આ ચાર માર્ચના રોજ બે સમાચાર એક જ દિવસમાં મળ્યા. તે નેશનલ ફિલ્મ આર્કાઇવ્સના પૂર્વનિયામક (ડાયરેક્ટકર) પી.કે. નાયરસાહેબના અવસાનના અને અન્ય તે દાદાસાહેબ ફાળકે પારિતોષિકની જાહેરાત.

આજ અહીં થોડી વાત આ એક જ દિવસે આવેલા આ સમાચારોની કરવી છે. પી.કે. નાયરસાહેબ ભારતીય ફિલ્મ આર્કાઇવ્સના પહેલા ડાયરેક્ટર હતા. એટલું જ નહીં, એમના પ્રયત્નોના પરિણામે જ આપણું આર્કાઇવ્સ સ્થપાયું હતું. એઓએ નિવૃત્તિ સુધી આ પદ પર રહીને ભારતીય સિનેમાનું અમૂલ્ય કાર્ય કર્યું. આર્કાઇવ્સ દ્વારા અનેક પ્રકારના ફિલ્મ-સંરક્ષણનાં કાર્યો એમણે કર્યાં. એમના કાર્યોને ધ્યાનમાં રાખીને એમના ઉપર બે-ત્રણ જેટલી ડૉક્યુમેન્ટ્સ ફિલ્મો પણ સર્જાઈ હતી, જે ઇટલીના ફિલ્મ-ફેસ્ટીવલમાં રજૂઆત પામી હતી અને નેશનલ ઍવૉર્ડ પણ મળેલો. એમને ‘સત્યજિત રાય મેમોરિયલ ઍવૉર્ડ’થી પણ સન્માનિત કરવામાં આવેલા. એમનાં કાર્યોને ધ્યાનમાં લઈને આ વર્ષે ભારતીય સિનેમાના ક્ષેત્રે અનેરું કાર્ય કરનાર પ્રતિભાને અપાતું પ્રતિષ્ઠિત દાદાસાહેબ ફાળકે પારિતોષિક એમને આપવાનું સૂચવવામાં આવેલું. આ સૂચન કરનારાઓની યાદીમાં ફિલ્મ જગતના અનેક માનવીય લોકોના પણ નામ હતા. નાયરસાહેબ છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી અત્યંત બીમાર હતા અને આ ચોથી માર્ચના રોજ એમનું અવસાન થયું. મરાઠી ‘લોકનેતા’ તથા અન્ય કેટલાંક અંગ્રેજી અખબારોએ એમની વિશેષ નોંધ લીધી. તેમાં ‘લોકસત્તા’નો અંજલિલેખ અત્યંત મહત્ત્વનો હતો. આજે ફિલ્મસમીક્ષા લખતા અનેક વિવેચકોને ફિલ્મ એપ્રીશિયેશન કોર્સ દ્વારા તૈયાર કરવાનું માન પણ એમને જાય છે. ભારતીય સિનેમાના ઇતિહાસને સંરક્ષવાનું તેમનું કાર્ય સદા સરાહનીય રહેશે.

એમને દાદાસાહેબ ફાળકે ઍવૉર્ડ તો ન મળ્યો પણ એ પારિતોષિકની જાહેરાત એ જ દિવસે થઈ. આજના સમયમાં પારિતોષિક પામવું હોય, તો અમુક પ્રકારની વિચારસરણી ધરાવવી જરૂરી છે કે પછી શાસકપક્ષને અનુકૂળ હોવું એ જ મહત્ત્વની યોગ્યતા (ક્વૉલિફિકેશન) ગણાય છે. આપણી આ વર્ષની નેશનલ ફિલ્મ ઍવૉર્ડની જુરીમાં પણ એ જ ધોરણે નિમણુકો થઈ હતી. અને એવા પણ જુરી-મેમ્બરો હતા, જેમને સિનેમા સાથે કોઈ લેવા દેવા કે સમજ પણ નહોતી. ફાળકે પારિતોષિક માટે આ વર્ષે જે નામ સૂચવાયાં હતાં તેમાં નાયર સાહેબની સાથે પ્રસિદ્ધ અભિનેત્રી વહીદા રહેમાનનું પણ નામ હતું.

ભારતીય સિનેમાને માટે અમૂલ્ય કાર્ય કરનાર નાયરસાહેબનું યોગ્ય સન્માન ન થયું, પણ એમના અનેક ચાહકોના દિલમાં એઓ હંમેશાં સન્માનનીય રહેશે જ. તેમ ભારતીય ફિલ્મ પર સંશોધન કરનાર અનેક અભ્યાસુઓ પણ એના કાર્યને લઈને જ આગળ આવી શકશે.

e.mail : abhijitsvyas@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૅપ્રિલ 2016; પૃ. 17

છેલ્લા થોડા દિવસથી મનમાં એવું થતું હતું કે માવજીભાઈ સાથે વાત નથી થઈ. ફોન કરવો છે, પણ કેટલાંક કારણોસર રહી જતું હતું. ત્યાં શૈલેષભાઈ(માવજી સાવલાના પુત્ર)ના ઇમેઇલથી સમાચાર મળ્યા કે માવજીભાઈએ ૮૫ વર્ષની ઉંમરે વિદાય લીધી. (તા. ૧૫ નવેમ્બર, ૨૦૧૫)

માવજીભાઈને સૌપ્રથમ વખત મળવાનું બનેલું ‘વિચારવલોણું’ના તંત્રી સુરેશ પરીખના ષષ્ટિપૂર્તિ સમારોહમાં. અમારી વચ્ચે ઉંમરનો ઘણો તફાવત હોવા છતાં અનેરી મૈત્રી હતી. અને એક પ્રેમાળ મિત્ર તરીકેના માવજી સાવલાનો સ્નેહ મારી જેમ અનેકને મળ્યો હશે. એમને ગુજરાત દાર્શનિક એમ કહું તો પણ ખોટું નથી જ. એમણે અભ્યાસ પણ ફિલોસૉફીનો કરેલો અને પીએચ.ડી.નું કાર્ય પણ એમાં જ કર્યું જે એમણે કેટલાક કારણસર છોડી દીધેલું. બહુ મોટા વાચક અને તેટલા જ મોટા વિચારક. લખ્યું પણ ઘણું જ – પાંસઠ (૬૫) જેટલાં એમનાં પુસ્તકો. વિવેચનમાં અત્યંત નિખાલસ અભિપ્રાય આપે. અને એમના સાચા અભિપ્રાયથી પણ કોઈ નારાજ થાય તો તેનુંયે દુઃખ વ્યક્ત કરે.

માવજીભાઈએ સર્જનાત્મક સાહિત્ય સાથે અનુવાદનું પણ ખાસ્સું કામ કરેલું. ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના મોટા વાચક અને એમના ઉપર ટાગોરનો પ્રભાવ પણ ખરો. ‘ગીતાંજલિ’નો સારાનુવાદ પણ કરેલો. વિદેશી – અંગ્રેજી સાહિત્યના પણ અનેરા વાચક. જર્મન લેખક હરમાન હેસના બહુ મોટા ચાહક. હેસની ‘સિદ્ધાર્થ’ એમની પ્રિય કૃતિ. આ નવલકથાનો અનુવાદ અને નાટ્યરૂપાંતર પણ એમણે કરેલાં. પણ કોઈ કારણસર એમને આ નવલકથા ઉપરથી સર્જાયેલી ફિલ્મ ‘સિદ્ધાર્થ’ જોવાની રહી ગઈ હતી. એની વાત એમણે કરેલી અને મેં એમને આ ફિલ્મની સીડી મોકલી ત્યારે બહુ પ્રસન્ન થયેલા. કેટલાક મિત્રોને પણ બતાવેલી અને તેના વિશે લેખ પણ કરેલો. મેં શુદ્રકના ‘મૃચ્છકટિકમ્‌’ ઉપરથી સર્જાયેલી ફિલ્મ ‘ઉત્સવ’ ઉપર એક પ્રવચન આપેલું, જે પછીથી ‘શબ્દસૃષ્ટિ’માં પ્રગટ થયેલું. તે વાંચીને તરત જ મને તે ફિલ્મ તેમને જોવાની ઇચ્છા છે તેવો ફોન કરેલો. આ માવજીભાઈ ફિલ્મો જોવાના બહુ શોખીન હતા અને એમના યુવાનીના દિવસોમાં એમની એક ફિલ્મ સર્જવાની-દિગ્દર્શિત કરવાની ઇચ્છા પણ હતી. ગુર્જીફનો પરિચય પણ ગુજરાતી વાચકોને માવજીભાઈએ કરાવેલો.

એક સાચા ફિલોસૉફરની જેમ એમણે અળગા રહીને કેટલાં ય કાર્યો કરેલાં. જન્મે જૈન ધર્મના હોવા છતાં અન્ય જૈનોની જેમ જૈનવિચારના પ્રચારમાં નહીં. એટલું જ નહીં, મન અને હૃદયથી પણ અત્યંત ખુલ્લા. અળગા એટલે કેવા અળગા કે પુત્રના લગ્નની જાનમાં પોતે જ નહોતા ગયા. ફિલોસૉફીના ક્ષેત્રમાં પોતાનું આગવું પ્રદાન આપી શકે તેવા સક્ષમ હોવા છતાં એમણે ખાસ કશું જ ન લખીને ગુજરાતી વાચકોને થોડો અન્યાય કર્યો છે તેવું મારું માનવું છે. આ વાત એમને કરેલી ત્યારે એમણે ફક્ત સ્મિત કરેલું. એ ‘ઍપ્લાઇડ ફિલોસૉફી સેન્ટર’ પણ ચલાવતા. જીવનના છેલ્લા દિવસો સુધી એમનું લેખન ચાલુ રહેલું. એટલું જ નહીં, પત્રો લખવાના પણ શોખીન. એમનો મિત્રવર્ગ બહુ બહોળો હતો. એ બધા સાથે એમનો જીવંત સંપર્ક. એમણે લખેલા અને એમના ઉપર આવેલા પત્રો વિશે ‘ઓળખ’માં તેઓ નિયમિત લખતા. એક મોબાઇલ ફોન પણ સાથે રાખતા – ફોન કરવા નહીં, પણ એમને ગમતાં જૂના ગીતોને સાંભળવા માટે. મિત્રો એમને ‘નાલંદા-ગાંધીધામ વિદ્યાપીઠ’ તરીકે ઓળખતા હતા. એમના માટે આ અત્યંત યોગ્ય ઓળખાણ છે. એવું જ એક મહત્ત્વનું કાર્ય તે કચ્છી ભાષાને બંધારણના આઠમા પરિશિષ્ટમાં સ્થાન અપાવવાનું એમણે કરેલું.

માવજી સાવલા નામની વ્યક્તિએ દેહ છોડ્યો છે, પણ એમનો અક્ષરદેહ સદા આપણી વચ્ચે રહેશે. એમનાં પુસ્તકો, પત્રો અને હૂંફ ભરેલો સ્નેહ સદા સ્મરણીય રહેશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2015; પૃ. 16

હમણાં ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની સ્વાયત્તતા અંગે આંદોલન ચાલી રહ્યું છે. એ દરમિયાન જ અકાદમીએ સાહિત્યના વિવિધ પ્રકારો અંગેનાં પારિતોષિકો અંગે ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ના અંકમાં જાહેરાત કરીને ૨૦૧૪ની સાલનાં પુસ્તકોની ઍન્ટ્રીઓ મંગાવી છે. શક્ય છે કે ઘણા લેખકો અકાદમી સામેના આંદોલનમાં જોડાયા હોવાથી પોતાનાં પુસ્તકોને અકાદમીમાં ન મોકલે. અને પરિણામે એવું બની શકે કે કોઈ યોગ્ય પુસ્તક અકાદમીને ન મળ્યું હોય તેવા સંજોગોમાં જે મળ્યાં છે, તેમાંથી જ કોઈ અન્ય પુસ્તકને પારિતોષિક મળી જાય.

ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી અને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, એ બંને સાહિત્યના વિવિધ વિભાગોમાં અનેક પારિતોષિકો આપે છે. એ અંગે જે રીત અપનાવવામાં આવે છે, તે મને ઘણી વખતે અજુગતી લાગી છે. અકાદમી અને પરિષદ જેવાં જે વર્ષનાં પારિતોષિકો આપવાનાં હોય તે અંગેની જાહેરાત એમના મુખપત્રમાં કરે છે. લેખકો એ જાહેરાતને વાંચીને પોતાનાં પુસ્તકો અકાદમી કે પરિષદમાં મોકલે છે. અને પછી પ્રાપ્ત થયેલાં પુસ્તકોમાંથી નિર્ણાયકો કોઈ એક પુસ્તકની પસંદગી કરે છે. આમાં એવું બની શકે કે કોઈ સર્જક કોઈ કારણવશ આ જાહેરાત જે અંકમાં પ્રગટ થઈ હોય તે કોઈ કારણસર ન વાંચી શક્યો હોય. અથવા તો અન્ય કોઈ કારણસર પોતાનું પુસ્તક ન મોકલી શક્યો હોય. પુસ્તક મોકલવામાં કોઈને કદાચ સંકોચ પણ થાય એવું બને, તેથી તેનું પુસ્તક પારિતોષિકને યોગ્ય હોવા છતાં પારિતોષિક ન પામે.

આમ જોઈને તો આ સમગ્ર પ્રક્રિયા જ કેટલેક અંશે ખોટી છે. આ બંને સંસ્થાઓએ પુસ્તક મંગાવવાને બદલે જે-તે વર્ષમાં પ્રકાશકોએ કરેલાં પ્રકાશનોની વર્ગીકૃત સૂચિ તૈયાર કરીને નિર્ણાયકોને મોકલી આપવી જોઈએ. અને એ સૂચિને આધારે નિર્ણાયકો પુસ્તકોને વાંચીને યોગ્યતાને આધારે તૈયાર પારિતોષિકો માટેની સૂચિ જે-તે સંસ્થાને આપી દે, અને એ આધારે આ સંસ્થાઓ પુસ્તકોને પારિતોષિકોની જાહેરાત કરે. આ સૌથી યોગ્ય રીત થઈ શકે. આમ કરવાથી કોઈ જ લેખકનું કોઈ જ પ્રકાશન રહી જવા ન પામે. કોઈ સંજોગોમાં લેખકો કે પ્રકાશકો પાસેથી પુસ્તકો મંગાવવામાં આવે તો પણ મળેલા પ્રત્યેક પુસ્તકની કિંમત સંસ્થા ચૂકવે. સામેથી પુસ્તક મંગાવવા અને તે પણ મફત, તે પ્રણાલી મને યોગ્ય નથી લાગતી. ડાયરેક્ટરેટ ઑફ ફિલ્મ-ફૅસ્ટિવલ સિનેમા ઉપરનાં પુસ્તકોને માટેનાં પારિતોષિકો માટે જે પુસ્તકો મંગાવે છે તે બધાંજની બધા પ્રકાશકો કે લેખકોની તેની છાપેલી કિંમતો ચૂકવતી હોય છે. અન્ય પણ અનેક જગ્યાઓ આવી પ્રણાલી મેં જોઈ છે.

આપણે ત્યાં સામયિકોમાં પણ પ્રકાશકોના પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકોનાં અવલોકનો માટે લેખકો કે પ્રકાશકો પાસેથી બે કે ત્રણ નકલો મફતમાં મંગાવવાની પ્રણાલી છે. સામયિકોને અનેક પ્રકાશનો ભેટ રૂપે પણ મળતાં હોય છે. તો પણ તે બધાનાં અવલોકનો થતાં નથી હોતાં. અકાદમી અને પરિષદ તો પોતાનાં પુસ્તકાલયો પણ ધરાવે છે. તંત્રી-સંપાદકોએ સામયિકને ભેટ ન મળ્યું હોય તો પણ યોગ્ય પુસ્તકનું અવલોકન લખવાનું વિવેચકોને સોંપવું જોઈએ. તો જ યોગ્ય પુસ્તકોની માહિતીઓ વાચકો સુધી પહોંચશે.

સંસ્થાઓની પારિતોષિક એનાયત કરવાની રીત-રસમ વિશે મેં મારા વિચારો વ્યક્ત કર્યા છે. આ અંગે વ્યાપક ચર્ચા કરીને ચર્ચા કરીને આ રસમને સુધારવી રહી.                                                        

e.mail : abhijitsvyas@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2015; પૃ. 11