઈ.સ. પૂર્વે સાતમી સદીમાં હિપોક્રેટસે સિલ્ફીયમ નામની વનસ્પતિનો ઉપયોગ ગર્ભપાત માટે કરવાનું સૂચવ્યું હતું. ચીન અને ભારતમાં પણ વનસ્પતિ અને જડીબુટ્ટીઓના ઉપયોગથી ગર્ભનિયંત્રણના પ્રયત્નો થતા હતા. જો કે આ પ્રયત્નોમાં સફળતાનો દર ઘણો નીચો હતો. ત્યાર પછી મધ્યયુગમાં નવા જન્મેલા બાળકને, ખાસ કરીને દીકરીને મારી નાખવાનો ક્રૂર રિવાજ શરૂ થયો. આજે ગર્ભનિરોધનાં સાધનો સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ હોવા છતાં અનિચ્છિત ગર્ભ રહી જવાના અને ગર્ભપાતના, જન્મેલા બાળકને ત્યાગી દેવાના બનાવો બનતા રહે છે. બાળકના શારીરિક વિકાસ અને અપંગત્વને ગર્ભમાં જ જાણી લેવાની જે પદ્ધતિ શોધાઈ છે, તેમાં બાળકની જાતિની ખબર પડે છે એટલે તેનો ઉપયોગ કન્યાભ્રૂણની જાણકારી અને ગર્ભમાં જ તેની હત્યા માટે વધારે થાય છે. અનર્થ અને દુરુપયોગ કરવાની બાબતમાં માણસજાતનો જોટો જડે તેમ નથી.

ખેર, આપણે વાત કરતાં હતા માર્ગરેટ સેંગર અને તેના બર્થ-કન્ટ્રોલ સેન્ટરની. 16 ઑક્ટોબર 1916ના દિવસે તેમણે બ્રાઉન્સવિલે બર્થ-કન્ટ્રોલ સેન્ટર ખોલ્યું ત્યારે બ્રુકલેન્ડના સ્થાપિત હિતો ખૂબ ગુસ્સે ભરાયા. વિશ્વયુદ્ધ ચાલુ હતું. યૂરપની સ્ત્રીઓને મતાધિકાર મળવાને ચાર વર્ષની વાર હતી. 1870માં બનેલા કોમસ્ટોક કાયદાની બોલબાલા હતી. ગર્ભનિયંત્રણનો પ્રયત્ન કરવો કે તેના વિષે વાત કરવી તે ‘અનૈતિક’ અને ‘બેહૂદું’ ગણાતું. માર્ગરેટ સ્ત્રીઓને ગર્ભનિયંત્રણ અંગે માર્ગદર્શન આપતાં. સ્ત્રીની તંદુરસ્તી, શારીરિક ઈચ્છાઓ અને જન્મનિયંત્રણ અંગે ખૂલીને વાત થવી જ જોઈએ તેમ માનતાં. ‘વિમેન્સ રિબેલ’ નામનું મેગેઝીન પણ ચલાવતાં. કહેતાં કે પ્રજોત્પત્તિ વિષે જાણવું અને તે બાબત નિર્ણય કરવો એ સ્ત્રીઓનો અધિકાર છે ને જ્યાં સુધી એ અધિકાર સ્ત્રીઓને નહીં મળે ત્યાં સુધી બીજા કોઈપણ અધિકાર નકામા છે. માર્ગરેટની ક્લિનિક સ્થાપિત હિતો માટે ખુલ્લો પડકાર હતો. તેઓ મેદાને પડ્યાં અને માત્ર નવ દિવસમાં માર્ગરેટને ગર્ભનિરોધક સાધનો વેચવાં અને ઓબ્સિનિટી-બેહુદાપણાના આરોપસર જેલમાં પૂરવામાં આવ્યાં. માર્ગરેટ અદાલતમાં લડ્યાં. ક્લિનિક ચાલુ રાખવાની મંજૂરી મેળવી અને 1923માં મેનહટ્ટનમાં બર્થ-કન્ટ્રોલ સેન્ટર ખોલ્યું. યૂરપ જઈ ગર્ભનિરોધક સાધનો અને ઉપાયોની માહિતી મેળવી ‘ફેમિલી સેનિટેશન’ નામની પત્રિકા બહાર પાડી જેમાં યુગલોએ બાળકોના જન્મના સમય કે સંખ્યા પર કેવી રીતે નિયંત્રણ મેળવવું તેની માહિતી હતી. તેની લાખો નકલો વેચાઈ અને ઘણીબધી ભાષાઓમાં તેનો અનુવાદ થયો.

માર્ગરેટ 1936માં ભારત આવ્યા હતાં. મુંબઈ, મદ્રાસ ફરેલાં અને ગાંધી આશ્રમમાં પણ રહેલાં. ગાંધીજી સાથેની મુલાકાતમાં તેમણે ભારતમાં પ્રજોત્પત્તિની સમસ્યા અને તેના ઉપાયો વિષે ચર્ચા કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો.  ગાંધીજીએ ઠંડકથી કહ્યું, ‘જુઓ બહેન, અત્યારે તો બ્રિટિશ શાસન જ ભારતની સૌથી મોટી સમસ્યા છે.’

યૂરપમાં સૌથી પહેલું બર્થ-કન્ટ્રોલ ક્લિનિક બ્રિટનમાં શરૂ થયું હતું. બર્થ-કન્ટ્રોલ કેમ્પેન ચલાવતા મેરી સ્ટોપસે એ ક્લિનિક 1921માં શરૂ કર્યું હતું. તેમણે ‘મેરીડ લવ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું. પંદર દિવસમાં તેની છ આવૃત્તિ કરવી પડી હતી. પશ્ચિમી જગતમાં પહેલી વાર આ પુસ્તકમાં સ્ત્રીની જાતીય ઇચ્છાઓનો આદર કરવાની વાત થઈ હતી. લગ્ન એ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેની સમાન ભાગીદારી છે, એથી ઓછું કશું ચાલે નહીં એવું તેમણે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં તેમાં કહ્યું હતું. 1935માં થયેલા એક સર્વેક્ષણ મુજબ આ પુસ્તક તેની પહેલાનાં 50 વર્ષોમાં લખાયેલાં પુસ્તકોમાં સૌથી વધુ વેચાણ ધરાવનારું નીવડ્યું હતું. આઇન્સ્ટાઇનના ‘રિલેટીવીટી’, હિટલરના ‘માય કામ્ફ’ કે ફોઈડના ‘ઇન્ટરપ્રિટેશન ઑફ ડ્રીમ્સ’ કરતાં પણ ‘મેરીડ લવ’ની નકલો વધુ વેચાઈ હતી. 1923માં તેના પરથી એક મૂક ફિલ્મ બની હતી.

ભારતમાં 1927માં રઘુનાથ ઘોંડો કર્વેએ ‘સમજસ્વાસ્થ્ય’ નામનું સામયિક શરૂ કર્યું હતું. તેમ તત્કાલીન સામાજિક સમસ્યાઓ સાથે વસતીનિયંત્રણની ચર્ચા પણ તેમણે કરી હતી અને સરકારે ગર્ભનિરોધક સાધનોને વ્યાપક બનાવવા જોઈએ તેમ સૂચવ્યું હતું. આ માટે તેમનો ખૂબ વિરોધ થયો હતો. મહાત્મા ગાંધી ગર્ભનિરોધક સાધનોના વિરોધી અને આત્મસંયમના સમર્થક હતા. કર્વેએ કહ્યું, ‘એ આદર્શ કેટલા અપનાવી શકે? ગર્ભનિયંત્રણ એટલે મહિલાઓનું પોતાની જિંદગી પર નિયંત્રણ.’ સ્વતંત્ર ભારતમાં સરકારે પરિવારનિયોજન યોજનાઓ બનાવી. સારો પ્રતિસાદ મળ્યો. વિદેશથી મદદ પણ મળી. પણ આ બધું ઉપરછલ્લું રહ્યું કારણ કે વસતીવધારાનું મૂળ જ્યાં છે તેવાં ગરીબી, આરોગ્ય અને શિક્ષણ જેવાં તત્ત્વો આમાં સામેલ ન હતાં. 1970માં ઇન્દિરા ગાંધીએ ફરજિયાત નસબંધી કાર્યક્રમ ઉપાડ્યો પણ તે નિષ્ફળ ગયો. યોજના બે બાળકો ધરાવતા પુરુષોની નસબંધી કરવાની હતી. પણ ઘણા અજ્ઞાન, અપરિણીત, ગરીબ પુરુષો તેનો શિકાર બન્યા. આ કાર્યક્રમ એટલો ટીકાપાત્ર બન્યો કે ત્યાર પછી વર્ષો સુધી કોઈ સરકારી યોજના લોકોનો વિશ્વાસ ન મેળવી શકી. આજે ભારત દર વીસ દિવસે દસ લાખ બાળકોને પોતાની વસ્તીમાં ઉમેરે છે.

માર્ગરેટ સેંગરે કહ્યું છે, ‘માતૃત્વ વરદાન છે, પણ સતત સગર્ભાવસ્થાનો બોજ અભિશાપ છે. માતૃત્વ અંતરની ઝંખનાનું પરિણામ હોવું જોઈએ, અજ્ઞાન કે અક્સ્માતનું ફળ નહીં.’ અને ‘પોતાના શરીર પર માલિકી ન હોય ત્યાં સુધી સ્ત્રી સ્વતંત્ર નથી. દરેક સ્ત્રીને એ નક્કી કરવાનો મૂળભૂત અધિકાર છે કે તેને કેટલાં બાળકો જોઈએ છે અને ક્યારે જોઈએ છે.’ કેટલી સાદી ને સાચી વાત – પણ સાદી ને સાચી વાત આચરણમાં લાવવા માટે તો વધારે મોટી લડાઇઓ લડવી પડતી હોય છે.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 13 ઑક્ટોબર  2024

પહેલા માણસ જીવવા માટે કામ કરતો હતો, આજનો માણસ કામ કરવા માટે જીવે છે. કામ આપણને આખા આખા ગળી જાય છે. જીવલેણ મહત્ત્વાકાંક્ષા, ગળાકાપ હરીફાઈ, હંફાવી દે તેવી ઉંદરદોડ, ડરાવી તેવી અસુરક્ષા, ત્રાસ આપે તેવું ઓફિસ–પોલિટિક્સ, ક્ષમતા કરતાં વધુ ભારણ – કશું સરળ નથી – યસ,  ઈટ ઈઝ ટાઈમ ટુ પ્રાયોરિટાઈઝ મેન્ટલ હેલ્થ એટ વર્કપ્લેસ …  

સોનલ પરીખ

છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં માનસિક સ્વાસ્થ્ય વિષે જાગૃતિ વધી છે. તેમાં પણ કોવિડને કારણે આખા વિશ્વના લોકો માનસિક તાણ-ત્રાસનો ભોગ બન્યા અને એની અસરો આત્મહત્યા, ઘરેલુ હિંસા કે ડિપ્રેશન રૂપે વ્યાપક બની ત્યાર પછી લોકો માનસિક સ્વાસ્થ્યને વધારે ગંભીરતાથી લેવા લાગ્યા છે. આમ છતાં માનસિક સ્વાસ્થ્ય હજી પણ આપણા માટે પડકાર છે કારણ કે તેના વિષે આપણામાં જાગૃતિ ઓછી છે. આપણને શરદી કે તાવ આવે, કેન્સર પણ થઈ જાય તો આપણે એણે છુપાવતા નથી, સલાહ લઈએ છીએ, સારવાર કરાવીએ છીએ જ્યારે ડિપ્રેશન કે એંકઝાયટી કે સ્ટ્રેસ જેવી તકલીફો પર દુર્લક્ષ કરીએ છીએ. તકલીફ વધી જાય તો જાણે કોઈ નિષિદ્ધ, વર્જિત, શાપિત, કલંકરૂપ સ્થિતિ હોય એમ કોચલામાં પુરાઈ જઈએ છીએ અને સારવાર કરવાનું જેમ બને તેમ ટાળીએ છીએ.

એક જ પરિવારમાં માનસિક સમસ્યાના બે સાચા કિસ્સા બન્યા છે તે અત્યારે નોંધવાનું મન થાય છે. સુરેશભાઈને સ્ક્રિઝોફેનિયા હતો. પરણ્યા, સંતાનો કર્યાં પણ ન સંબંધોના ઊંડાણને સમજી શક્યા, ન કોઈ જાતની જવાબદારી લઈ શક્યા. ઘરના લોકોની સમજાવટ, સાથસહકાર આપવાની તૈયારી, છતાં એ ડૉક્ટર પાસે જવા તૈયાર જ ન થયા. બીમારી ઘર કરી ગઈ. કુટુંબ વર્ષો સુધી ખૂબ હેરાન થયું ને ધીરે ધીરે વિખેરાઈ ગયું. આજે 70 વર્ષના સુરેશભાઇ એકલા છે. એમને અવાજો સંભળાય છે, અસંબદ્ધ વાતો કરે છે. અવ્યવસ્થિત, ગંદા, ઘરમાં અંધારું કરીને પુરાઈ રહે છે. આ જ સુરેશભાઈના 32 વર્ષના દીકરાને એંકઝાયટી થઈ. એણે જોયું કે અતાર્કિક, અકારણ વધારે પડતી ચિંતા થાય છે, મન ઊંચું રહે છે અને વિચારો પર કાબૂ રાખી શકાતો નથી ત્યારે તેણે તરત જ એક સકાયાટ્રિસ્ટની મદદ લીધી અને થોડા મહિનામાં નોર્મલ થઈ ગયો. ઘરમાં અને કામની જગ્યાએ તેને સમજદારીભર્યો સાથ મળ્યો એ ખરું, પણ તે સાજો થયો તેનું સૌથી મોટું કારણ એ હતું કે તે પોતાની તકલીફ સમજ્યો, એને સ્વીકારી અને મોડું થવા દીધા વિના, છુપાવ્યા વિના, શબ્દો ચોર્યા વિના કુટુંબને અને પોતાની ટીમને એ તકલીફ જણાવી. હું એવા એકથી વધારે લોકોને ઓળખું છું જેઓ કોરોના દરમ્યાન ડિપ્રેશન કે સ્ટ્રેસનો ભોગ બન્યા હોય અને ઓનલાઈન સેશન્સ લઈ પોતાને સંભાળી લીધા હોય.

એક વ્યક્તિ માનસિક રીતે અસ્વસ્થ હોય તો તેની અસર તેના કુટુંબ, તેનો સમાજ અને તેના કામ પર પડે છે. દરેકની એ ફરજ છે કે પોતાના મનને સ્વસ્થ, તંદુરસ્ત રાખવું અને કોઈ માનસિક તકલીફથી પીડાતું હોય તો તેને બુદ્ધિપૂર્વકનો સાથ આપવો. જે જાતની જિંદગી આપણે જીવી રહ્યા છીએ, અને જે જાતની આપણી માનસિકતા છે તે માનસિક સમસ્યાઓને કાયમી આમંત્રણ જેવી છે. તેથી જ મનોચિકિત્સકો ‘લાઈફસ્ટાઈલ ચેન્જ’ અને ‘માઈન્ડસેટ ચેન્જ’ બંને પર ભાર મૂકે છે.

માનસિક સ્વસ્થ વ્યક્તિ પ્રસન્ન હોય છે, જીવનના પડકારોને ઝીલવા સક્ષમ હોય છે અને સમાજને માટે કઇંક સારું કરવા તત્પર હોય છે. દર વર્ષે 10 ઓકટોબરે વિશ્વ માનસિક આરોગ્ય દિન, જે તે વર્ષની વિશ્વસ્તરની પરિસ્થિતિ અનુસાર થીમ સાથે ઉજવાય છે. આ વર્ષની થીમ છે ‘ઈટ ઈઝ ટાઈમ ટુ પ્રાયોરિટાઈઝ મેન્ટલ હેલ્થ એટ વર્કપ્લેસ.’ વર્લ્ડ ફેડરેશન ઑફ મેન્ટલ હેલ્થના સભ્યો, શેરહોલ્ડરો અને સમર્થકોના મતદાનથી થીમ નક્કી થાય છે. આ વર્ષે એમને કામની જગ્યાએ માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર ભાર મૂકવાની જરૂર લાગી છે કેમ કે તેનાથી કંપનીઓની ઉત્પાદકતા, હાજરી, એકંદર કાર્યક્ષમતા અને વ્યક્તિના અંગત અને પારિવારિક જીવન પર સીધી અસર થાય છે.

સર્વેક્ષણો મુજબ 47 ટકા લોકોના સ્ટ્રેસનું સૌથી મોટું કારણ વર્કપ્લેસ સ્ટ્રેસ છે. સ્ટ્રેસના બે પ્રકાર છે : ઍક્યુટ  અને ક્રોનિક. થોડા સમય માટેનું હોય એને ઍક્યુટ સ્ટ્રેસ કહે છે જ્યારે જે લાંબા સમય સુધી ચાલે એને ક્રોનિક સ્ટ્રેસ કહે છે. મોટા ભાગે એવું જોવા મળે છે કે ઍક્યુટ સ્ટ્રેસ આગળ જતાં ક્રોનિક સ્ટ્રેસમાં પરિણમે છે. વર્કપ્લેસ સ્ટ્રેસનાં કારણોમાં કામનું ભારણ, ડેડલાઈન્સ, અયોગ્ય ટીમ કલ્ચર, નોકરીની અસલામતી, ઓછું વેતન અને કદરનો અભાવ મુખ્ય છે. વધારે પડતી અપેક્ષા રાખવામાં આવતી હોય અને અપેક્ષાઓ એકબીજા સાથે મેળ પડે તેવી ન હોય, કામ કેવી રીતે – ક્યારે કરવું એનો પૂરતો કંટ્રોલ ન હોય, ટીમ અને મેનેજર પાસેથી પ્રોત્સાહન કે સાથ ન મળતાં હોય, કામની જગ્યાએ સુમેળભર્યા સંબંધોનો અભાવ હોય, પોતાની ભૂમિકા કે જવાબદારી અંગે કે પછી કંપની કેવાં સંજોગો અને પરિવર્તનોમાંથી પસાર થઈ રહી છે એ અંગે પૂરતી સ્પષ્ટતા ન હોય, કામની જગ્યા અસુવિધાભરી કે ખટપટવાળી હોય, કામ માટે યોગ્ય તાલીમ કે કુશળતા ન હોય, લાંબા કલાકો, ફરતી રહેતી શિફ્ટ, અપૂરતા વર્ક-બ્રેક, કર્મચારીનાં કૌશલ્ય સાથે મેળ ન ખાય તેવી, અર્થહીન કે જટિલ કામગીરી, સારી તક ન મળવી, ઓફિસમાં રમાતું રાજકારણ, ભેદભાવ, શોષણ આ બધાની નકારાત્મક અસર કર્મચારીઓના માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર થાય છે.

લાંબા સમય સુધી આવું ચાલે તો વ્યક્તિ તાણ અનુભવવા લાગે છે અને પોતાને દૂર રાખવાની વૃત્તિનો ભોગ બને છે. કામ કરવાની પ્રેરણા ચાલી જાય છે. પ્રતિબદ્ધતા અને આત્મવિશ્વાસ ચાલ્યાં જાય છે. ક્યારેક આક્રમક, ક્યારેક રડમસ, ક્યારેક આળો બની જાય છે. આ સ્થિતિનો સામનો કરવા માટે પોતાની સંભાળ રાખતાં શીખવું જોઈશે. તંદુરસ્ત આહાર, પૂરતી ઊંઘ, કસરત, ધ્યાન, મિત્રો-પરિવાર સાથે સરસ સમય વીતાવવો, શરીરમનને સમયાંતરે થોડો આરામ ખૂબ જરૂરી છે. એટલું જ જરૂરી છે સીમા નક્કી કરવાનું. નક્કી કરો કે તમે તમારી વર્ક શિફ્ટ સિવાય ઓફિસના કામમાં કેટલો સમય આપી શકો છો – ઓફિસનાં કામ માટે 24 કલાક ઉપલબ્ધ રહેવાથી માનસિક થાક વધે છે અને કામની પૂરી કદર થતી નથી એવું લાગે છે.

મનોચિકિત્સકો કહે છે કે કામ તો લોકો પહેલા પણ કરતા, આજે પણ કરે છે પણ ફરક એ છે કે પહેલા માણસ જીવવા માટે કામ કરતો હતો, આજનો માણસ કામ કરવા માટે જીવે છે. એટલે તકલીફ એક કલાક કે એક દિવસની નથી, કાયમી છે. કામ આપણને આખાને ગળી જાય છે. આપણી પાસે પોતાના અને પરિવાર માટેનો સમય નથી. જીવલેણ મહત્ત્વાકાંક્ષા, ગળાકાપ હરીફાઈ, હંફાવી દે તેવી ઉંદરદોડ, ડરાવી તેવી અસુરક્ષા,  ઓફિસ-પોલિટિક્સ, ક્ષમતા કરતાં વધુ ભારણ – કશું સરળ નથી.

આર્થિક અસ્થિરતાનો માહોલ અને સફળતા પાછળની અંધ દોટનો શિકાર કંપનીઓ પોતાના કર્મચારીઓના માનસિક સ્વાસ્થ્ય પ્રત્યે સજાગ નથી તેનું આ પરિણામ છે. કર્મચારીઓ સખત દબાણ, સતત સંઘર્ષ અનુભવતા હોય અને હાજર હોવા છતાં ગેરહાજર જેવી સ્થિતિમાં હોય તો કંપનીને નુકસાન થાય જ. એક સર્વેક્ષણ કહે છે કે ભારતની કંપનીઓ કર્મચારીઓની ખરાબ માનસિક સ્થિતિને કારણે વર્ષે અબજો ડોલરનું નુકસાન ભોગવે છે. કેટલીક કંપનીઓ આ સત્ય સમજવા લાગી છે અને કાઉન્સેલિંગ, જિમ, વેલનેસ પ્રોગ્રામ્સ, સહકારભર્યું વાતાવરણ, યોગ્ય તાલીમ, મદદરૂપ નીતિઓ, સ્ટ્રેસ મેનેજમેન્ટ – ટાઈમ મેનેજમેન્ટ અંગે માર્ગદર્શન વગેરેનું આયોજન કરતી રહે છે.

‘ક્રિએટિંગ એ મેન્ટલી હેલ્ધી વર્કપ્લેસ બિગિન્સ વિથ રેકગ્નાઈઝિંગ એવરીવન્સ સ્ટ્રગલ્સ, ઇવન ઇફ ઈટ ઈઝ નોટ વિઝિબલ.’ ઉદ્યોગો, કંપનીઓ અને મેનેજમેન્ટ આ સત્ય સમજે તો તેમને અને તેમના કર્મચારીઓને ફાયદો થાય.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 06 ઑક્ટોબર  2024

વર્ષ હતું ૧૯૫૧. વિનોબાજી ભૂદાનયાત્રા શરૂ કરવાના હતા. ૧૩ વર્ષનો એક કિશોર એમાં જોડાયો. એની માએ એને એક બોક્સ કેમેરા અને બે રોલ આપીને કહ્યું કે પદયાત્રા દરમ્યાન અગત્યનું જે કંઈ બને તેની તસવીરો લેતો રહેજે. એ વખતે કેમેરો ૧૯ રૂપિયાનો આવતો. રોલની કિંમત સવા બે રૂપિયા. સોનું ૧૦૦ રૂપિયે તોલો આવતું એ જમાનાની વાત.

૧,૩૫૦ કિલોમીટરની પદયાત્રા કરી અઢી મહિને દિલ્હી પહોંચ્યા. માના એક પરિચિતે રોલ ધોવડાવી આપ્યા અને ૨૦૦ રૂપિયાની કિંમતનો આગ્ફા ૩.૬ ફોલ્ડિંગ કેમેરો પણ અપાવ્યો. કિશોરને હતું કે થોડા મહિનામાં બધું પૂરું થશે, પણ પદયાત્રા ૧૩ વર્ષ ચાલી. પદયાત્રા પૂરી થઈ ત્યારે આ કિશોર ૨૬ વર્ષનો યુવાન બની ગયો હતો. ત્યાર પછી એ જર્મની ભણવા ગયો. નાના ભાઈ અશોકે બધી બચત ખર્ચી પહેલા રોલિફ્લેક્સ કેમેરા અને પછી ૩૫ એમ.એમ. અશાઈ પેન્ટેક અપાવ્યો.

આ કિશોરનું નામ ગૌતમ બજાજ. એનાં માનું નામ અનસૂયા બજાજ. ગાંધીજી જેમને પોતાના પાંચમા પુત્ર કહેતા એ જમનાલાલ બજાજના પરિવારના અને સર્વોદય અગ્રણી રાધાકૃષ્ણ બજાજ તેના પિતા. ગૌતમ બજાજ પછી વિનોબાજીની સાથે જ રહી ગયા અને વિનોબાજીના જીવનના પડાવોને કચકડે મઢતા ગયા. વિનોબાજી ફોટોગ્રાફના વિરોધી, પણ ગૌતમભાઈને ફોટા પાડવા દે. વિનોબાજીનાં કાર્ય અને કાર્યક્રમોને એમણે ફોટોગ્રાફ દ્વારા જે રીતે જીવંત રાખ્યા છે તેની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે નોંધ લેવાઈ છે. ઉપરાંત તેમણે વિનોબાજીનાં ભાષણોને પણ સંગ્રહિત કર્યા. વિનોબાજીએ સાધના કરવા માગતી સ્ત્રીઓ માટે પવનારમાં બ્રહ્મવિદ્યામંદિર આશ્રમ સ્થાપ્યો ત્યારે એના સંચાલક તરીકે

ગૌતમ બજાજ વિનોબાજી જોડે

ગૌતમભાઈને મૂક્યા. ગાંધી-પ્રેરિત રચનાત્મક કામોમાં ક્રાંતિ લાવવાની ગૌતમભાઈને હોંશ હતી. ખૂબ કામ પણ કર્યું અને એવોર્ડો-સન્માનો મેળવ્યાં. વિનોબાજી સ્ત્રી માટે ‘મહિલા’ શબ્દ વાપરતા. ગૌતમભાઈ જીવનભર શિક્ષણ દ્વારા સ્ત્રી-સશક્તિકરણના હિમાયતી રહ્યા. સ્ત્રી શીખે તો એ પોતે, એનાં બાળકો, એનો પરિવાર, સમાજ અને વિશ્વ બધાં ઊંચાં આવે. આજે ગૌતમ બજાજ જીવનના લગભગ સાડાઆઠ દાયકા વટાવી ચૂક્યા છે. હજુ પવનારનો આશ્રમ સંભાળે છે. એમના અવિરત કર્મના ફળ રૂપે પરમધામ પ્રકાશન દ્વારા ‘ફોટોબાયોગ્રાફી ઑફ આચાર્ય વિનોબા ભાવે’ નામનું સુંદર પુસ્તક પ્રગટ થયું છે. તો વાત કરીએ આ પુસ્તકની, વિનોબાજીની અને તેમની અદ્ભુત ભૂદાનયાત્રાની.

વિનોબાજીનો જન્મ ૧૮૯૫માં. ગાંધીજી કરતાં ૨૬ વર્ષ નાના. બ્રહ્મજિજ્ઞાસુ વિનોબાજી હિમાલયની શાંતિ અને બંગાળની ક્રાંતિની શોધમાં હતા. આ શોધ એમને ગાંધીજી સુધી લઈ ગઈ. ૧૯૧૬માં ૨૧ વર્ષની ઉંમરે સાબરમતી આશ્રમમાં જોડાયા. ૧૯૨૧માં ગાંધીજીએ એમને વર્ધા આશ્રમ સંભાળવા મોકલ્યા. પછીથી પવનાર એમની કર્મભૂમિ બન્યું. ગાંધીજીનાં બધાં રચનાત્મક કામો હાથ ધરી તપોમય જીવન જીવ્યા. અધ્યયન અને અધ્યાપનના ફળસ્વરૂપે ‘ઉપનિષદોનો અભ્યાસ’, ‘ગીતા પ્રવચનો’, ‘ગીતા-પદાર્થ-કોશ’, ‘સ્થિતપ્રજ્ઞદર્શન’, ‘સ્વરાજ્ય-શાસ્ત્ર’ વગેરે સાહિત્યનું નિર્માણ થયું. ગીતામાંથી શંકરાચાર્યે જ્ઞાનયોગ, જ્ઞાનદેવે ભક્તિયોગ, તિલક મહારાજે કર્મયોગ તો વિનોબાએ એ ત્રણેયના સમન્વયરૂપ સામ્યયોગ આપ્યો. કહેતા, ‘મને ધ્યાનમાર્ગ બહુ આકર્ષતો. પણ ગીતાએ મને કર્મમાર્ગ તરફ આકર્ષિત કર્યો. ગાંધીજીએ આ બંનેને એક કરવાનું શીખવ્યું.’

એમનાં કામો આધ્યાત્મિક, બૌદ્ધિક અને રચનાત્મક રહ્યાં, જેના ટોચકળશરૂપ હતું ૧૯૫૧માં આરંભેલું ભૂદાનકાર્ય. અઢારમી એપ્રિલે પ્રથમ ૧૦૦ એકર જમીન ગરીબોમાં વહેંચવા દાનમાં મળી અને બીજા દિવસથી ભૂદાનયજ્ઞ આંદોલન માટે વિનોબાની પદયાત્રા શરૂ થઈ. પહેલા વર્ષે એકલા ચાલ્યા – ‘ટાગોર કહેતા, “ઓ રે અભાગી, એકલો જા ને રે” હું કહું છું, “ઓ રે સુભાગી, એકલો જા ને.” એ વર્ષે એમને એક લાખ એકર જમીન મળી હતી. ૧૩ વર્ષની પદયાત્રાના પરિણામે ૫૦ લાખ એકર જમીન મળી, તેમાંની ૩૨ લાખ એકર જમીનનું ગરીબોમાં વિતરણ થયું. પૃથ્વીની બે વખત પ્રદક્ષિણા થઈ શકે એટલી લાંબી એ પદયાત્રા થઈ. ‘ચાલું છું તેથી લોકો સુધી પહોંચું છું. લોકો વિશ્વાસ કરે છે. ખૂલે છે. તેમનામાંનો એક ગણે છે.’ વરસાદ હોય કે આગઝરતી લૂ કે બરફ – એમના પગને કશું અટકાવી ન શકતું.

વિનોબાજી કહેતા, ‘વિચારોના ઊંડા અને ગહન અભ્યાસ વિના કશું સિદ્ધ થતું નથી.’ પદયાત્રાઓને લીધે ગાંધીવિચારનો એક સુવ્યવસ્થિત પિંડ બંધાયો. ચંબલના બહારવટિયાઓનું હૃદય-પરિવર્તન થયું. એમણે વિનોબાજીને ચરણે શસ્ત્રસમર્પણ કરી સ્વેચ્છાએ સજા ભોગવી. ‘ડાકુઓના પરિવર્તને મને બદલી નાખ્યો છે. હું વધારે કોમળ બન્યો છું.’ ભૂદાનમાંથી ગ્રામદાન, જીવનદાન, સંપત્તિદાન, સર્વોદય-પાત્ર, શાંતિસેના વગેરે કાર્યક્રમો અસ્તિત્વમાં આવ્યા. દેશના જુદા જુદા ભાગોમાં છ આશ્રમોની રચના થઈ. ‘હું ભૂદાન કે ગ્રામદાન કે આશ્રમો વગેરે માટે કામ કરતો નથી. હું જે કરું છું તે આત્મસાક્ષાત્કાર અને ઈશ્વરસાક્ષાત્કાર માટે કરું છું.’

જૂન ૧૯૬૬માં વિનોબાએ સૂક્ષ્મ કર્મયોગમાં પ્રવેશવાની જાહેરાત કરી. પચાસ વર્ષ પૂર્વે, આ જ દિવસે એ ગાંધીજીને પહેલવહેલા મળેલા. એમના આદેશ પ્રમાણે ૫૦ વર્ષ સુધી આચરેલો કર્મયોગ ગાંધીજીને સમર્પિત કરી એ સૂક્ષ્મ કર્મયોગમાં પ્રવેશ્યા. તે પછી ચાર વર્ષે જૂન ૧૯૭૦ના દિવસે ‘સૂક્ષ્મતર કર્મયોગ’નો આરંભ થયો. ઑક્ટોબર ૧૯૭૦માં વિનોબાએ ક્ષેત્રસંન્યાસનો નિર્ણય કર્યો. નવેમ્બર ૧૯૮૨માં તેમને હૃદયરોગનો હુમલો થયો. ખૂબ કાળજીભરી સારવારથી ચાર દિવસ પછી તેમની તબિયતમાં સુધારો થયો અને ડૉક્ટરોએ તેમને ભયમુક્ત જાહેર કર્યા. પણ તે જ દિવસથી વિનોબાએ દવા, પાણી, ખોરાક લેવાનું બંધ કર્યું. અગિયાર દિવસ બાદ તદ્દન સહજ રીતે એમનું નિધન થયું.

ગાંધીજીએ એક વખત એમના સાથી એન્ડ્રુઝને કહેલું કે વિનોબા આશ્રમનાં દુર્લભ રત્નોમાંના એક છે. ૧૯૪૦માં ગાંધીજીએ વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહની શરૂઆત કરી ત્યારે પહેલા સત્યાગ્રહી તરીકે વિનોબાજીને પસંદ કર્યા – ‘બીજા કામોમાંથી મુક્ત થઈ શકો તો આવો. વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહ કરવા ધાર્યું છે.’ તરત વિનોબાએ સંદેશ મોકલ્યો.’ ‘તમારું તેડું એટલે યમદૂતનું તેડું. આવું છું.’ અને વિનોબાજી તરત પહોંચી ગયા. આવો એમનો સંબંધ હતો.

‘ફોટોબાયોગ્રાફી ઑફ આચાર્ય વિનોબા ભાવે’ પુસ્તકની વિશેષતા એ છે કે એમાં અનેક દુર્લભ ફોટોગ્રાફ છે. આ તમામ ફોટોગ્રાફ સાથે વિનોબાજીના શબ્દોમાં જ એને લગતા વિચારો કે અનુભવો મુકેલા છે. તેનું સંકલન બ્રહ્મવિદ્યામંદિરનાં વિદ્વાન સાધિકા ઉષાબહેને કર્યું છે.

પુસ્તકમાંના મોટા ભાગના ફોટોગ્રાફ ૧૯૫૧-૫૨ વચ્ચેના છે. કોઈને નેગેટિવ આપી હોય કે રોલ ધોવા આપ્યા હોય એવી અમુક અગત્યની તસવીરો ખોવાઈ પણ ગઈ. પછી નેગેટિવ કોઈને ન આપતા. ફિલ્મ ડેવલપ કરી માને મોકલી આપે. મા સાચવી રાખતાં. થોડા ફોટા કનુ ગાંધી અને મોહન પરીખ પાસેથી મેળવ્યા. ત્રણ વિભાગમાં ફોટા વહેંચ્યા છે : બાળપણ, ભૂદાનયાત્રા, બ્રહ્મવિદ્યામંદિર.

વિનોબાજીનો મંત્ર હતો ‘જય જગત’. આ મંત્ર એમને ૧૯૫૭માં કર્ણાટકમાં મળેલો. ૧૯૪૦માં આપણે બોલતા હતા, “જય હિંદ” હવે બોલવાનું છે “જય જગત” કોઈ એક દેશ માટે ગર્વ ન કરો. કોઈ એક ધર્મને ન અનુસરો. કોઈ એક જ્ઞાતિમાં ન રહો. આખું વિશ્વ તમારા અભ્યાસ માટે વિસ્તરેલું છે. ઉત્તમ વિચારોને અપનાવો અને વહેતા મૂકો. વિશ્વમાં પ્રવર્તતી વિવિધતાઓને આદરથી જોવી અને સંવાદિતા-સહયોગ વડે એક વૈશ્વિક દૃષ્ટિ વિકસાવવી એ આપણી શોધ, આપણી તરસ હોવી જોઈએ.’ ‘જે ગાય ચારે છે પણ દૂધ નથી પામતો, વાડીમાં કામ કરે છે પણ ફળ ચાખ્યાં નથી, ખેતરમાં મજૂરી કરે છે પણ ભૂખ્યો રહે છે, જેના માથે છાપરું નથી, જેના પગ નીચે પોતાની જમીન નથી એ અભાગી મારો ઈશ્વર છે.’ ‘મુક્ત મન આકાશ જેવું હોય છે. એમાં બધું જ સમાઈ જાય, છતાં એ ખાલી હોય, દરેકને જગ્યા આપે છતાં પોતે અસ્પર્શ્ય રહે.’

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”’ 01 ઑક્ટોબર 2024; પૃ. 18 તેમ જ 19