ચંદુ મહેરિયા

દેશના પહેલા વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુના સલામતી કાફલામાં તેમની મોટરકારની આગળ એક પાઈલોટિંગ મોટરસાઈકલ જ રહેતી હતી. આજે પંજાબની આમ આદમી પાર્ટીની સરકારના મુખ્ય મંત્રી ભગવંત માનના સલામતી કાફલામાં બેતાળીસ વાહનો હોય છે ! કદાચ એ દેશના કોઈ પણ વી.આઈ.પી.નો સૌથી મોટો સુરક્ષા કાફલો છે. પણ રહો તેમની પૂર્વેના કાઁગ્રેસ અને અકાલી દળના મુખ્ય મંત્રીઓના સુરક્ષા કાફલા પણ કંઈ સામાન્ય નહોતા. તેમના કાફલામાં અનુક્રમે ઓગણચાલીસ અને તેત્રીસ વાહનો રહેતા હતા ! સલામતીના નામે વી.આઈ.પી. કલ્ચર કેવું ફાટીને ધૂમાડે ગયું છે, તેના આ વિરોધ અને રોષ જન્માવે તેવા દાખલા છે.

પદ, પ્રતિષ્ઠા અને સુરક્ષાને ધ્યાનમાં રાખીને જેમને કેટલીક ખાસ સગવડો કે વિશેષાધિકારો આપવામાં આવે છે તે વી.આઈ.પી. ગણાય. તેમાં રાજનેતાઓ, વહીવટી, પોલીસ અને લશ્કરી અધિકારીઓ, ન્યાયાધીશો, ફિલ્મીકલાકારો, ક્રિકેટરો, ધાર્મિક નેતાઓ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

વી.આઈ.પી.ને મળતી ખાસ સુવિધાઓનો એ હદે દેખાડો અને અમર્યાદિત ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે કે તે વી.આઈ.પી. કલ્ચર નહીં અપસંસ્કૃતિ કહેવાય. તેને માઈબાપ સરકાર સંસ્કૃતિ, વી.આઈ.પી. ફસ્ટ, હીરોગીરી, શક્તિનું પ્રદર્શન, તાકાતનો દેખાડો, સ્ટેટ્સ સિમ્બોલ અને સરકારી સુવિધાભોગી વર્ગ તરીકે પણ ઓળખી શકાય. વૈભવ પ્રત્યે આકર્ષિત અને અચંબિત ભારતીય લોકમાનસ દિલોદિમાગથી તો સાદગી સમર્થક અને પ્રશંસક છે. એટલે વી.આઈ.પી. કલ્ચર પ્રત્યે લોકોમાં તિરસ્કારની ભાવના વ્યાપક છે.

હજુ હમણાના જ દિવસોમાં અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશ ગૌતમ ચૌધરી પુરુષોત્તમ એકસપ્રેસમાં નવી દિલ્હીથી પ્રયાગરાજ જઈ રહ્યા હતા. ટ્રેન ત્રણ કલાક લેટ ચાલતી હતી. તેથી જજસાહેબે અલ્પાહાર માટે પેન્ટ્રીનો અને પછી પોલીસનો સંપર્ક કર્યો. પણ તેમને કોઈ જવાબ મળ્યો નહીં. આ સંદર્ભે અલ્હાબાદ વડી અદાલતના રજિસ્ટાર (પ્રોટોકોલ) એ રેલવેના જનરલ મેનેજરને પત્ર લખી ફરિયાદ કરી અને જજસાહેબને પડેલ તકલીફ તથા પ્રોટોકોલનો અમલ ના કરવા બદલ જવાબદારો સામે પગલાં ભરવા જણાવ્યું. દિલ્હી હાઈકોર્ટના પૂર્વ અને કોલકાતા હાઈકોર્ટના વર્તમાન જજ ગૌરાંગ કંઠના દિલ્હી આવાસે સુરક્ષામાં તહેનાત પોલીસકર્મીથી ઘરનો બહારનો ગેટ ખૂલ્લો રહી જતાં જજસાહેબનો પાલતુ કૂતરો ક્યાંક જતો રહ્યો. એટલે ન્યાયાધીશ મહોદયે દિલ્હીના પોલીસ કમિશનરને પત્રથી ફરિયાદ કરી કે તેમનો કૂતરો સુરક્ષાકર્મીના બેજવાબદાર વર્તનથી ખોવાઈ ગયો હોઈ તેમને તાત્કાલિક સસ્પેન્ડ કરો.

શાયદ તાજેતરના આવા જ બનાવોને અનુલક્ષીને ચીફ જસ્ટિસ ઓફ ઇન્ડિયાએ તમામ હાઈકોર્ટોના ચીફ જસ્ટિસને પત્ર લખી જણાવ્યું છે કે જજીસ તેમને પ્રોટોકોલ પ્રમાણે જે સુવિધાઓ મળે છે તેનો વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગ કરે અને લોકોના કરતાં તેઓ જુદા કે ઊંચા છે તેવું દેખાડવા તેનો ઉપયોગ ન કરે. જસ્ટિસ ચંદ્રચૂડની આ ટકોર સમયસરની છે અને જો તેનો અમલ થશે તો તે જજીસને જાહેર આલોચનાથી બચાવશે.

છેક ૨૦૧૩માં એક જાહેર હિતની અરજીના ચુકાદામાં સુપ્રીમ કોર્ટે વી.આઈ.પી.ઓના વાહનો પરની લાલ લાઈટ દૂર કરવા કાયદામાં સુધારો કરવા અને વી.આઈ.પી.ની યાદી જાહેર કરવા કેન્દ્ર સરકારને જણાવ્યું હતું. સરકારને આટલી આસાન બાબતનો અમલ કરતાં ચાર વરસ લાગ્યા હતા. ૨૦૧૭માં ભારત સરકારે મોટર વાહન નિયમોમાં સુધારો કરીને લાલ લાઈટ દૂર કરી હતી. સામંતશાહી કે સત્તાનું પ્રતીક લાલ બત્તી જવાથી લોકોના તમામ દુ:ખ દૂર થઈ ગયાં અને  વી.આઈ.પી. કલ્ચર નાબૂદ થઈ ગયું એવો માહોલ એ સમયે ઊભો કરવામાં આવ્યો હતો.

પરંતુ વી.આઈ.પી. કલ્ચર તો બીજા અનેક સ્વરૂપે હજુ છે જ. અત્યાધિક સુરક્ષા વ્યવસ્થા, વી.આઈ.પી.ને કારણે રસ્તા પરનો ટ્રાફિક રોકવો, ટોલ ટેક્સમાંથી મુક્તિ, ઉદ્દઘાટનો અને શિલાન્યાસોની તકતીઓમાં નામ, સાઈરન, એરપોર્ટ કે રેલવે સ્ટેશનો પર અલગ વી.આઈ.પી. લોન્જ, વિમાનમાં ચઢવામાં પ્રાથમિકતા, અનેક બાબતોમાં વી.આઈ.પી. ક્વોટા જેવા વિશેષાધિકારો હજુ યથાવત છે. કેટલાક તો તેમણે જાતે મેળવી લીધા છે. જેમ કે સરકારી ગાડીમાં બાળકોને શાળાએ મોકલવા કે પત્નીએ શાકબકાલું લેવા જવું, પટાવાળાએ સાહેબ આવે ત્યારે બ્રીફ કેસ લેવા જવું, ડ્રાઈવર ઉંમરમાં મોટા હોય તો ય સાહેબની ગાડીનો દરવાજો તો તેમણે જ ખોલવો, અંગત કામ માટે સરકારી કચેરીના સ્ટાફનો ઉપયોગ કરવો, ઓફિસના પટાવાળાને ઘરકામ માટે રાખવા વગેરે. એટલે આ બધી સગવડોની તુલનામાં વાહનો પરની લાલ લાઈટ દૂર કરવી તો સાવ તુચ્છ લાગે છે.

જો કે કેટલાક વી.આઈ.પી.એ આ વિશેષાધિકારો પર લગામ કસવાના પ્રયાસો કર્યા છે. વર્તમાન સરકારે આખા દેશમાં સાવ સસ્તી એવી સંસદની કેન્ટીનમાં મળતી ખાણીપીણી પરની સબસિડી દૂર કરી છે. વી.પી. સિંઘે તેમના પ્રધાનમંત્રીકાળમાં વડા પ્રધાનના વિદેશપ્રવાસ વખતે આખી કેબિનેટ એરપોર્ટ પર વિદાય આપવા કે આવકારવા જાય તે બંધ કરાવ્યું હતું. તે પછીના વડા પ્રધાનો પણ તેને અનુસર્યા છે. રેલવે મંત્રી અશ્વિની વૈષ્ણવે જાતે ઓફિસમાં બેલ વગાડી પટાવાળાને બોલાવવાનું બંધ કરી રેલવેના અધિકારીઓને પણ બેલ વગાડવી બંધ કરવા જણાવ્યું છે. અસમના મુખ્ય મંત્રી હિમંતા બિશ્વ સરમાએ તેમની ગાડી રસ્તા પરથી પસાર થાય ત્યારે જરા ય ટ્રાફિક ના રોકવા આદેશ કર્યો છે. તેથી વી.આઈ.પી.ને કારણે જાહેર રસ્તા બંધ કરવાથી લોકોને પડતી મુશ્કેલીઓ ઓછી થશે. કદાચ આ પ્રયત્નો વી.આઈ.પી. માનસિકતામાં બદલાવ આણી શકશે. જો કે કેટલાક વી.આઈ.પી.એ લાલબત્તીના વિકલ્પે હૂટર અને કેટલાકે સરકારી હોદદ્દો લખેલી ઝંડી લગાવીને પોતે સામાન્ય પ્રજાથી નોખા હોવાનું જણાવવાનું ચાલુ રાખ્યું છે.

વી.આઈ.પી. સંસ્કૃતિ સર્વત્ર વ્યાપેલી છે. નવી દિલ્હીના યમુના તટે રાજઘાટની પાડોશમાં વી.આઈ.પી. સ્મશાન વિકસ્યું છે. ઘણાંને તેમાં મર્યા પછી સ્થાન જોઈએ છે. ભલે મદ્રાસ હાઈકોર્ટની મદુરાઈ પીઠના ચુકાદામાં મંદિરમાં વિરાજતા ભગવાન સિવાય કોઈ વી.આઈ.પી. નથી તેમ જણાવે પણ મંદિરોમાં વી.આઈ.પી.ના માનપાન એ હદના હોય છે કે તેઓ દર્શનાર્થે પધારે છે ત્યારે આખા મંદિર પરિસરને સામાન્ય દર્શનાર્થીઓ માટે બંધ રાખવામાં આવે છે. હજયાત્રામાં પણ મોટો વી.આઈ.પી. ક્વોટા હોય છે. કુદરતી કે માનવ સર્જિત આફત વખતે વી.આઈ.પી. અને તેમના કુટુંબને બચાવ અને રાહત પહેલા પહોંચે છે. હોસ્પિટલની સારવારમાં તેમને અગ્રક્રમ મળે છે. એટલે માત્ર લાલ લાઈટ જવાથી વી.આઈ.પી. કલ્ચર જવાનું નથી.

સર્વોચ્ચ અદાલતના આદેશથી ભારત સરકારને ૨૦૧૫માં વી.આઈ.પી.ની સૂચિ બનાવવી પડી ત્યારે તેમાં પહેલા ૨,૦૦૦ અને પછી ૧૫,૦૦૦ નામ હતા. બ્રિટનમાં ૮૪, ફ્રાન્સમાં ૧૦૯, જાપાનમાં ૧૨૫, જર્મનીમાં ૧૪૨, ઓસ્ટ્રેલિયામાં ૨૦૫, અમેરિકામાં ૨૫૨, દક્ષિણ કોરિયામાં ૨૮૨, રશિયામાં ૩૧૨ અને ચીનમાં ૪૨૫ વી.આઈ.પી. છે. પણ મેરા ભારત મહાનમાં આજે આશરે પ લાખ ૮૦ હજાર વી.આઈ.પી. છે ! હવે આ અપસંસ્કૃતિ સામે ના તો ન્યાયતંત્ર સંઘર્ષ કરતું દેખાય છે કે ના તો આમ આદમી. એટલે વી.આઈ.પી.ને તેનો પેધો પડ્યો છે અને બાકીનાને જાણે કે કોઠે પડી ગયું છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

ચંદુ મહેરિયા

કેન્દ્રીય નાણાં મંત્રી નિર્મલા સીતારમણે વરસ ૨૦૨૩-૨૪ના અંદાજપત્રમાં સરકારની વિકાસની સાત પ્રાથમિકતાઓ – સપ્તર્ષિ -ની ઘોષણા કરી હતી. આ સપ્તર્ષિ પૈકી એક સમાવેશી વિકાસ છે. સમાજના આઘામાં આઘા અને પાછામાં પાછા એવા છેવાડાના લોકો સુધી વિકાસનાં ફળ પહોંચે તેને નાણાં મંત્રીએ સરકારની સર્વોચ્ચ પ્રાથમિકતા ગણાવી હતી. સમાવેશી વિકાસની પહેલી શરત સમાવેશી શિક્ષણ છે. રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ ૨૦૨૦માં  શિક્ષણમાં સમાવેશનનું વ્યાપક માળખું પ્રદાન કરવાનું અને ઉચ્ચ શિક્ષણની પહોંચ તથા ભાગીદારી વધારવાનું જણાવવામાં આવ્યું છે.

સમાજવાદી નેતા ડો. રામ મનોહર લોહિયા ચાહતા હતા કે રાણી હોય કે મહેતરાણી તમામનાં બાળકોને સમાન શિક્ષણ મળવું જોઈએ. ભારતના બંધારણમાં સમાનતાપૂર્ણ, સમાવેશી અને બહુલતાવાદી સમાજના નિર્માણની કલ્પના કરવામાં આવી છે. સમાન શિક્ષણની દિશાનું એક કદમ સમાવેશી શિક્ષણ છે. પરંતુ સમાવેશી શિક્ષણ ગુણવતાપૂર્ણ હોય તો જ તે સાર્થક બને. ગુણવતાયુક્ત સમાવેશી શિક્ષણના અણસાર ૨૦૨૩ના નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ રેન્કિગ ફ્રેમવર્ક(એન.આઈ.આર.એફ.)માં તામિલનાડુએ હાંસલ કરેલ સ્થાનમાં જોવા મળે છે.

ભારત સરકારના શિક્ષણ મંત્રાલય હેઠળ ૨૦૧૫થી ઉચ્ચ શિક્ષણની સંસ્થાઓને રેન્ક આપવામાં આવે છે. તાજેતરમાં ૨૦૨૩ના નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ રેન્કિગ ફ્રેમવર્કમાં દેશની ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓને શીખવવું, શિખવું, સંસાધનો, સ્નાતકનું પરિણામ, સમાવેશન, સંશોધન, ગુણવત્તા સહિતના પાંચ માપદંડોના ગુણભારના આધારે ક્રમ આપવામાં આવ્યો છે. વ્યાપક લોકપ્રિયતા અને વિશ્વસનીયતા પ્રાપ્ત આ રેન્કિંગ ફ્રેમવર્ક ભારતની હાયર એજ્યુકેશનની સંસ્થાઓના રેન્કિંગ અને તુલના માટેની સંગઠિત પ્રણાલી છે. કોલેજીસ, યુનિવર્સિટીઝ, રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ્સ અને ઓવર ઓલ એવી મુખ્ય ચાર શ્રેણીઓ ઉપરાંત મેડિકલ ,એન્જિનિયરીંગ,મેનેજમેન્ટ, ફાર્મસી, ડેન્ટલ, લો, આર્કિટેકચર એન્ડ પ્લાનિંગ, એગ્રિકલ્ચર એન્ડ એલાઈડ સેકટર્સ તથા ઈનોવેશન એવી શ્રેણીઓ પણ છે.

નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ રેન્કિગ ફ્રેમવર્ક-૨૦૨૩ની તમામ પ્રકારની ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓના ઓવરઓલ રેન્કિંગમાં તમિલનાડુની સૌથી વધુ ૧૦૦માંથી ૧૭ સંસ્થાઓ છે. કોલેજોના વિભાગમાં તો તામિલનાડુની ૩૫ કોલેજો, યુનિવર્સિટીઓમાં ૧૯ અને ૫૦ સંશોધન સંસ્થાઓના રેન્કિંગમાં તામિલનાડુની ૯ સંસ્થાઓ છે. કોલેજોની શ્રેણીમાં તામિલનાડુની ૩૫ પછી દિલ્હીની ૩૨, કેરલની ૧૪ અને પશ્ચિમ બંગાળની ૮ કોલેજો છે. રેન્કિંગમાં ગુજરાતનું સ્થાન સાવ નગણ્ય છે તો ઉત્તર પ્રદેશ, મધ્ય પ્રદેશ, બિહાર, રાજસ્થાન અને ઓડિશાની એક પણ કોલેજ સ્થાન મેળવી શકી નથી.

તામિલનાડુની કોલેજો અને અન્ય ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓએ મેળવેલું આ સ્થાન ગુણવતાપૂર્ણ અને સમાવેશી ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રદાન કરવાની તેની મથામણોને આભારી છે. દ્રવિડ આંદોલનનું કેન્દ્ર રહેલા તામિલનાડુમાં સામાજિક ન્યાય સાથે રાજ્યનો વિકાસ સધાયેલો છે. જે ૩૫ કોલેજોએ ઊંચુ સ્થાન મેળવ્યું છે તેમાં ચેન્નઈ, કોઈમ્બતૂર અને તિરુચિરાપલ્લી એ ત્રણ શહેરોની કોલેજો તો વધુ છે જ પરંતુ મદુરાઈ, તુતિકોરિન, તિરુપત્તુર, પલયમકોટાઈ, કરાઈકુડિ, સિવાકાસી, પેરામ્બલુર, વિરુધનગર, મારયનદમ, નગરકોઈલ અને પોલ્લાચીની કોલેજો પણ છે. એટલે ઉચ્ચ શિક્ષણ મોટા શહેરોના સુખી સંપન્ન વર્ગ સુધી જ સીમિત ના રહેતા નાનાં નગરો અને ગ્રામીણ વિસ્તારો સુધી પહોંચ્યું છે. મોખરાની ૩૫ કોલેજોમાંથી ૧/૩ કોલેજો તો વિભિન્ન સ્થાનો પર આવેલી છે. તે દર્શાવે છે કે ગ્રામીણ અને પછાત વિસ્તારોની સંસ્થાઓ પણ મોખરે છે. આ સંસ્થાઓ અગ્રક્રમે આવી શકી તેનું કારણ શિક્ષણ વંચિત સામાજિક – આર્થિક સમૂહોના વિદ્યાર્થીઓને તેણે ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણનો સમાન અવસર આપ્યો છે.

વંચિત વર્ગ સુધી શિક્ષણની આ પહોંચનું કારણ તામિલનાડુમાં અનામતનું ૬૯ ટકા જેટલું ઊંચું પ્રમાણ અને તેનો પ્રબળ રાજકીય ઈચ્છાશક્તિ સાથે થતો અસરકારક અમલ છે. તમિલનાડુ સરકારના સકારાત્મક પગલાં, શિષ્યવૃતિ અને અન્ય મદદને કારણે સૌને માટે ઉચ્ચ શિક્ષણના જડબેસલાક વાસ્યાં કમાડ ખોલાયા છે. સમાજનો અગ્રવર્ગ અને શાસકવર્ગ ન માત્ર ભૌતિક સાધનો પર, બૌદ્ધિક સાધનો પર પણ નિયંત્રણ રાખે છે. તેને ભેદવા માટે શિક્ષણમાં સમાવેશન જરૂરી છે.

સમાવેશન એટલે જ્યાં સૌ એકબીજાનો સ્વીકાર કરે, એકબીજાનો સહયોગ કરે.  અનામતના પ્રતાપે સરકારી નોકરી મેળવવી કે શિક્ષણ સંસ્થામાં પ્રવેશ મેળવવાથી જ સમાવેશન થઈ જતું નથી. તે માટે તો ખાસ અને આમ બંને વર્ગોએ પ્રયત્ન કરવા પડે. વ્યક્તિનું રહેઠાણ, સામાજિક-આર્થિક સ્થિતિ, જ્ઞાતિ, લિંગ, વિશેષ આવશ્યકતાઓ વગેરે બાબતો સમાવેશનમાં બાધક છે. વ્યક્તિની શૈક્ષણિક ક્ષમતામાં આ બધી બાબતો બાધક  ના બને એટલા માટે સમાવેશી શિક્ષણ જરૂરી છે.

તમિલનાડુનો સાક્ષરતા દર ૮૦.૩૩ ટકા છે. આઈ.આઈ.ટી. મદ્રાસ છેલ્લાં પાંચ વરસોથી નેશનલ રેન્કિંગમાં પ્રથમ ક્રમે આવે છે. ૨૦૨૧માં ઉચ્ચ શિક્ષણમાં રાષ્ટ્રીય નામાંકન (ગ્રોસ એનરોલમેન્ટ રેસિયો – જી.ઈ.આર.) ૨૭.૧ ટકાની તુલનામાં તમિલનાડુનો જી.ઈ.આર. ૫૧.૪ ટકા (બેગણા જેટલો) ઊંચો હતો. મહિલાઓનો હાયર એજ્યુકેશનમાં જી.ઈ.આર. નેશનલ ૨૭.૩ ટકા અને તામિલનાડુનો ૫૧ ટકા હતો. દલિત વિદ્યાર્થીઓનો ૩૮.૮ અને વિદ્યાર્થિનીઓનો ૪૦.૪ ટકા હતો. રાષ્ટ્રીય સ્તરે ૨૧.૮ ટકા દલિત યુવાનોના ઉચ્ચ શિક્ષણ નામાંકનની સરખામણીએ તમિલનાડુમાં તે ૪૨ ટકા હતો. આ આંકડાકીય વિગતો તામિલનાડુમાં સમાવેશી શિક્ષણની તો નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ રેન્કિગ ફ્રેમવર્કમાં તેનો ક્રમ ગુણવતાયુક્ત સમાવેશી શિક્ષણની પ્રતિતી કરાવે છે.

નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ રેન્કિગ ફ્રેમવર્ક-૨૦૨૩ના પરિણામોથી કમ સે કમ તામિલનાડુમાં તો સમાવેશી શિક્ષણ પૂર્ણપણે થઈ ગયું છે અને આગામી વરસોમાં દેશમાં પણ શક્ય બનશે તેમ માની લેવું વધારે પડતું છે. ૨૦૧૭માં ૫૩૫ કોલેજોએ રેન્કિગમાં ભાગ લીધો હતો. ૨૦૨૩માં ૨,૭૪૬ કોલેજોએ ભાગ લીધો છે. એટલે છ વરસોમાં પાંચ ગણો વધારો થયો છે. પરંતુ દેશમાં કુલ ૪૨,૩૪૩ કોલેજો છે એટલે તેના પાંચ ટકા કોલેજોએ જ એન.આઈ.આર.એફ.-૨૦૨૩માં ભાગ લીધો છે. આટલી ઓછી સંખ્યાની કોલેજોના રેન્કિગથી બહુ હરખાઈ જવાની કે સમાવેશી અને ગુણવત્તાપૂર્ણ સમાવેશી ઉચ્ચ શિક્ષણ દેશમાં વિસ્તરી રહ્યું છે તેમ માનીને ફુલાઈ જવાની જરૂર નથી.

શિક્ષણનું ખાનગીકરણ સમાવેશી અને ગુણવતાયુક્ત સમાવેશી શિક્ષણમાં મોટો અવરોધ છે. શિક્ષણના ખાનગીકરણથી તામિલનાડુ પણ બાકાત નથી. તામિલનાડુની સરકારી કોલેજોમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા ૪,૬૩,૫૦૮ છે પરંતુ ખાનગી કોલેજોમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા ૧૮,૧૧,૭૮૨ છે. એટલે શિક્ષણના ખાનગીકરણને અટકાવીને ઉચ્ચ શિક્ષણની સરકારી સંસ્થાઓમાં ગુણવત્તાયુક્ત સમાવેશી શિક્ષણ આપવું તે મોટો પડકાર છે.

ગુણવત્તા અને ઈયત્તા બેઉ મામલે ઉચ્ચ શિક્ષણમાં આપણે પાછળ છીએ. ગુણવત્તાયુક્ત સમાવેશી શિક્ષણ આજની પાયાની જરૂરિયાત છે. ઉચ્ચ શિક્ષણમાં તે સૌથી વધુ જરૂરી છે. સરકારો ઉચ્ચ શિક્ષણને ખાનગી હાથોમાં સોંપીને છૂટી પડવા માંગતી હોય ત્યારે ગુણવતાપૂર્ણ સમાવેશી શિક્ષણ પોથીમાંનાં રીંગણા જેવો આદર્શ ન બની રહે તો સારુ.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

ચંદુ મહેરિયા

ભારતનું બંધારણ પરિવર્તનશીલ છે. સમય અને સંજોગો પ્રમાણે તેમાં ફેરફાર કે સુધારા કરી શકાય છે. બંધારણના ઘડવૈયાઓએ બંધારણમાં જ સુધારાની સત્તા અને પ્રક્રિયાની જોગવાઈ કરી છે. ૨૬મી નવેમ્બર ૧૯૪૯ના રોજ બંધારણ સભાએ પસાર કરેલ અને ૨૬મી જાન્યુઆરી ૧૯૫૦ના રોજ અમલમાં આવેલ બંધારણમાં ૩૯૫ અનુચ્છેદ, ૨૨ ભાગ અને ૮ અનુસૂચિ હતા. આજે તેમાં ૪૪૮ અનુચ્છેદ, ૨૫ ભાગ અને ૧૨ અનુસૂચિ છે. બંધારણ અમલમાં આવ્યાના સવા સાત દાયકામાં,  જાન્યુઆરી ૨૦૨૩ની સ્થિતિએ, ૧૦૫ બંધારણ સુધારા થયા છે. એટલે વરસે સરેરાશ બે બંધારણ સુધારા થાય છે.

બંધારણના ભાગ ૨૦, અનુચ્છેદ ૩૬૮માં બંધારણ સુધારા અંગેની સંસદની સત્તા અને સુધારાની પ્રક્રિયા  દર્શાવી છે. સંસદના કોઈ પણ ગૃહમાં બંધારણ સુધારા વિધેયક રજૂ કરી શકાય છે. તેની મંજૂરી માટે જે તે ગૃહની કુલ સભ્ય  સંખ્યાની  બહુમતી, ગૃહમાં હાજર અને મતદાન કરનારા સભ્યોની બેતૃતીયાંશ બહુમતીની આવશ્યકતા છે. કેટલીક ખાસ બંધારણીય જોગવાઈ, ખાસ કરીને રાજ્યોને સંલગ્ન જોગવાઈઓમાં સુધારા માટે ૨/૩ બહુમતી ઉપરાંત દેશના કુલ રાજ્યો પૈકીના અડધા રાજ્યોની વિધાનસભાના સમર્થન પ્રસ્તાવ પછી જ બંધારણ સુધારો રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી માટે મોકલી શકાય છે.

૧૯૫૧માં, બંધારણના અમલના બીજા જ વરસે, અસ્થાયી સંસદે પહેલો બંધારણ સુધારો કર્યો હતો. ૨૦૨૧માં એકસો પાંચમો સુધારો થયો છે. કેટલાક બંધારણ સુધારા બહુ જ મહત્ત્વના છે તો કેટલાક બંધારણીય જોગવાઈઓ નિભાવવા માટે કરવા પડ્યા છે. એકસો પાંચ સુધારામાં  સાત સુધારા તો દર દાયકે અનુસૂચિત જાતિ-જનજાતિની રાજકીય અનામતો વધારવા અંગેના છે !  એક આડવાત તરીકે એ બાબત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ કે એસ.સી. એસ.ટી.ની નોકરીઓ અને શિક્ષણની અનામતની કોઈ સમયમર્યાદા નથી. માત્ર લોકસભા અને રાજ્યોના વિધાનગૃહોની રાજકીય અનામત બેઠકોની મર્યાદા મૂળ બંધારણમાં દસ જ વરસની છે. તેને કોઈ પણ રાજકીય પક્ષની કેન્દ્ર સરકાર બંધારણ સુધારા મારફતે લગભગ સર્વાનુમતિથી વધુ દસ વરસ લંબાવે છે. રાજ્યોનાં નામો બદલવા કે ભાષાઓને આઠમી અનુસૂચિમાં સામેલ કરવા અંગેના સુધારા સામાન્ય બંધારણ સુધારા ગણી શકાય.

તાનાશાહ કાઁગ્રેસી વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ લાદેલી આંતરિક કટોકટી દરમિયાન ૧૯૭૬માં થયેલો બેતાળીસમો બંધારણ સુધારો ખૂબ જ વિસ્તૃત અને વિવાદાસ્પદ હતો. આ બંધારણ સુધારાને અભ્યાસીઓ લધુ બંધારણ ગણાવે છે. બેતાળીસમા બંધારણ સુધારામાં આમુખમાં ત્રણ શબ્દો(સમાજવાદી, બિનસાંપ્રદાયિક અને અખંડતા)નો ઉમેરો કરવામાં આવ્યો, મૂળભૂત ફરજોનું પ્રકરણ ઉમેરવામાં આવ્યું, લોકસભા અને વિધાનસભાઓની મુદ્દત પાંચને બદલે છ વરસની કરવામાં આવી, વડા પ્રધાનની ચૂંટણીને કોર્ટમાં પડકારી શકાશે નહીં તેવો ન્યાયતંત્રને પાંગળુ બનાવતો સુધારો કર્યો તો રાજ્યોની સત્તા ઘટાડતો શિક્ષણ, વનસંપદા અને વસ્તી નિયંત્રણના વિષયોને રાજ્યને બદલે સમવર્તી યાદીમાં સમાવવામાં આવ્યા. જો કે તે પછી સત્તામાં આવેલી જનતા પક્ષની સરકારે ૧૯૭૮ના ચુંમાળીસમાં બંધારણ સુધારા મારફતે બેતાળીસમા સુધારાની મોટાભાગની બાબતો રદ્દ કરી હતી.

કેટલાક બંધારણ સુધારા મહત્ત્વના, લાંબા ગાળાની અસરો જન્માવતા અને અસામાન્ય છે. ભાષાના ધોરણે રાજ્યોની રચના કરવા અંગેનો ૧૯૫૬નો સાતમો સુધારો, મિલકતના અધિકારને મૂળભૂત અધિકારમાંથી રદ્દ કરતો ૧૯૭૮નો ૪૪મો સુધારો, મતદાન માટેની વય એકવીસ વરસથી ઘટાડીને અઢાર કરવા અંગેનો ૧૯૮૯નો એકસઠમો સુધારો, પંચાયતી રાજ સંબંધી ૧૯૯૨-૯૩ના ૭૩મા અને ૭૪મા સુધારા, તમિલનાડુમાં અનામતની ટકાવારી ૫૦ ટકા કરતાં વધુ (૬૯ ટકા) કરતા કાયદાને બંધારણ કે ન્યાયિક સમીક્ષાથી પર ગણવા તેને નવમી અનુસૂચિમાં સામેલ કરવા સંબંધી ૧૯૯૪નો છોંતેરમો સુધારો, છથી ચૌદ વરસનાં બાળકોને ફરજિયાત અને મફત શિક્ષણનો અધિકાર આપતો ૨૦૦૨નો ૮૬મો સુધારો, કેન્દ્ર અને રાજ્યોના મંત્રીમંડળની સંખ્યા લોકસભા કે વિધાનસભાના કુલ સભ્યોની સંખ્યાના પંદર ટકા નિર્ધારિત કરતો ૨૦૦૩નો ૯૦મો સુધારો આવા અસામાન્ય બંધારણ સુધારા છે.

નરેન્દ્ર મોદીના વડપણ હેઠળની વર્તમાન કેન્દ્ર સરકારે તેની બે ટર્મ (૨૦૧૪-૧૯ અને ૨૦૨૦-૨૪) દરમિયાન અત્યાર સુધીમાં સાત બંધારણ સુધારા કર્યા છે. ન્યાયાધીશોની નિમણૂક અંગેની હાલની કોલેજિયમ સિસ્ટમને બદલે રાષ્ટ્રીય ન્યાયિક નિયુક્તિ આયોગ (૨૦૧૫નો ૯૯મો સુધારો), એક દેશ, એક કર માટેનો જી.એસ.ટી. અધિનિયમ (૨૦૧૬નો ૧૦૧મો સુધારો), સામાન્ય શ્રેણીના આર્થિક નબળા વર્ગોને શિક્ષણ અને નોકરીઓમાં ૧૦ ટકા અનામતનો કાયદો અને તેને અદાલતી સમીક્ષાથી પર ગણવા નવમી અનુસૂચિમાં સામેલ કરવો (૨૦૧૯નો ૧૦૩મો સુધારો),  સામાજિક –શૈક્ષણિક પછાતવર્ગોની ઓળખ કરી તેની યાદી જાહેર કરવાની રાજ્યોને સત્તા આપતો ૨૦૨૧નો ૧૦૫મો બંધારણ સુધારો તે પૈકીના છે.

બંધારણ સુધારા વિધેયક માત્ર સંસદના બે ગૃહોમાં જ રજૂ કરી શકાય છે. રાષ્ટ્રપતિ પાસે તેની કોઈ આગોતરી મંજૂરી લેવાની હોતી નથી. વળી રાષ્ટ્રપતિ તેને અન્ય વિધેયકની જેમ પુનર્વિચાર માટે પરત કરી શકતા નથી. બંધારણ સુધારા વિધેયકને મંજૂર કરવા તેઓ બાધ્યકારી છે. જો કે બંધારણ સુધારાની પ્રક્રિયા પ્રમાણે કેન્દ્ર સરકાર પાસે બંને ગૃહોમાં ઠરાવેલી બહુમતી હોવી અનિવાર્ય છે. જો બહુમતી ના હોય તો બંધારણ સુધારા ખરડા માટે સંસદનું સંયુક્ત સત્ર બોલાવી શકાતું નથી. જ્યાં રાજ્યોની અનુમતી જરૂરી છે તેવા બંધારણ સુધારા માટે રાજ્યો માટે કોઈ સમય સીમા નિર્ધારિત નથી તેથી બંધારણ સુધારા માટે રાજ્યસભામાં બહુમતીનો અભાવ જેમ બાધક છે તેમ દેશના અડધા રાજ્યોની સંમતિ અને અચોક્કસ સમય પણ બાધક બની શકે છે.

સંસદને બંધારણ સુધારાની સત્તા જરૂર છે પણ તેની આ સત્તા પર લગામ પણ મૂકાયેલી છે. કોઈપણ બંધારણ સુધારા ન્યાયિક સમીક્ષાથી પર નથી. એકસો પાંચ બંધારણ સુધારામાંથી સર્વોચ્ચ અદાલતે નેશનલ જ્યુડિશિયલ એપોઈન્ટમેન્ટ કમિશન અંગેના એક જ બંધારણ સુધારાને ગેરબંધારણીય ઠેરવી રદ્દ કર્યો છે પરંતુ અદાલત સમીક્ષા કરી શકે છે. કેશવાનંદ ભારતી કેસના જજમેન્ટમાં સુપ્રીમ કોર્ટે ઠરાવ્યું છે કે સંસદ બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં કે તેના હાર્દને અસર થાય તેવા કોઈ સુધારા કરી શકશે નહીં.

ભારતનું બંધારણ સ્થિતિસ્થાપક છે. તેમાં સુધારાની પ્રક્રિયા અમેરિકા, કેનેડા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને સ્વિત્ઝરલેન્ડના બંધારણ જેવી અતિ કઠિન નથી તો બ્રિટનના જેવી સાવ સરળ પણ નથી. આયરિશ બંધારણમાં સરળતાથી સુધારા તો થઈ શકે છે, પરંતુ તે માટે બહુમતી જનતાનું સમર્થન અનિવાર્ય છે. બંધારણના ઘડવૈયા ડો. આંબેડકર સુધારા માટે સંસદમાં ૨/૩ બહુમતીની જરૂરિયાતને બહુ સરળ માનતા હતા. ભારતની ચૂંટણી વ્યવસ્થામાં સત્તા પક્ષને કુલ મતદાનના ૫૦ ટકા કરતાં ઘણા ઓછા મત મળે છે પરંતુ બેઠકો વધુ મળે છે. વોટશેર અને બેઠકો વચ્ચેનું આ અસંતુલન કેન્દ્રમાં ૨/૩ બેઠકોની બહુમતી ધરાવતા સત્તાપક્ષને અનૂકૂળ હોય તેવા બંધારણ સુધારા માટે અવકાશ પૂરો પાડે છે. ઇન્દિરાઈ કટોકટી વખતના બેતાળીસમા સુધારાના અનુભવ પછી પણ આ દિશામાં ગંભીરતાથી વિચારાતું નથી.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com