હૈયાને દરબાર
વનની તે વાટમાં તું ભૂલી પડી રે …
ચૂંદડી ભરાઈ તે કાંટાળા થોરમાં,
જોયું ન જોયું કરી રહી તું તો દોડતી
ફાટ ફાટ થાતા જોબનના તોરમાં,
વનની તે વાટમાં તું ભૂલી પડી રે …
કાંટા બાવળના એ વીંધ્યે જોબનિયું ને …
વાયરામાં ચૂંદડીના ઊડે રે લીરાં,
વ્હેંટે વેરાઈને રઝળે છે તારા અને,
હૈયાના લોલકના નંદાતા હીરા …
વનની તે વાટ મહીં તું પડે એકલી,
આવી ગઈ આડી એક ઊંડી રે ખાઈ
જાને પાછી તું વળી, સાદ કરે તારી જૂની વનરાઈ
વનની તે વાટમાં તું ભૂલી પડી રે
ચૂંદડી ભરાઈ તે કાંટાળા થોરમાં
જોયું ન જોયું કરી રહી તું તો દોડતી
ફાટ ફાટ થાતા જોબનના તોરમાં,
વનની તે વાટમાં તું ભૂલી પડી રે …
***
• કવિ : ઝીણાભાઈ દેસાઈ ‘સ્નેહરશ્મિ’ • સંગીતકાર : એફ.આર. છિપા • ગાયિકા : પરાગી પરમાર
અમદાવાદની સંસ્કારી અને બહુપરિમાણીય શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં સી.એન. વિદ્યાલયનું નામ લેવું જ પડે. આ શાળાના સંવર્ધનમાં જેમનું સૌથી મોટું યોગદાન રહ્યું એ ઝીણાભાઈ દેસાઈ ‘સ્નેહરશ્મિ’ વિદ્યાર્થીઓના સર્વાંગી વિકાસમાં સતત રસ લેતા હતા. એમણે શાળામાં અનેક સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓ વિકસાવી તેમ જ પ્રાર્થના મંદિરનો અમૂલ્ય વારસો આપ્યો. સ્નેહરશ્મિની કવિતાઓ, હાઈકુ શાળા સ્તરે ભણવામાં આવતાં હતાં એટલે એ વખતે તો એનું મૂલ્ય પરીક્ષાલક્ષી જ રહેતું, પરંતુ સમજણ વિકસતાં સ્નેહરશ્મિની કવિતાઓ ગમવા લાગી. કેટલાંક સરસ ગીતો જાણ્યાં-માણ્યાં પછી સમજાયું કે ઊર્મિશીલતા, રંગદર્શિતા, રહસ્યમયતા અને લયમધુરતાની સામગ્રી એમના કાવ્યજગતને પોતીકી વિશિષ્ટતા અર્પે છે. અલબત્ત, સ્વાધીનતા અને દેશભક્તિનો સૂર એમના પ્રારંભના સંગ્રહોમાં મુખ્ય છે, પણ પછી કવિસહજ સૌન્દર્યાભિમુખ વલણ સ્પષ્ટ 
થતું આવે છે. જાપાની કાવ્યપ્રકાર હાઈકુ પ્રત્યેના પક્ષપાતે એમને હાઈકુઓના વિપુલ સર્જન તરફ પ્રેર્યા અને એથી એમના હાથે ગુજરાતી કાવ્યજગતમાં હાઈકુ સુપ્રતિષ્ઠ થયું છે.
સ્નેહરશ્મિની ‘સકલ કવિતા’માંથી માધવ રામાનુજ, સંગીત નિર્દેશક શ્રી છીપા તથા સ્નેહરશ્મિના પુત્ર સિદ્ધાર્થ દેસાઈ દ્વારા પસંદ કરાયેલી રચનાઓ ‘સ્નેહનિકેતન’ દ્વારા સંગીતબદ્ધ કરીને સુંદર રીતે પ્રસ્તુત કરાઈ છે. સંગીત નિર્દેશન એફ.આર. છીપા અને સંગીત સંચાલન અમિત ઠક્કરનું છે. અગિયાર ગીતોના આ સંકલનનાં બે ગીતો વિશે આજે વાત કરીશું. પહેલું ગીત છે, ‘વનની તે વાટમાં તું ભૂલી પડી રે …!’
આ ગીતમાં નવયૌવનાના ફાટ ફાટ થતા જોબનની વાત છે. યુવાની હોય છે જ એવી કે ઝવેરચંદ મેઘાણીએ સાચું જ કહ્યું છે, ‘ઘટમાં ઘોડા થનગને આતમ વીંઝે પાંખ, અણદીઠેલી ભોમ પર યૌવન માંડે આંખ.’ આ ગીતની નાયિકા જુવાનીના તોરમાં આમ જ કોઈ અજાણ વનની વાટે લહેરાતી ચૂંદડી ઓઢીને જાય છે ત્યારે કવિ લખે છે કે રસ્તામાં આવતાં કાંટા-બાવળ અને ઝાડી-ઝાંખરાં તારી ચૂંદડી અને એની અંદર તસતસતા યૌવનને પણ વીંધી કાઢશે. જોયું ન જોયું કરીને તું ભલે આગળ દોડતી રહે પણ આગળ ક્યાંક તને તકલીફો ન નડે એનું ધ્યાન રાખજે. ગીતનો કદાચ એવો પણ કોઈક સંકેત હોય કે જુવાનીના જોશમાં સ્ત્રી કે પુરુષને પ્રેમ-લાગણીનું ભાન નથી રહેતું. ઘણી વખત કોઈક અવળી દિશામાં તેઓ આગળ વધતાં હોય છે. કંઈક એવી જ લાગણી એક સ્ત્રીની અહીં કવિએ અભિવ્યક્ત કરી છે તથા એને વારવાની કોશિશ કરી છે.
સ્નેહરશ્મિના પુત્ર સિદ્ધાર્થ દેસાઈ કહે છે, ‘૨૦૦૩માં મારા પિતાનું જન્મશતાબ્દી વર્ષ હતું ત્યારે અમે એમના સંકલિત ગીતોની ઓડિયો કેસેટ બહાર પાડી હતી. એમાંનાં ઘણાં ગીતો લોકપ્રિય થયાં હતાં. સી.એન.ના સંગીતશિક્ષક ભાઈલાલભાઈ શાહના અવસાન પછી આ ગીતો કોની પાસે કરાવવાં એ વિચારતો હતો એવામાં એક કાર્યક્રમમાં મને શ્રી છીપા મળી ગયા. એમણે આ ગીતો સ્વરબદ્ધ કરવાની ઇચ્છા પ્રદર્શિત કરી. છીપાભાઈ એ વખતે અમદાવાદમાં ઘણા વિદ્યાર્થીઓને સંગીત શીખવતા હતા એટલે મને એમનામાં શ્રદ્ધા હતી. એમણે પિતાજીનાં ગીતો સરસ કમ્પોઝ કર્યાં. આ બધાં ગીતોની એરેન્જમેન્ટ અમિત ઠક્કરે કરી. જાણીતાં ગાયિકા આરતી મુન્શી સી.એન. વિદ્યાલયમાં ભણેલાં તથા સંગીતની વિધિવત્ તાલીમ લીધી હોવાથી પછીથી એમણે છેક ગયા વર્ષ સુધી સંગીત વિભાગનાં અધ્યક્ષ તરીકે સ્કૂલમાં કામગીરી બજાવી હતી. આ અગિયાર ગીતોમાં એમણે ગાયેલો એક સરસ ગરબો પણ છે. જુદા જુદા કલાકારોએ ગાયેલાં ગીતોમાં નયન પંચોલીનું ગીત પણ કર્ણપ્રિય છે. મારા પિતાજીનું ‘જાગ રે જાગ મુસાફિર વહેલો …’ ગીત ઘણું લોકપ્રિય થયું હતું. રાગ ભટિયારમાં ભાઈલાલ સાહેબે કંપોઝ કર્યું હતું. સી.એન.નું સ્કૂલ એન્થમ ‘નમીએ તને ચિર સાથી …’ તો આજે ય વિદ્યાર્થીઓ યાદ કરે છે. તાજેતરનો જ એક કિસ્સો કહું. સી.એન. વિદ્યાવિહાર શું છે એ ખ્યાલ આવશે. કેનેડામાં મારી ભત્રીજી ટોરેન્ટ યુનિવર્સિટીમાં સંગીત શિક્ષિકા છે. તે વિદ્યાર્થીઓને પિયાનો શીખવે છે. વાર્ષિક સમારોહમાં ચાન્સેલરે ન્યુ યોર્કના પ્રોફેસરને મુખ્ય અતિથિ તરીકે આમંત્રણ આપ્યું હતું. વિદ્યાર્થીઓએ પહેલાં કેનેડા પછી ભારતનું રાષ્ટ્રગીત વગાડ્યું. ત્યારબાદ તેઓએ અમારું મુખ્ય શાળાગીત ‘અમે નમીએ તને ચિર સાથી …’ વગાડ્યું. મુખ્ય મહેમાન તે સાંભળીને આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા, કારણ કે તે અમારી શાળા સી.એન.ના જ ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી હતા. ત્યાર બાદ તેમણે કુલપતિને તેના વિશે પૂછ્યું ત્યારે તેમણે મારી ભત્રીજી પ્રજ્ઞાને બોલાવી અને તેમની સાથે પરિચય કરાવ્યો. પ્રજ્ઞાએ ઝીણાદાદા સાથેના પોતાના સંબંધ વિશે જણાવ્યું. આમ પરદેશમાં ય ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓ આ ગીત આજે પણ યાદ કરે છે.’
આ સ્કૂલ એન્થમ તાજેતરમાં જ સી.એન. વિદ્યાવિહારના વિદ્યાર્થી રહી ચૂકેલા યુવા ગાયક પ્રહર વોરાએ શાળાના શિક્ષકો અને ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓ તથા સમગ્ર સ્ટાફને સમર્પિત કરીને સરસ રીતે રેકોર્ડ કર્યું અને શાળા પ્રત્યેનું ઋણ અદા કર્યું.
લેખક જયંત પંડ્યાએ ઝીણાભાઈ દેસાઈ ‘સ્નેહરશ્મિ’ના વ્યક્તિચિત્રનું સરસ આલેખન એમના પુસ્તક ‘સ્મરણો ભીનાં ભીનાં’માં કર્યું છે. એ લખે છે, ‘ઝીણાભાઈ દેસાઈ પ્રકૃતિનું સંતાન હતા અને એટલે જ નિસર્ગપ્રેમી પણ ખરા. દક્ષિણ ગુજરાતની હરિત ભૂમિના આવિષ્કાર જેવા ચિખલી ગામમાં ૧૯૦૩ની ૧૬મી એપ્રિલે એમનો જન્મ થયો હતો. સમજણા થયા તે દિવસથી એક મધુર ચિત્રમાળા એમના સંવિતમાં દોરાયેલી પડી છે. એમાં ચિતરાયેલું દેખાય છે એમનું ઘર. તેની સામે વાયુને ખભે માથું ઢાળીને ઊભેલાં વૃક્ષો, ગીચ ઝાડીથી ભરેલો ઘર પાછળનો વાડો, વાડાને ભેટીને વિસ્તરતી ક્યારીઓ, નિત્યના ભેરુ જેવાં ગાય, ભેંસ, બળદ અને વાછરડાં. કવિ નાનાલાલે જેને કમળવનના સરોવર તરીકે બિરદાવેલું તે ગામનું તળાવ, બંને કેડે વનરાજી તેડીને વહેતી પ્રાણપૂર્ણ કાવેરી નદી, બામણવેલની ટેકરી પરથી નજરે પડતા વાંસદા-ધરમપુરના ભવ્ય પહાડો. આવી રમણીયતાથી જ ઝીણાભાઈનું ચિત્ત ભર્યું ભર્યું હતું.
કવિતા માટે જોઈતાં આલંબનો અને ઉદ્દીપન વિભાવો ઝીણાભાઈને ઘરઆંગણેથી જ મળ્યાં હતાં. સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ભાગ લેવા ઉપરાંત અનેક સાહસો ઝીણાભાઈએ કર્યાં હતાં. ૧૯૨૧ પછી કવિ તરીકે જાણીતા થયા. ૧૯૩૮થી ઝીણાભાઈ અમદાવાદની સી.એન. વિદ્યાવિહારમાં આચાર્ય તેમ જ માહિતી નિયામક પદે બેઠા અને છેવટ સુધી વિદ્યાવિહારના લાલન-પાલન-સંવર્ધનના યશભાગી થઈને રહ્યા. એમના હૃદયમાં ઊભરાતો સ્નેહ રાષ્ટ્રધર્મી કેળવણીનું સમાધાન કરતાં કરતાં વિદ્યાર્થીઓના મનમાં પ્રસન્નતાના માળા રચતો ગયો. સી.એન. વિદ્યાવિહારને ગુજરાતની એક ઉત્તમ શિક્ષણ સંસ્થાનો મોભો મળ્યો.’
ઝીણાભાઈનું દિવ્યાંગ અંજારિયાએ ગાયેલું ગીત, ‘રુએ મારી રાત આ વાલમ, રુએ મારી રાત …’ પણ સરસ રીતે સ્વરબદ્ધ થયેલું છે. જેમ પ્રેમની ભાવનાને શબ્દોમાં બાંધવી અશક્ય છે એમ વિરહમાં ઝૂરવાની સ્થિતિને આલેખવા માટે પણ શબ્દો હંમેશાં ઓછા જ પડે છે. છતાં કવિ લખે છે;
રુએ મારી રાત આ વાલમ, રુએ મારી રાત …
સાંભળી વાત રે વાલમ, સાંભળી છાની રાત …
એનો ચાંદો એના તારા, પૂછે એકબીજાને,
દિશા શાથી ભૂંસાઈ સઘળી, ધુમ્મસ ચોગમ શાને?
નો’ય ધુમ્મસ સજની મારી, નો’ય એ ઘેરા વાદળ,
નેણેના નિશ-દી, એ તો ઝાકમળ
રુએ મારી રાત આ વાલમ, રુએ મારી રાત …!
૧૯૬૧માં સ્નેહરશ્મિને શ્રેષ્ઠ શિક્ષકનો રાષ્ટ્રપતિ પુરસ્કાર મળ્યો હતો. ૧૯૬૭માં તેમને રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક અને ૧૯૮૫માં નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક પ્રાપ્ત થયો હતો.
છેલ્લે, એક રસપ્રદ વાત સાથે આ લેખ પૂરો કરીએ. સી.એન. વિદ્યાવિહારનું મૂળ નામ શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાવિહાર. ચીમનલાલ નગીનદાસ અમદાવાદના સંસ્કારપ્રેમી શ્રીમંત હતા. ૧૯મી સદીના અંતિમ દસકામાં ગુજરાતમાં રંગભૂમિના વિકાસનાં સપનાં સેવનાર અમદાવાદના રંગકર્મી ડાહ્યાભાઈ ધોળશાજીને શહેરમાં કોઈ નાટ્યશાળા કે રંગમંચ ન હોવાથી બહુ દુ:ખ થતું. એ જમાનામાં થિયેટર કે નાટ્યશાળાઓ નહોતી. ખુલ્લી જગ્યા કે વાડીમાં મંડપ બાંધી નાટકો ભજવાય. ડાહ્યાભાઈ ધોળશાજીને રંગમંચના આ પછાતપણા પર લાગી આવતું. તેમની આ વ્યથા ચીમનલાલ નગીનદાસ મહેતાને કાને પહોંચી. ડાહ્યાભાઈ ધોળશાજીએ ચીમનલાલના સહયોગથી ૧૮૯૪માં ગુજરાતનું પહેલું પાક્કું ‘આનંદ ભુવન’ થિયેટર અમદાવાદના ઘીકાંટા વિસ્તારમાં બનાવ્યું હતું. આમ ગુજરાતી રંગભૂમિ આ બંનેની ઋણી રહેશે.
સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 03 જૂન 2021
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=691959
મને સાંભળ્યો અને મારી પ્રતિભા કબૂલ કરી. જો કે તેમણે કહ્યું કે ગુજરાતી કે અલ્ફાઝ મેરે પલ્લે નહીં પડતે, ફિર ભી મૈં ગુજરાતી ગઝલ ગાના ચાહતી હૂં. બીજે દિવસે સાઉથ મુંબઈની ગ્રીન હોટેલમાં મીટિંગ નક્કી થઈ. હું, મારાં પત્ની ચેલના અને મધુકરભાઈ એમને મળવા માટે ગ્રીન હોટેલ ગયાં. એમણે બહુ સરસ રીતે સ્વાગત કર્યું. સ્વભાવ જ એમનો પ્રેમાળ અને ગુજરાતીઓ પ્રત્યે વિશેષ માન. લેમિંગ્ટન રોડ ઉપરના એમના નિવાસસ્થાન ‘નીલમ મેન્શન’માં ઘણી વાર સંગીતની બેઠકો થાય ત્યારે બે ઘોડાવાળી શણગારેલી બગીમાં ગુજરાતી કલાપ્રેમીઓ આવે અને મેહફિલના અંતે નજરાણું પણ મૂકતા જાય. એ રીતે એમને ગુજરાતીઓ પ્રત્યે વિશેષ લાગણી હતી. અમે ગયાં એટલે એમણે મને કોઈ એક ગઝલ સંભળાવવાનું કહ્યું. એ દિવસે તો મેં કોઈક બીજી જ ગઝલ સંભળાવી હતી, પરંતુ એમને એટલી બધી ગમી કે મને કહ્યું કે હું તમારું કમ્પોઝિશન જ ગાઇશ. પછીથી મને થયું કે રાગ જોગ પર આધારિત મરીઝની ગઝલ, ‘મેં તજી તારી તમન્ના …’ એમના કંઠને અનુરૂપ ગઝલ છે. તેથી મેં એના શબ્દો લખાવ્યા અને પહેલાં તો એ જ કહ્યું કે તમે પહેલાં ગુજરાતી ઉચ્ચારો બરાબર શીખી લો પછી આપણે ગાયકી ઉપર જઈશું. એ તો તૈયાર અને સુપ્રસિદ્ધ ગાયિકા હતાં એટલે કમ્પોઝિશન તો તરત શીખી જાય. છેવટે મારી સ્વરબદ્ધ કરેલી ગઝલ, ‘મેં તજી તારી તમન્ના …’ એમણે ગાઈ અને ખૂબ લોકપ્રિય થઈ.
આજકાલનાં ટાબરિયાં તો મોબાઇલ ફોનની કાર્ટૂન ગેમ્સમાંથી જ મનોરંજન મેળવે છે. પોતાની આ નવી દુનિયામાં બાળકો એવી રીતે મસ્ત હોય છે કે ખાવા-પીવાની કે ભણવાની પણ દરકાર હોતી નથી. ખાસ કરીને ચાર દીવાલોમાં પુરાયેલા આજના શહેરી બાળારાજાઓનો કુદરત સાથેનો સંપર્ક – નાતો છૂટી રહ્યો છે એવા વાતાવરણમાં જામનગરના કવિ-ગઝલકાર કિરીટ ગોસ્વામી બાળગીતો ક્ષેત્રે અદ્ભુત કામ કરી રહ્યા છે. વ્યવસાયે શિક્ષક એવા કિરીટ ગોસ્વામીએ ગુજરાતની શાળાઓમાં આશરે ૧૨૦ જેટલા બાળસાહિત્યના કાર્યક્રમ કર્યા છે. ‘ક્યાં માને છે પપ્પા?’ ગીત સંગ્રહને ૨૦૧૪માં સાહિત્ય અકાદમીનું પ્રથમ પારિતોષિક તથા ‘ખિસકોલીને કમ્પ્યુટર છે લેવું!’ને ૨૦૧૬માં અંજુ નરશી પ્રથમ પારિતોષિક મળી ચૂક્યું છે. ગુજરાત કલા પ્રતિષ્ઠાન દ્વારા સાહિત્ય રત્ન એવોર્ડ, રસકવિ રઘુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ એવોર્ડ, અચલા એજ્યુકેશન ફાઉન્ડેશન અમદાવાદ દ્વારા રાજ્યકક્ષાનો શ્રેષ્ઠ શિક્ષક એવોર્ડ (૨૦૨૧) રાજ્યપાલશ્રીના હસ્તે એમણે મેળવ્યો છે. ભારતીય વિદ્યા ભવન દ્વારા એમનું સન્માન થયું છે તથા મોરારિબાપુના અસ્મિતાપર્વમાં પણ એમણે બાળગીતો પ્રસ્તુત કર્યાં છે.
હાથીભાઈ તો ડાન્સ કરે ને સસલો પાડે ફોટા … જેવાં કેટલાંક ગીતો અમદાવાદનાં નમ્રતા શોધને સરસ કમ્પોઝ કરીને ગાયાં છે. એ ગીતોમાં જાત જાતની મજેદાર કલ્પનાઓ છે. કોઈના પર રખાય નહીં ખાર … તથા એકલા ખવાય? … જેવાં કેટલાંક ગીતો બાળકોને જીવન ઉપયોગી માર્ગદર્શન આપે છે. કિરીટ ગોસ્વામી ગઝલ પણ સરસ લખે છે તેમ જ ‘માતૃભાષા અભિયાન’ના સહયોગમાં બાળસભાનું આયોજન કરે છે. બાળકો એમાં જોડાઈને પોતાની કૃતિ પણ રજૂ કરી શકે છે. કિરીટભાઈએ કેન્સરગ્રસ્ત તથા અંતરિયાળ ગામડાંઓમાં જઇને બાળસભાઓ યોજી છે. એમની કવિતા ધોરણ ચાર અને પાંચમાં બાલભારતી ગુજરાતીમાં પણ લેવાઈ છે. કિરીટ ગોસ્વામી પહેલાં બાળક છે પછી સર્જક. બાળગીતો લઈને ખૂબ રખડે છે અને ભાષાનું ભણતર અને બાળકોનું ઘડતર કરે છે. એમની કવિતાઓમાં નાની નાની પંક્તિઓ હોવાથી બાળકોને આસાનીથી યાદ રહી જાય છે. વધુ કંઈ ન કહેતાં એમની સરસ મજાની કવિતાઓમાં જ લટાર મારીએ તો વધારે મજા આવશે. તમારા ઘરમાં બાળકો હોય તો જરૂર આ બધાં ગીતો સંભળાવજો, કારણ કે માતૃભાષા દ્વારા જ વિશ્વભાષા અને બાહ્ય જગતની બારી ખૂલે છે. અહીં કેટલાંક મજેદાર બાળગીતો મૂક્યાં છે એની મજા માણો. આમાંનાં અમુક ગીતો નેટ પર કદાચ સાંભળવા મળી શકે. આ બધાં ગીતો કિરીટ ગોસ્વામીએ લખ્યાં છે અને જુદી જુદી રીતે સ્વરબદ્ધ થયાં છે.