અમિતાભ બચ્ચન ‘કે.બી.સી.’-માં માહિતીને જ્ઞાન કહે છે, એમને મને ઇન્ફર્મેશન, નૉલેજ છે. હકીકત એ છે કે સામાન્ય જન માટે માહિતી તો જ્ઞાનની માત્ર શરૂઆત છે. એટલું જ નહીં, બચ્ચન એમ કહે છે કે એ જ્ઞાનથી ધન મળે છે. એમના પ્રશ્નોના સાચા ઉત્તરદાતાને રૂપિયા ૭ કરોડ, ૧ કરોડ, ૫૦ લાખ કે છેવટે ૧૦ હજાર મળી શકે છે.
વૈકલ્પિક પ્રશ્નોના એકાદ કલાકના કાર્યક્રમમાં માણસ ‘ઢેર સારા ધનરાશિ લે કે જાયે’, એ તો સારું જ છે ને વળી!
પણ શોમાં બેઠેલી જનતા, શો જોનારા દર્શક-શ્રોતા પ્રજાજનો, બધા જ ટૅક્નિશ્યન્સ, બચ્ચન પોતે, એક બજારમાં બેઠા હોય એવું લાગે છે, ભલે એ બજાર ઍક્ચ્યુઅલ નથી, વર્ચ્યુઅલ છે.
બચ્ચન પ્રશ્નો પૂછે છે એટલી સંખ્યામાં કે એથી નાની સંખ્યામાં વિવિધ કમ્પનીઓની જાહેરાતો કરે છે. જાહેરાતો કાર-ઇન્સ્યૉરન્સ, બૅન્ક, ટૂથપેસ્ટ, પંખા, સિમૅન્ટ, તાળું કે જરઝવેરાત બનાવનારી કમ્પનીઓ માટે હોય છે. જાહેરાતો ચતુરાઇથી કરવામાં આવે છે – આપ કે ખેલ કી ગાડી આગે બઢાને કે લિયે … કલ્યાણ ભવ … આપ હી કી તરહ સ્માર્ટ … વગેરે.
બચ્ચન આ ઉમ્મરે પણ દોડતા પ્રવેશે છે. સામે બેઠેલી જનતા બચ્ચન માટે ઊભા થઈ તાળીઓ સાથે એમના દર્શનનો આનન્દ વ્યક્ત કરે છે, જાણે બચ્ચન કોઈ વિભૂતિ હોય. વારંવાર બચ્ચન પણ તાળીઓ ઉઘરાવે છે. જનતાએ આપેલો ઉત્તર, ખરેખર તો, સહિયારો હોય છે, બલકે એ ઉત્તર લઘુતમ સાધારણ પદ્ધતિથી મળેલી ઓછીવત્તી ટકાવારી હોય છે! પણ બચ્ચન એ જનતાને ‘બડી જ્ઞાની જનતા’ કહીને તેનાં ભરપેટ વખાણ કરે છે.
સ્વબચાવ માટે પોતાના એ કામને બચ્ચન ‘નોકરી’ કહે છે. પણ પગાર કેટલો તે નથી જણાવતા. કહેવાય છે કે ૧૦-મી સીઝનમાં દરેક ઍપિસોડ માટે રૂપિયા ૩ કરોડ લેતા હતા, હવે ૫ કરોડ લે છે. સીઝન ૧૫-માં ૧૦૦ ઍપિસોડ થયેલા, સીઝન ૧૬ ચાલુ છે, ૪૦ ઍપિસોડ થયા છે, હિસાબ ગણો તો, એમની કમાણીનો! પેલા કેટલાયે કન્ટેસ્ટન્ટ્સમાંથી કોઈને હજી ૭ કરોડ તો શું, માંડ ૧ કરોડ મળ્યા છે. બચ્ચનને પૂછો તો કહેશે, કહે છે પણ ખરા, કે પેટ કે લિયે કરના પડતા હૈ. કેવું અને કેવડું મોટું હશે એમનું એ પેટ?
ફિલ્મ-અભિનેતા બચ્ચનનો હું પ્રશંસક છું. આ શો-માં એમના શુદ્ધ ઉચ્ચારો, મિત્રતાભર્યું વર્તન, એમને યોગ્ય પ્રશ્નકાર ઠેરવે છે. જો કે, આખ્ખા શો દરમ્યાન હું સતત ‘સારા’ પ્રશ્નની રાહ જોતો હોઉં છું, અને અલબત્ત, આવે ત્યારે ઘડીભર મને સારું પણ લાગે છે.
કે.બી.સી.’-ના કમ્પ્યુટરને પ્રશ્નો પૂરા પાડનારી વ્યક્તિ કે ટીમ માટે મને માન થાય છે.
આ માહિતીયુગમાં એ કામ મુશ્કેલ નથી તો પણ શ્રમ માગી લેનારું તો છે જ.
શો-થી માહિતીનું પ્રસારણ જરૂર થાય છે, પણ એથી પ્રજાના જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થાય છે એમ નહીં કહી શકાય; એટલું તો સામાન્ય દર્શક-શ્રોતા પણ સમજે છે. એ માહિતી ઉઘાડા રૂપે ગેમ છે, પ્રચ્છન્ન રૂપે વેપાર છે. “સોની” અને સંલગ્ન કમ્પનીઓ કેટલું લાભે છે, તે કોઈ જાણતું નથી.
એ માહિતી-જાળની – ઇન્ફર્મેશન નેટવર્કની – આવી સમીક્ષા કરીએ તો સમજાય કે શો મનુષ્યની જ્ઞાનપિપાસા પર નહીં પણ ધન-લાલસા અથવા લાલચ અને લોભવૃત્તિ પર ચાલે છે. એ જાળથી કમ્પનીઓના હેતુઓની દિશામાં ગ્રાહકોની દોરવણી થાય છે, ગ્રાહક-વર્ગ વિસ્તરે છે. શો-નું એ ગુપ્ત સત્ય છે, દેખાતું નથી, કેમ કે, બધું મનોરંજન અને મૉજમજાની રીતે થાય છે.
+ +
હરારીએ પોતાના તાજેતરનાં પુસ્તક “Nexus”-માં અનેક માહિતી-જાળની વાત, ચર્ચા અને ભરપૂર સમીક્ષા પીરસી છે. ‘નેક્સસ’ એટલે જોડાણ માટેની કડી અથવા અનેક કડીઓ. વિષયવસ્તુ સાથે હરારી પોતે જોડાયા છે, આ પુસ્તકના માધ્યમથી પોતાના વિચારો સાથે વાચકોને જોડવા ચાહે છે.
પુસ્તકનું પેટા-શીર્ષક છે, A brief history of information networks from the stone age to AI. માહિતી-જાળની પાષાણયુગથી AI સુધીની વાતમાં હરારી એનું સ્વરૂપ, કાર્ય, એની ગૂંથણીનાં પરિબળો, એનો સારામાઠો પ્રભાવ અને એનાં પરિણામોની રસપ્રદ વિવેચના કે તીખી ટીકાટિપ્પણી કરે છે.
પુસ્તકમાં ૩ વિભાગ છે : Human Networks, Inorganic Network, Computer Politics.
Prologue-માં, પ્રસ્તાવનામાં, હરારી પહેલા જ વાક્યમાં કહે છે : આપણે આપણી પ્રજાતિને Homo sapiens કહીએ છીએ, એટલે કે, the wise human, શાણો મનુષ્ય; પણ એ નામને શોભે એવું જીવ્યા છીએ ખરા?
હરારી જણાવે છે કે છેલ્લાં ૧ લાખ વર્ષથી મનુષ્યે અઢળક શક્તિ હાંસલ કરી છે, એ સત્તાધીશ થયો છે, પણ એ સત્તાને શાણપણ નહીં કહેવાય. કહે છે, ખરેખર તો, એ ૧ લાખ વર્ષ દરમ્યાનની શોધખોળો અને સિદ્ધિઓએ મનુષ્યજાતિ માટે અસ્તિત્વની કટોકટી સરજી છે.
તેઓ કહે છે કે આપણી જ શક્તિના દુરુપયોગને કારણે આજે આપણે પર્યાવરણપરક પતનને માર્ગે છીએ. આપણે AI જેવી, એવી નૂતન ટૅક્નોલૉજિનું સર્જન કરવામાં વ્યસ્ત છીએ, કે જે આપણા નિયન્ત્રણમાંથી છટકી જઈને આપણને ગુલામ બનાવવાની કે વિલુપ્ત કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
કહે છે, આ અસ્તિત્વપરક પડકારો સામે આપણે મનુષ્યો સંગઠિત થઈએ તો પણ આન્તરરાષ્ટ્રીય તંગદિલી તો સરજાઇ જ રહી છે, ગ્લોબલ કોઑપરેશન વધુ ને વધુ મુશ્કેલ બની રહ્યું છે, દેશો એકબીજાની સ્પર્ધાએ ચડીને, કયામત આપણને નજીક વરતાય એવાં વિનાશક શસ્ત્રોનો સંઘરો કરી રહ્યા છે, અને નવ્ય વિશ્વયુદ્ધ અસંભવ નથી ભાસતું.
હરારી પૂછે છે : If we sapiens are so wise, why are we so self-destructive? આપણે માણસો જો આટલા શાણા છીએ, તો શા માટે આટલા આત્મવિનાશક છીએ?
(ક્રમશ:)
(04Oct24USA)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
