શબ્દ ઘણી ચોખવટ કરે છે. શબ્દથી ઘણું-ઘણું ઉકેલાઈ જાય છે. શબ્દથી ઘણું ગૂંચવાઈ પણ જાય. શબ્દનું પોતાનું અજવાળું હોય છે. આંતરિક ઉજાસથી ઝીણું ઝીણું ઝબકતા હોય છે શબ્દો. એને કાન આપો, ત્યાં એ પોતે જ કંઈ કહેવા માંડે. શબ્દની આંગળી જ્યાં અડે કે બધું બોલતું થાય.
આજ સંગીત અને શબ્દની સંગત માણીએ. ‘રાગ’ નામનો શબ્દ સંગીતમાં બહુ મોટી જગ્યા રોકે છે. રાગને શબ્દકોશ ‘મોહ, મમતા કે આસક્તિ’ કહે છે. રાગને પ્રણયનું ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ પણ કહેવાયું છે. રાગ એટલે ક્રોધ પણ. સંગીતનો રાગ એટલે ગાવાની રીત. રીત કહી છે, એટલે તે એક કરતાં વધુ હોય તે સ્વાભાવિક છે. આમ, અનેક ‘રાગો’નો વિચાર ઊપસે. સંગીતમાં મુખ્ય છ રાગ ગણાયા છે. રાગિણી એટલે રાગની સ્ત્રી. દરેક રાગની છ-છ રાગિણીઓ ગણાઈ છે. રાગ બહુભોગી છે, બહુગામી છે. એ રાગ છે ને! આમ, રાગિણીઓ થઈ છત્રીસ.
‘રાગ ઘૂંટવો’ એટલે રાગ બેસાડવા અવાજ લંબાવવો. એકનો એક રાગ સૂરની જુદી જુદી જમાવટથી ગાવો. અહીં રાગિણીઓ અંતઃપુરમાંથી જરૂર ડોકાશે. આપણને સૌને એકરાગ થવાનો અનુરોધ વારંવાર થાય છે. ‘રાગ થવો’ એટલે મેળ થવો, સંપ થવો. ‘રાગે પડવું’ એટલે બરાબર ચાલું થવું, સરાડે પડવું, ઠેકાણે પડવું. ‘રાગડો’ એટલે લાંબો સાદ. રાગડો તાણવો એટલે મોટેથી ગાવું કે ભેંકડો તાણવો (બાળક માટે). રાગયુક્ત હોવું તે રાગદારી, ગેયતા. ‘રાગમુક્ત’ હોવું કે થવું જરાક કષ્ટપ્રદ છે. એમાં કોઈ નહીં ડોકાય!
ગેયતા બધી વાતે સારી. ગેયતામાં ખળખળતો પ્રવાહ છે. ‘ખ્યાલ’ નામનો એક શબ્દ સંગીતમાં તાનપુરાની મધુર ગુંજ માફક રણઝણે છે. છોટા ખ્યાલ અને બડા ખ્યાલ. ખ્યાલ એટલે કલ્પના કે વિચાર. કલ્પનાના એક પ્રતિરૂપમાં રાગની બાંધણી કરવી, રાગવિસ્તાર સાધવો. આવર્તિત સ્વરોમાં રાગનું રૂપ વિસ્તારવું. ગાયક કે વાદક એક ભાવ પર કેન્દ્રિત રહી રાગરૂપ શોધે. એક ભાવને ઘૂંટીઘૂંટીને તેના કલ્પિત રૂપને સ્વરદેહથી ભાવકની ચેતનામાં રોપવા મથે કે નિજાનંદમાં રમમાણ થાય. માત્ર એક શબ્દ ‘રાગ’ હજી આપણને છટકવા દેતો નથી. શબ્દને નિર્જીવ ગણવાની ઘૃષ્ટતા કોઈ કરી શકે?
૭, મુક્તાનંદ સોસાયટી, નર્મદાનગર, જિ. ભરૂચ, ૩૯૨ ૦૧૨
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2018; પૃ. 08