કે.એ. અબ્બાસ એટલે કે ખ્વાજા અહેમદ અબ્બાસનું નામ આમ તો એક ફિલ્મકાર અને પટકથા લેખક તરીકે જાણીતું છે, પણ તેઓ એક સારા પત્રકાર અને વાર્તાકાર પણ હતા. તેમણે લખેલી કે બનાવેલી જાણીતી ફિલ્મોમાં ડો. કોટનિસ કી અમર કહાની, નીચા નગર, આજ ઔર કલ, આવારા, શ્રી 420, જાગતે રહો, બમ્બઈ રાત કી બાહોં મેં, મેરા નામ જોકર, બોબી અને અચાનકનો સમાવેશ થાય છે. તેમણે હિન્દી, ઉર્દૂ અને અંગ્રેજીમાં મળીને 73 પુસ્તકો લખ્યાં હતાં.
તેમનું છેલ્લું પુસ્તક, 1987માં તેમનું અવસાન થયું, તેના એક વર્ષ પહેલાં આવ્યું હતું. તેનું નામ હતું ‘સોને ચાંદી કે બૂત’ (સોના ચાંદીની મૂર્તિઓ). તેમાં હિન્દી ફિલ્મોની ઝાકમઝોળ દુનિયા અને તેની વાસ્તવિકતા પર તેમનાં નિરીક્ષણો હતાં. તેમાં ફિલ્મ કલાકારો અને ફિલ્મોનાં અન્ય પાસાંઓ પર ટૂંકી વાર્તાઓ, નિબંધો અને લેખોનો સમાવેશ હતો. આ પુસ્તક મૂળ ઉર્દૂમાં હતું. હવે તેનું અંગ્રેજી ભાષાંતર પ્રકાશિત થયું છે; સોને ચાંદી કે બૂત : રાઈટિંગ્સ ઓન સિનેમા. સૈયદા હમીદ અને સુખપ્રીત કાહલોને તેનું ભાષાંતર કર્યું છે.
તમે જો ઉપર નોંધ્યું હોય, તો અબ્બાસની ફિલ્મોમાં આપણે ‘સાત હિન્દુસ્તાની’(1969)નો ઉલ્લખ ટાળ્યો હતો. એટલા માટે કે આપણો આ આખો લેખ પણ તે ફિલ્મ પર જ છે. એ.કે. અબ્બાસને ‘સાત હિન્દુસ્તાની’ માટે જ સૌથી વધુ યાદ કરવામાં આવે છે, કારણ કે તે અમિતાભ બચ્ચનની સૌ પહેલી ફિલ્મ છે. ગોવા મુક્તિ સંઘર્ષ પર બનેલી આ ફિલ્મ વિશે સૌ જાણે છે તેમ, અમિતાભ ત્યારે કલકત્તાની એક ખાણ કંપનીમાં કામ કરતા હતા, પરંતુ એક્ટિંગનું ભૂત સવાર થયું હતું એટલે મુંબઈમાં નસીબ અજમાવાની કોશિશ કરતાં હતા.
અબ્બાસ સાહેબે ત્યારે ‘સાત હિન્દુસ્તાની’ની યોજના બનાવી હતી. ફિલ્મ રાષ્ટ્રીય એકતા પર હતી. તેમાં તેમણે અસલમાં સાત ધર્મો કે પ્રદેશના એકટરોને લીધા હતા. એમાં મૂળ સાત એક્ટર્સ આ પ્રમાણે હતા; મલયાલમ એકટર મધુ નૈયર, બંગાળી ઉત્પલ દત્ત, ઈર્શાદ અલી, જલાલ આગા, પારસી એક્ટ્રેસ શહેનાઝ વહાણવટી, (મહેમૂદનો ભાઈ) અનવર અલી અને ટીનુ આનંદ.
વરિષ્ઠ લેખક ઇન્દર રાજ આનંદના દીકરા ટીનુ આનંદને ત્યારે ફિલ્મ મેકિંગમાં રસ હતો અને સત્યજીત રેએ તેમની એક ફિલ્મમાં સહાયક નિર્દેશકનું કામ ઓફર કર્યું, એટલે તેમણે ‘સાત હિન્દુસ્તાની’ છોડી દીધી. એમની જગ્યા ખાલી પડી તેમાં અમિતાભનો નંબર લાગી ગયો. અબ્બાસ સાહેબે અમિતાભનો ‘સાત હિન્દુસ્તાની’માં (અને એ રીતે હિન્દી ફિલ્મ જગતમાં) ગજ કેવી રીતે વાગ્યો તેનું તેમના પુસ્તક ‘સોને ચાંદી કે બૂત’માં દિલચસ્પ વર્ણન કર્યું છે.
અમિતાભ જ્યારે એપોઇન્ટમેન્ટના દિવસે મુંબઈમાં અબ્બ્સાસ સાહેબને તેમની ઓફિસમાં મળ્યા, ત્યારે મુંબઈમાં તેમનો એ પાંચમો ધક્કો હતો. એ પહેલાં હિન્દી ફિલ્મોના ચાર મોટા નિર્માતાઓ અમિતાભને રિજેક્ટ કરી ચુક્યા હતા (‘હું તેમનું નામ આપીશ તો તેમનું નીચાજોણું થશે’ એવું અબ્બાસ લખે છે). અબ્બાસે કારણ પૂછ્યું, તો અમિતાભે કહ્યું હતું, ‘તેમને હું બહુ ઊંચો, કઢંગો અને એવો કાર્ટૂન જેવો લાગ્યો હતો અને તેમને થતું હતું કે કોઈ હીરોઈન મારી સાથે કામ નહીં કરે.’
અબ્બાસે કહ્યું કે મને એ લોકોને તું કેવો લાગ્યો એનાથી મતલબ નથી, મને તો અનવર અલી (ફિલ્મમાં અમિતાભ બચ્ચનના પાત્રનું નામ મહેમૂદના ભાઈ અનવર અલી પરથી જ હતું) માટે જેવો એકટર જોઈતો હતો તે મળી ગયો છે. પછી પૂછ્યું, ‘કોન્ટ્રાકટ સાઈન કરવો પડશે. વાંચતાં આવડે છે ને?’ અમિતાભે કહ્યું કે તે દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાંથી ગ્રેજ્યુએટ છે, કોલેજનાં નાટકોમાં કામ કર્યું છે અને ગઈકાલ સુધી કલકત્તાની એક કંપનીમાં મહિને 1,400 રૂપિયા અને મફત કાર, મફત ઘરવાળી નોકરી હતી. એમાં ‘ગઈકાલ સુધી’ શબ્દ પર ભાર હતો તે અબ્બાસે નોંધ્યું.
‘કેમ?’ તેમણે પૂછ્યું.
‘તમે બોલાવ્યો હતો એટલે.’
‘પણ મેં તો તને જોવા માટે બોલાવ્યો હતો. તું પ્લેનમાં મુંબઈ આવ્યો? એટલી ફાસ્ટ ટ્રેન તો છે નહી!’
‘યસ, અજીતાભે (ભાઈ અજીતાભ બચ્ચન) તાર કર્યો હતો કે – સાત હિન્દુસ્તાનીમાં રોલ નક્કી થઇ ગયો છે, પરમ દિવસે પહોંચવાનું છે.’
‘આટલું મોટું જૂઠ? મેં ફિલ્મમાં લેવાની ના પાડી હોત તો?’
‘તો હું બીજે પ્રયાસ કરત. સુનીલ દત્ત સાહેબ નવી ફિલ્મ પ્લાન કરી રહ્યા છે. કદાચ એ લઇ લેત. આમે ય, હું કલકતાની નોકરીથી ત્રાસી ગયો હતો.’
અબ્બાસ સાહેબે કાયમી નોકરી છોડીને આવેલા એ છોકરાના આશાવાદ અને આત્મવિશ્વાસને મનોમન શાબાશી આપી. પછી તેમણે તેનું નામ પૂછ્યું.
‘અમિતાભ.’
‘અમિતાભ કોણ?’
‘બચ્ચન. અમિતાભ બચ્ચન.’
અબ્બાસ સાહેબના કાન ચમક્યા, ‘ડો. બચ્ચન તારા સગામાં છે?’
‘યેસ,’ અમિતાભે ખચકાટથી કહ્યું, ‘એ મારા પિતા છે.’
‘તો તો આ કોન્ટ્રાકટ ના થાય. એ તો મારા જૂના ભાઈબંધ છે. તેમની મંજૂરી વગર આ કોન્ટ્રાકટ ના આપું.’
અમિતાભે કહ્યું કે મેં તો તેમને કાગળ લખ્યો જ છે, તમે તાર કરો, કાલે એ જવાબ આપી દેશે. અબ્બાસે કહ્યું કે તું આજે જતો રહે, હું તાર કરું છું, તેમની મંજૂરી આવે પછી તું પાછો આવજે અને કોન્ટ્રાકટ સાઈન કરી જજે.’
ત્રીજા દિવસે ડો. હરિવંશ રાય બચ્ચનનો કે.એ. અબ્બાસ પર તાર આવ્યો – ‘એ તમારી સાથે કામ કરતો હોય તો મને ખુશી થશે.’
અબ્બાસની શંકા દૂર થઇ અને તેમણે રૂપિયા 5,000ના પગાર સાથે એ કોન્ટ્રાકટ સાઈન કરાવ્યો. આ રીતે અમિતાભ બચ્ચનની ફિલ્મ કારકિર્દીની શરૂઆત થઇ હતી. કોઈ ફિલ્મ સર્જક ધારે તો આ આખા કિસ્સાની આસપાસ એક સરસ ફિલ્મ બનાવી શકે!
(પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”; 05 ઍપ્રિલ 2023)
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર