ચોસઠ યોજનના સન્નાટામાં ખડાં સાબદાં દળ

આગલી હરોળમાં પ્યાદાંઓ

પાછલી હરોળમાં મહારથીઓ. 

દરેક મહારથીનો જીવ એક એક પ્યાદામાં. 

રાજાની આગળ ચાર ચાર પ્યાદાંઓનો પહેરો. 

પ્યાદાંઓ ધસે આગળ

કે મહારથીનો મારગ થાય મોકળો. 

એક ઘોડેસવાર એમાં અપવાદ, એ તો કૂદીનેય નીકળે આગળ. 

દરેક ચાલ મોત ભણીની

ગમે ત્યારે ગમે ત્યાંથી બાજની જેમ ઝપટ મારે મોત. 

આગળનાં બે ખાનાઓમાં કે બહુ બહુ તો એનાથી આગળ એકાદ ખાનામાં

ઊભું ને ઊભું જ હોય મોત;

પણ પ્યાદાંઓથી પાછાં ન ફરી શકાય. 

વિજયશ્રી વરે તો વરે મહારથીને જ. 

સોળ ખાનાંની ભૂચર મોરીમાં બસ ખપી જવાનું દરેક પ્યાદાએ વહેલુંમોડું. 

મૂંગું મૂંગું મોતને વરેલું પ્યાદું

રમત પૂરી થાય કે જાગે નવા પટમાં, ફરી મોતના એ જ સન્નાટામાં. 

[]

પ્રગટ : ”પદ્ય”; જાન્યુઆરી – માર્ચ ૨૦૨૩, અંક ૧૭

સૌજન્ય : રમણીકભાઈ અગ્રાવતની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

શતરંજ પર આવતી આવતી કવિતા

અટકીને પડી છે

ઘોડાથી માંડ અઢી ડગલાં છેટે.

ચોસઠ યોજનના ઘેરાવામાં

ઊતરી આવી છે કશાક માતમની કાલિમા. 

કાળા ઘોડાની ત્રાંસમાં

પહેલેથી જ ગોઠવાયેલું છે ધોળું ઊંટ. 

ધોળા હાથીને કાળા વજીરની ધાક છે

નહીં તો ક્યારનું ચગદી નાખ્યું હોત કાળા ટટ્ટુને. 

કાળા ઘોડાની આજુબાજુ આસ્તેથી

ગોઠવાઈ ગયાં ધોળાં પ્યાદાં. 

ફિકરમાં ને ફિકરમાં ભૂલી બેઠો છે કાળો ઘોડો

એની ખદડુક ચાલ. 

વજીરની આડમાંથી આ બધું

જોયું ન જોયું કરતો રાજા

હમણાં તો સલામત છે.

____________

*શતરંજનો રાજા જ્યારે સંકટમાં ઘેરાઈ જાય છે ત્યારે ‘દુર્ગાશ્રય’ (કેસલિંગ) નામની એક ચાલ ખેલાડી ચાલે છે. શેતરંજની ડાબી કે જમણી બાજુએ ખૂણામાં રાજાને ગોઠવી તેને હાથી અને ઊંટની આડશમાં વજીરના સંરક્ષણમાં મુકવામાં આવે છે. આ કાવ્ય કેસલિંગ ચાલની એક છબી છે.

____________________

‘ એતદ્’ : 235 : સપ્ટેમ્બર 2022માં પ્રગટ.

સૌજન્ય : રમણીકભાઈ અગ્રાવતની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

વડલો કહે છે વનરાયું સળગી,
મેલી દિયો જૂના માળા,
ઊડી જાવ પંખી પાંખોવાળાં …

આગાનમાં પ્રકૃતિનું એક પ્રતિનિધિ એવું ઝાડ પંખીઓને વિનવણી કરે છે કે હું સળગું છું. મારી ડાળીઓ અગનજાળથી ભડભડી ઊઠી છે. તમારા માળાઓ સળગી જવામાં હવે ઝાઝી વાર નથી. તમે જતાં રહેશો એ મોટું દુઃખ હશે. પણ તમારે હવે મને છોડી દેવાનો સમય આવી પહોંચ્યો છે. જાવ, હવે તમે જાવ!

કઠણ હૃદયે પોતાનાંઓને વિદાય કરવાં પડે છે. સૃષ્ટિના આરંભકાળમાં પંખીઓ પ્રથમ હતાં. સૂક્ષ્મ જીવાતો પછી સૃષ્ટિ પર આવનાર, આ પૃથ્વીને પૃથ્વી બનાવનાર પંખીઓ પ્રથમ હતાં. એ હવે ઓસરી રહ્યાં છે. પંખીઓની સેંકડો પ્રજાતિઓ વિનાશ પામી ચૂકી છે કે વિનાશ પામવાની તૈયારીમાં છે.  આપણી આસપાસ હંમેશાં ચહકતી રહેતી ચકલીઓ ઓછી થતી જાય છે. મોર અને ઢેલનાં ટોળાં ઓછાં થતાં જાય છે. આ પંખીઓ ઈશ્વર જેવાં સર્વવ્યાપક છે. અહીં, ત્યાં, બધે-બધે પંખીઓ વસે છે. ઊડે છે, રમે છે, ચહચહાટના સંગીતથી આ દુનિયાને ભરી ભરી બનાવી દે છે. એ પંખીઓ ગાયબ થઈ રહ્યાં છે. એ પંખીઓ ધીમેધીમે ઓસરી રહ્યાં છે. શ્રાદ્ધપક્ષમાં ખબર પડે છે કે કાગડાઓ કેમ દેખાતા નથી ! ગીધપક્ષીઓ લુપ્ત થવાને આરે પહોંચેલી પંખીજાતોમાં ગણાય છે. કેમ ઓસરી રહ્યાં છે આ નિરર્થક પ્રલાપમાં જ મસ્ત રહેનારાં પંખીઓ?!

યાયાવર પંખીઓ દુનિયાભરમાં માહિતી લઈ જાય છે કે ક્યાં જળભંડારો સાબૂત છે. ક્યાં અનાજની ઊપજ તૈયારીમાં છે. ક્યાં રહેવા જેવું છે. આ સંદેશ વાહકો પારવાં પડી રહ્યાં છે. આ પંખીઓને આવવામાં સહેજ મોડું થાય તો આપણને ચિંતા થઈ જાય છે. અરે, આ વખતે હજી સુધી કેમ દેખાયાં નહીં? શું થયું હશે?

દુનિયાના વિવિધ દેશોમાં આ પંખીઓની આવનજાવનનું ચક્ર ખંડિત થઈ રહ્યું છે. ક્યાંક મોડાં મોડાં આવે છે. ક્યાંક આવતાં જ નથી પંખીઓ. આ માત્ર આપણી આસપાસનું અવલોકન નથી. બર્ડ લાઇફ ઇન્ટરનૅશનલ સંસ્થાનો અહેવાલ પણ કહે છે કે આ પંખીઓ ગાયબ થઈ રહ્યાં છે.

આ પંખીઓ દ્વારા આપણા ગ્રહ એટલે કે પૃથ્વીની તંદુરસ્તીનો આપણને સંકેત મળે છે. પંખીઓની તંત્રમાં પરિવર્તન પ્રત્યેની સંવેદનશીલતા અને પૃથ્વી પર તેમની સર્વવ્યાપકતાથી આપણને અનેક પ્રકારની માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે. પંખીઓ બોલ્યાં વિના આપણને સમજાવે છે કે ક્યાં તળાવો ખાલી થવામાં છે. કઈ જગ્યાએ પાણી પીવા જેવું રહ્યું નથી. ક્યાંક્યાં હવામાં ઝેર ઘોળાઈ ચૂક્યું છે. આવા સંકેતો આપણને હવે કોણ આપશે કે પછી એમનાં ઓછાં થવું એ જ આ સંકેત છે!

સમય સાથે વેરાન બનતાં જતાં જંગલોએ, સુકાઈ રહેલી નદીઓએ, ઓસરી રહેલાં જળાશયોએ પંખીઓનો આશરો છીનવી લીધો છે. હવામાં ઘોળાઈ ચૂકેલાં ઝેર વસમાં બની રહ્યાં છે. માણસોનો આમાં કોઈ કરતા કોઈ વાંક નથી. માણસો તો બહુ દયાળુ છે!

૭, મુક્તાનંદ સોસાયટી, નર્મદાનગર, જિ. ભરૂચ, ૩૯૨ ૦૧૫.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2022; પૃ. 16