પુસ્તક પરિચય 

‘બાલ પરિમલ’ વાર્તા સંગ્રહમાં રાજુલાની પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષક જાગૃતિ રાજ્યગુરુએ બાળકોને મજા પડે તેવી અવનવી કલ્પનાઓ કરી છે. પાંચુ સસલો પ્રાણીઓનાં સરસ ચિત્રો દોરે છે એટલે જંગલમાં વાઘ-સિંહ સહિત કોઈ પ્રાણી એને કશું કરતાં નથી, બધાં એના લાડ કરે છે.

એક બગીચામાં મરઘી સુગંધી ફૂલોની માળા બનાવીને એના પીલાને પહેરાવે છે, અને પોતે પણ ગુલાબનું ફૂલ માથા પર લગાવે છે. ચીબરી ખેતરની રખેવાળ છે અને તે રાત્રે કૂણાં ટામેટાં ખાવા કરતાં વધારે બગાડનારા ચામચીડિયાને પકડી પાડે છે.

કાંચિડાને ઘર વગર ખુલ્લામાં રહેવાનો કંટાળો આવે છે, તે સુગરીના માળા જેવા ઘર માટે ઝંખે છે એટલે બધા પક્ષીઓ તેને ઘર બનાવી આપે છે.

ટેક્નોલૉજિના જમાનાની કલ્પનાઓ તો વળી ઑર નોખી છે. સ્વીટુ ખિસકોલી કમ્પ્યૂટર શીખે છે, અને તેની નિશાળમાં આવતાં બધાં પશુ-પંખીઓને શીખવે છે.

દલાભાઈ રબારી મંકુ માકડાને મોબાઇલ આપે છે અને તેના બદલામાં ઘેંટાં-બકરાં ચરાવવાના કામમાં તેની મદદ લે છે. હોશિયાર વાંદરો બહેરા સિંહના પગમાં સિસોટીવાળા બૂટ પહેરાવીને તેનો ભોગ બનતાં પ્રાણીઓને બચાવી લે છે. પંખીઓનાં ઇંડાં ચોરી લઈને ફોડી નાખતી ઇર્ષાળુ ટિટોડીને શકરો બાજ સી.સી.ટી.વી. કૅમેરા લગાવડાવીને પકડી પાડે છે.

સહુથી આશયપૂર્ણ કલ્પના બે વાર્તાઓમાં છે. ‘હું કોણ’માં અનુપમ લાવણ્યવતી એક દૈવી કન્યા પોતાની પાસેનો લખલૂટ ખજાનો ભારતના બધા લોકોને આપી દેવા આવી હોય છે.

બધા રાજ્યોના લોકો તેના માટે ઝગડવા લાગે છે. એટલે એ કન્યા શરત મૂકે છે કે તે કયા રાજ્યની છે. તેને જે રાજ્યના લોકો ઓળખશે તેમને ખજાનો મળશે.

કન્યા તો દેશની બધી ભાષાઓ જાણતી હોય છે, બધા જ પ્રદેશોના નૃત્યોમાં પાવરધી હોય છે, બધા રાજ્યોની વાનગી તેને બનાવતા આવડે છે, અને કોઈ પણ રાજ્યના પરંપરાગત વસ્ત્રોમાં એ એકસરખી સુંદર લાગે છે.

કોઈ રાજ્ય એને પોતાના રાજયની હોવાનો હકદાવો કરી શકતું નથી, બધાં હારે છે. આખરે એ કન્યા આપણા દેશના નકશામાંથી ભારતમાતા તરીકે પ્રગટે છે.

‘છેલ્લું ચિત્ર’માં ભગવાન એક ભલા અને દયાળુ ચિત્રકારને જાદુઈ પીંછી, અને એવું વરદાન આપે છે કે એ જે ચિત્રો દોરે તે સાચું થઈ જાય. ચિતારો હળ-બળદથી ખેતી કરી રહેલાં ગરીબ-અશક્ત ખેડૂતને જોઈને તેને ટ્રૅક્ટરનું ચિત્ર દોરીને ટ્રૅક્ટર આપે છે અને આગળ વધે છે.

એ જ રીતે ચિતારો ગરમી અને ધુમાડાભર્યા શહેરમાં વૃક્ષો અને રણમાં પાણી આપીને આગળ વધે છે. થોડા દિવસો બાદ પાછો આવે છે ટ્રૅક્ટરવાળો ખેડૂત મજૂરોનું શોષણ કરતો હોય છે, વૃક્ષો કપાઈને ઇમારતો બની ગઈ છે, પાણી ગટરોમાં જઈ રહ્યું છે.

ચિતારાની વાર્તાની માણસજાત લોભી અને વિનાશક છે. ‘ખેડૂતકાકાનું ખેતર’ વાર્તામાં એક માણસ મધપૂડા બાળી નાખે છે. ફુવારાને ઘમંડ છે કે બગીચામાં આવનાર સહુને એ ગમે છે. કાગડો ઘૂવડ પર રોફ જમાવે છે, અને જિરાફને ઊંચાઈનું અભિમાન છે.

ખીમાભાઈની વાડીમાં કાગડો કુસંપ કરાવે છે. રાહુલના જન્મદિવસે તેના દાદાએ વાવેલા આંબાની કેરીઓ શેરીના લોકો તોડી તોડીને લઈ જાય છે.

સામે પક્ષે શેરીના યુવાનો યુક્તિ કરીને આંબાને સાચવે છે. જંગલના વાંદરા તળાવમાંની માછલીઓને માટે બહારથી ખાવાનું પહોંચાડે છે. નાનકડો દેડકો અને વાંદરો દેડકા, કીડી-મકોડાને અને  પંખીઓના ઇંડાંને ખાઈ જતા સાપથી છૂટકારો મેળવે છે.

રિસાઈ ગયેલા બુલબુલને બધાં પશુપંખી મનાવી લે છે. સેવાભાવી હાથી ઉનાળાના દિવસોમાં તળાવમાંથી પોતાની સૂંઢમાં પાણી લઈ આવીને કુંડીમાં ઠાલવીને પક્ષીઓને મદદ કરે છે.

તેમાં એક વખત એક માછલીનું  બચ્ચું આવી જાય છે. પક્ષીઓ તેને સાચવી લે છે – તે તરી શકે એટલું પાણી કુંડીમાં રહેવા દે છે, અને માછલીને ખોરાક પણ લાવી આપે છે. ચોમાસે તળાવમાં પાછાં ગયા પછી માછલી સમયસર ચેતવણી આપીને હાથીને મગરથી બચાવે છે.

બાળકોને પ્રિય ફૂલજી ફુગ્ગાવાળો અકસ્માતમાં થયેલી ઇજા પછી ફરીને ફુગ્ગા વેચી શકતો નથી. મોન્ટુ પોતાની વર્ષગાંઠે મમ્મી-પપ્પા પાસેથી ફૂલજીને સાયકલ ભેટ અપાવે છે.

લેખિકાએ સમજદાર શિક્ષકો બતાવ્યાં છે. બીજાં બાળકોનો અવનવાં ટીફિનના ડબ્બાની વચ્ચે ગરીબ ધનુના પિત્તળના ડબ્બાનું કે સાવલીના બાજરીના રોટલાનું મહત્ત્વ ઉપસાવીને વિદ્યાર્થીઓને નાનમમાંથી બચાવે છે. હૃષ્ટપુષ્ટ પણ તોફાની બટુકની શારિરીક તાકાતને શિક્ષક યોગ્ય દિશાએ વાળે છે.

વર્ષોથી શિક્ષક તરીકે કાર્યરત જગૃતિબહેન જણાવે છે : ભાષા શિક્ષક તરીકે વર્ગમાં આઠથી તેર વર્ષની ઉંમરના બાળકોને એકમને અનુરૂપ નવી વાર્તા સંભળાવીને પછી વર્ગકાર્ય શરૂ  કરવાથી એમની તાર્કિક શક્તિ અને એકાગ્ર શક્તિને વેગ આપવો, એ મારી શિક્ષક તરીકેની ફરજોને ધ્યાનમાં લઈને આ વાર્તાઓ લખવા પ્રયત્ન કર્યો છે.’

એકાદ-બે ફકરામાં જ સાદી ભાષામાં કરેલાં અનેક સુંદર વર્ણનો લેખિકાની સિદ્ધિ છે. ખીમાભાઈની અને રિસાયેલા બુલબુલની વાડીઓનાં પશુપંખીઓમાં ગજબનાં વૈવિધ્ય, નિર્દોષતા અને સંપ સરસ રીતે વર્ણવાયાં છે.

પિકનિક પર જતાં બાળકોનાં સંખ્યાબંધ ડબ્બા પણ લેખિકાએ બરાબર નીરખ્યા છે. સાબરની જિંદગી કે પ્રાણીઓએ હાથીની કરેલી સારવારનાં વર્ણનો પણ આકર્ષક છે.

કરણ અને શરણ નામનાં ઝરણાંની વાત પણ સરસ રીતે કહેવાઈ છે. ‘હું કોણ?’ વાર્તામાં ભારતની ભાતીગળતા બાળકોની સામે સહજ રીતે રજૂ થઈ છે.

લેખિકાએ આપેલાં ચોટડુક, રમતિયાળ અને પ્રાસયુક્ત નામોની યાદી  બને : ચેતુ ચકલી, મીઠી મેના, શાણી સુગરી, દાદુ દરજીડો, કાબરું કબૂતર, કિટ્ટી કોયલ, પિન્ટુ પોપટ, બબલુ બુલબુલ, ચંગુ ઉંદર, ટેટુ રીંછ.

વાર્તાઓમાં ‘સૂકાય ગયા’, ‘સમજાય ગયું’ જેવા પ્રયોગો કે ‘ટેટું’, ‘ભોલું’, ’પાંચું’ ‘રોનું’ જેવા વ્યક્તિવાચક નામોમાં છે બીજા અક્ષર પરનો અનુસ્વાર બંધબેસતા નથી.

એકંદરે ભાષાની માવજતથી લખાયેલી વાર્તાઓમાં ક્વચિત ‘હેલ્પ કરીને’ કે ‘બર્થ ડે ગિફ્ટ’, ‘ક્લાસિકલ નૃત્ય’ જેવા શબ્દપ્રયોગો ખટકે છે. ‘સાવલી રંગે શ્યામ પણ ભણવામાં બહુ હોશિયાર’ જેવા વાક્યમાં, વાર્તામાં ભાગ્યે જ આવતાં conditioning અને stereotype ડોકાય છે.

જો કે આવા અપવાદ બાદ કરતાં, જાગૃતિબહેને આ મનોહર વાર્તાઓમાં કથારસ અને સારપની સુંગંધનો આનંદદાયક સુમેળ સાધ્યો છે.

‌‌‌‌‌‌‌-‌‌‌‌‌‌‌‌—-‌‌———————-

બાલ પરિમલ : બાલવાર્તા સંગ્રહ (2021), પ્રકાશક ZCAD Publication, પાનાં 120, રૂ.160/- • મો. 6358852437

[820 શબ્દો]

પ્રગટ : ‘પુસ્તક સાથે મૈત્રી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમની સંવર્ધિત અને વિસ્તૃત આવૃત્તિ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 29 ઑક્ટોબર 2023

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

વિશ્વમાં વિવિધ દેશોમાં ખેતીલાયક જમીનનું ધોવાણ થઈ રહ્યું છે, મોટી સંખ્યામાં ઝાડ કપાઈ રહ્યા છે, પાણીના પ્રવાહોની દિશા બદલાઈ રહી છે, દરિયા હોય કે ખીણ – ત્યાં પણ પુરાણ થઈ રહ્યા છે, જંગલી જાનવરો શહેરોમાં ધસી આવે છે કારણ કે તેમના પ્રાકૃતિક રહેઠાણોનો ખાત્મો બોલાઈ ગયો છે. રેલવે, બ્રિજ, કોરડોર્સ, ખાનગી અને જાહેર બાંધકામના તોતિંગ કામો જેવું કેટલું ય આ બધા માટે કારણભૂત છે. 

1978માં ડાયરેક્ટર મીરાં નાયરની ફિલ્મ આવી હતી, ગમન – એમાં મુંબઈની ફિતરત અને મિજાજને આલેખવામાં આવી હતી. સીને મેં જલન, આંખોમેં તુફાન સા ક્યૂં હૈ – ફિલ્મનું આ ગીત આજે પણ મુંબઈની દોડતી જિંદગી અને કાળી પીળી ટેક્સીથી વ્યસ્ત રસ્તાઓનું ચિત્ર ખડું કરી દે તેવું છે. આ ગીત આજે પણ એટલું જ પ્રાસંગિક છે પણ ફેર માત્ર એટલો છે કે આ વ્યસ્તતામાં પ્રદૂષણ – સ્મોગ – સ્મોક અને ફોગ – ધૂળ અને ધુમ્મસનો ઉમેરો થઈ ગયો છે.

જે રીતે દિલ્હીનું હવા પ્રદૂષણ હંમેશાં ચર્ચામાં રહ્યું છે, હવે એ રેસમાં મુંબઈ પણ જોડાયું છે. સમાચાર માધ્યમો માટે શહેરની એર ક્વૉલિટીની ચર્ચા એક મુદ્દો બન્યા હોવાનું પણ હવે નવું નથી. મુંબઈ અને દિલ્હીના આ સ્મોગનાં કારણો પણ જુદાં છે. આજકાલ મુંબઈ આ રેસમાં વધુ ઝળકે છે પણ આ વાહનોનું પ્રદૂષણ નથી. આ પ્રદૂષણ છે મુંબઈમાં કૂદકે અને ભૂસકે થઈ રહેલાં બાંધકામને કારણે! વળી ક્લાઇમેન્ટ ચેન્જનું છોગું તો મોટુંમસ છે જ. ગણતરીના દિવસો પહેલા મુંબઈના બ્રિહન્‌મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન – બી.એમ.સી.એ માર્ગદર્શિકા જાહેર કરી કે શહેરમાં બાંધકામની જે પણ તોતિંગ સાઇટ્સ છે, તેઓ જો તેમના બેરિકેડ ઊંચા નહીં કરે – 35 ફિટ જેટલા ઊંચા અથવા તો ટ્રેમ્પોલિન – તાડપત્રીથી પોતાના કન્સ્ટ્રક્શનને ઢાંકશે નહીં તો બાંધકામ કરનારાઓ પર પગલાં લેવામાં આવશે. બાંધકામ અટકાવી દેવામાં આવશે. વળી રાજ્ય સરકારના રિફાઇનર્સ હોય કે ખાનગી કંપનીઓ હોય તમામના પ્લાન્ટ્સ પર બી.એમ.સી. ચાંપતી નજર રાખશે એવી જાહેરત પણ કરાઈ છે.

દિલ્હીને વિશ્વના સૌથી વધુ પ્રદૂષિત શહેર તરીકે એકથી વધુ વખત નવાજવામાં આવ્યું છે. દિલ્હી અને મુંબઈ બન્ને શહેરો એવા છે જ્યાં ક્રિકેટ વિશ્વ કપની મેચિઝ થતી હોય છે અને ખેલાડીઓને હજી સુધી તો આ પ્રદૂષણ નડ્યું નથી – પરંતુ ક્રિકેટર્સને આ મુદ્દાની ચર્ચા ચોક્કસ કરી છે. વળી પ્રદૂષણને કારણે શ્વાસ લેવામાં થતી તકલીફો, એલર્જીની સમસ્યાઓ વગેરે તો ખડું છે જ. મુંબઈ માટે આ હજી નવું છે પણ ગયા વર્ષે પણ એક વાર મુંબઈની હવાની ગુણવત્તા દિલ્હી કરતાં બદતર થઈ હોવાનું નોંધાયું હતું.

મુંબઈ અને દિલ્હીમાં શું હાલ છે એ તો જાણે સમજ્યા પણ વિકાસ અને પર્યાવરણને મામલે સંતુલન કરવાનું માત્ર આપણા મેટ્રો સિટીઝમાં નહીં પણ દુનિયા આખીના દેશોમાં એક બહુ મોટો પ્રશ્ન રહે છે. તાજેતરમાં જ મલેશિયા, ઇન્ડોનેશિયાના – દક્ષિણ સુમાત્રામાં પ્રદૂષણને કારણે થયેલા ધુમ્મસની સમસ્યા ખડી થઇ હતી. મેલેશિયામાં તો ઑક્ટોબરની શરૂઆતમાં જ પડોશના ઇન્ડોનેશિયાના જંગલમાં લાગેલી આગને કારણે પ્રદૂષણને પગલે સ્કૂલો બંધ કરવાની નોબત આવી હતી. ત્યાંના રહેવાસીઓ પોતાના ઘરનાં બારી-બારણાં સુદ્ધાં નથી ખોલતા અને લોકોને પાણી પીને હાઇડ્રેટેડ રહેવાની સલાહ અપાય છે. જંગલની આગ હોય કે તોતિંગ બાંધકામ – મુદ્દો એ છે કે આપણે હવે એ તબક્કે આવી ગયાં છીએ જ્યાં શ્વાસ લેવામાં ય જોખમ છે. સિંગાપોરમાં પણ આવી સમસ્યાઓ હવે દર વર્ષે થતી ઘટના છે. છેલ્લા બે દાયકાથી ઓઇલ પામ પ્લાનેટેશન માટે મોટા પાયે જંગલોનો સફાયો થયો છે અને આ કારણે આ હવાના પ્રદૂષણની સમસ્યાઓ કાયમી બાબત બની ચૂકી છે. ઇન્ડોનેશિયા અને મલેશિયા – જે ખોરાકથી માંડીને સાબુ અને લિપસ્ટિકનું સુધ્ધાં ઉત્પાદન કરે છે અને યુરોપિયન યુનિયન સહિતના અન્ય રાષ્ટ્રોમાં આ ઉત્પાદનોની નિકાસ કરે છે. આ ઉત્પાદનોની બનાવટ માટે જ પામ ઓઇલની જરૂર ખડી થાય છે. જૂન મહિનામાં યુરોપિયન યુનિયને આ અસરોને ગણતરીમાં લઇને જંગલોનો સફાયો કરવો પડે એવા ઉત્પાદનોની આયાત પર મર્યાદા બાંધવાનું પણ નક્કી કર્યું. યુ.એસ.એ. જેવા મહાસત્તા ગણાતા રાષ્ટ્રમાં પણ ક્લાઇમેટ ચેન્જને કારણે પ્રદૂષણ, બગાડ, પાણીના પ્રશ્નો, ઊર્જાની સમસ્યાઓ, જંગલોનો ખાત્મો થવાથી માંડીને પ્રાણીઓની પ્રજાતિઓ લુપ્ત થવા જેવી પર્યાવરણીય આફતો આવતી રહી છે.

પર્યાવરણના પ્રશ્નો વિશ્વમાં ક્યાં અને કેવા છેનો મુદ્દો જો વિગતે છોડાશે તો એવો ઘાટ થશે કે – બાત નિકલેગી તો ફિર દૂર તલક જાયેગી. પર્યાવરણવાદી અર્થશાસ્ત્રીઓ ‘ગ્રીન ઇકોનોમી’ની તરફેણ અને પ્રચાર-પ્રસાર કરતા રહ્યા છે. વિકાસના પ્રોજેક્ટ થાય તો એ રીતે થાય કે તે પર્યાવરણનું સંતુલન ન ખોરવી દે. વિશ્વમાં વિવિધ દેશોમાં ખેતીલાયક જમીનનું ધોવાણ થઈ રહ્યું છે, મોટી સંખ્યામાં ઝાડ કપાઈ રહ્યા છે, પાણીના પ્રવાહોની દિશા બદલાઈ રહી છે, દરિયા હોય કે ખીણ – ત્યાં પણ પુરાણ થઈ રહ્યા છે, જંગલી જાનવરો શહેરોમાં ધસી આવે છે કારણ કે તેમનાં પ્રાકૃતિક રહેઠાણોનો ખાત્મો બોલાઈ ગયો છે. રેલવે બ્રિજ, કોરડોર્સ, ખાનગી અને જાહેર બાંધકામના તોતિંગ કામો જેવું કેટલું ય આ બધા માટે કારણભૂત છે.

આપણા દેશમાં તો સુપ્રીમ કોર્ટે પણ વર્ષની શરૂઆતમાં વિકાસ અને પર્યાવરણની સુરક્ષા વચ્ચે સંતુલન જાળવવાની વાત પર ભાર મૂકતી રજૂઆત કરી હતી. અર્બન ડેવલપમેન્ટના નેજા હેઠળ થતી કામગીરી શરૂ થાય તે પહેલાં પર્યાવરણ પર તેની શી અસર હોઇ શકેની તપાસ અને માઠી અસરો ઓછામાં ઓછી થાય તે રીતેની યોજના અને નીતિઓ હોવા અંગે સુપ્રીમ કોર્ટે ચર્ચા છેડી હતી.

પર્યાવરણના પ્રશ્નો વૈશ્વિક છે, અને નવા નથી. પર્યાવરણને લગતા કાયદાને સીધો સબંધ છે સત્તાધીશો સાથે જેમણે પોતાના યોગદાન, પોતાની ફરજ અને સત્તાનો ઉપયોગ પર્યાવરણ પર માઠી અસરો રોકવા માટે કરવો જોઇએ. સંતુલિત આર્થિક વિકાસના મુદ્દાને આપણે પૂરી રીતે સમજીએ છીએનો આત્મવિશ્વાસ રાખતા પહેલાં આપણે આ બન્ને પાસાં વચ્ચેનો સંબંધ સમજવો વધુ અગત્યનો છે. આર્થિક વિકાસ એટલે માત્ર માળખાકીય વિકાસ નહીં પણ એ રીતે થતી કામગીરી જેમાં ગરીબીની નીચે જીવનારા લોકોને પણ પ્રગતિ કરવાનો મોકો મળે. સ્વાસ્થ્ય, શિક્ષણ અને રોજગારીની તક મળે. સ્વસ્થ લોકો સમાજને સદ્ધર બનાવશે અને પોતાની આસાપાસના પર્યાવરણની રક્ષાનું મહત્ત્વ તેઓ સમજશે પણ અને તે સચવાય તે માટે સત્તાધીશોને સવાલ કરી શકશે, ટેકો આપી શકશે.

બાય ધી વેઃ

સરકારો માટે મોટા પ્રોજેક્ટ શક્તિ પ્રદર્શન સાબિત થાય છે પણ કુદરતી શક્તિના સમીકરણોને ધ્યાનમાં લીધા વિના જો અંધાધુંધ વિકાસ કરવામાં આવશે તો પ્રકૃતિનો પ્રકોપ ભલભલાનો ભોગ લઈ લેશે. માનવસર્જીત કુદરતી આફતો દુનિયાના ખૂણે ખૂણે કોઈને કોઈ રીતે થતી રહે છે. સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ – ટકાઉ વિકાસ – એક એવો શબ્દપ્રયોગ છે જેનો ઉપયોગ સત્તાધીશો બોલવા પૂરતો જ કરતા હોય છે. જમીન પરની હકીકત જુદી હોય છે જ્યાં માત્ર વિકાસને ધ્યાનમાં રખાય છે જેને પગલે પર્યાવરણનો કચ્ચરઘાણ થાય છે અને લાંબા ગાળાની અસરમાં હેરાન તો સામાન્ય લોકો જ થતા હોય છે. વિકાસ સાચા અર્થમાં સર્વાંગી હોય તો જ પર્યાવરણની સુરક્ષા થવાની શક્યતાઓ વધે. પર્યાવરણનું સ્તર આ રીતે સતત કથળશે તો જે આવનારી પેઢીઓના નામે વિકાસનાં કામ થઇ રહ્યા છે એ પેઢીઓ જ આ વિકાસને માણવા માટે સ્વસ્થ રહેશે કે કેમ તે જોવું પડશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 29 ઑક્ટોબર 2023

સમાજમાં એક અજીબ પ્રકારનું વિષચક્ર આકાર લઈ રહ્યું છે જેનાં વિષે લોકો જાણતા નથી અને જાણે છે તો તેની ગંભીરતા સમજાતી નથી, અને જેને ગંભીરતા સમજાય છે એની પાસે કોઈ ઈલાજ નથી. આમ તો એમ કહેવાય છે કે જગતમાં એવી કોઈ સમસ્યા હોતી નથી જેનો કોઈ ઈલાજ ન હોય, પણ કેટલાક ઈલાજ એનાં સમયે જ સ્વીકાર્ય બને છે. કહેવાય છે ને કે જે મનાવ્યો ન માને એ હાર્યો માને.

ટેકનોલોજીએ દરેક હાથને એક સ્માર્ટ ફોન પકડાવી દીધો છે અને કામ છીનવી લીધું છે. ટેલિકોમ કંપનીઓએ દરેકને લગભગ પાણીનાં ભાવે ઈન્ટરનેટ ડેટાપેક આપી દીધેલ છે એટલે સ્માર્ટ ફોન પર વ્યસ્ત રહેવું મોંઘુ પડતું નથી. આને કારણે બે ઇન્ડસ્ટ્રી કૂદકેને ભૂસકે વધી રહી છે જેમાં એક છે પોર્ન તેમ જ સોફ્ટ પોર્ન ઇન્ડસ્ટ્રી અને બીજી છે ગેમિંગ ઇન્ડસ્ટ્રી. આ બન્ને ધંધા પાંચ ગણી ઝડપે વિકસી રહ્યા છે. જે ગ્રાહકો છે એમાં સગીર વયનાં બાળકોનો પણ સમાવેશ થાય છે અને શ્રીમંતથી લઈને ગરીબ વર્ગના લોકોનો સમાવેશ થાય છે. જે લોકોની કમાવાની ઉંમર છે અને હાથમાં કામ નથી એવા લોકો આમાં વઘારે વ્યસ્ત રહે છે. આ બન્ને પ્રવૃત્તિ લત લગાડે છે અને ગેમિંગમાં તો પૈસાની ખુવારી પણ થાય છે. માનસિક બીમારીનું કારણ બને છે અને તેની સાથે શારીરિક બીમારીઓ પણ ઉમેરાય છે.

ભારત સરકારે ભારતમાં ચાલતી ઓન લાઈન ગેમિંગના ધંધા પર પાછલી મુદ્દતથી લાગુ થાય એ રીતે એક લાખ દસ હજાર કરોડનો જી.એસ.ટી. લાગુ કર્યો છે એના પરથી ખ્યાલ આવશે કે ગેમિંગનો ધંધો કેવડો મોટો હશે. એ વાત જૂદી છે કે કોઈ વેરો પાછલી મુદ્દતથી લાગુ કરવામાં આવતો નથી, પણ કેન્દ્ર સરકારને એટલી પૈસાથી જરૂર છે કે તેણે ગેમિંગ ઇન્ડસ્ટ્રી પરનો જી.એસ.ટી.નો દર ૧૮ ટકાથી વધારીને ૨૮ ટકા કરીને જી.એસ.ટી.ની વધારાની રકમની ઉઘરાણી કરી રહી છે. અહીં એક વાતની યાદ અપાવવી રહી કે દસ વરસ પહેલાં યુ.પી.એ.ની સરકારનાં નાણાં પ્રધાન પ્રણવ મુખર્જીએ વોડાફોન પર પાછલી મુદ્દતથી લાગુ થાય એ રીતે કરવસુલીનો નિર્ણય લીધો હતો, ત્યારે બી.જે.પી.એ અને મુખ્યત્વે નરેન્દ્ર મોદીએ તેનો વિરોધ કર્યો હતો. દેશમાં ભારે ઊહાપોહ મચ્યો હતો. એ જ પ્રણવ મુખર્જીને નરેન્દ્ર મોદીએ ૨૦૧૯ની સાલમાં ‘ભારત રત્ન’ ઈલકાબથી નવાજ્યા હતા કારણ કે એક સમયે (૧૯૮૪માં) ગાંધી પરિવારે તેને દૂર ધકેલ્યા હતા.

શા માટે કેન્દ્ર સરકાર ગેમિંગના ધંધા પર ૨૮ ટકાનો વેરો લાદી રહી છે અને એ પણ પાછલી મુદ્દતથી? એટલા માટે નહીં કે ગેમિંગ મોંઘુ થાય અને તેમાં વ્યસ્ત રહેનારાઓની સંખ્યા ઘટે. પ્રજાહિત માટે આ નિર્ણય નથી લેવાયો. એક જમાનામાં દારુ સિગરેટ અને બીજી વિદેશી લકઝુરિયસ ચીજો પર આકરા વેરા લાદવામાં આવતા હતા કે જેથી તે મોંઘી થાય અને તેનો વપરાશ કરનારા ઘટે. આનું કારણ એ છે કે સરકાર પ્રજાને વિવિધ બેનિફિટ્સ આપવા માટે પુષ્કળ પૈસાની જરૂર છે. લોકોના ખાતામાં અલગ અલગ યોજના હેઠળ પૈસા આવતા રહે તો તેનું જીવનનિર્વહનનું ગાડું જેમ તેમ ચાલ્યા કરે અને તે વિદ્રોહ ન કરે. સાવ ભૂખ્યો માણસ ઊંચોનીચો થવાનો, પણ જો તેને જરાક રાહત મળે તો વ્યસ્ત રહેવા માટે સ્માર્ટ ફોન, સસ્તા ભાવમાં ઈન્ટરનેટ ડેટા, પોર્ન તેમ જ સોફ્ટ પોર્ન અને ગેમિંગ ઉપલબ્ધ છે.

ટૂંકમાં અત્યારના યુગમાં શાસકો લોકોનો અને એમાં ખાસ કરીને ગરીબોના કલ્યાણ માટે અને વિકાસ માટે પ્રયત્ન નથી કરતા, પણ માત્ર રાહત આપે છે અને ઉપરથી નશામાં રાખવા ધર્મ અને રાષ્ટ્રવાદ તો છે જ. પ્રજા અવાજ ન ઉઠાવે એટલે રાહતના ટૂકડા ફેંકવાના, સ્માર્ટ ફોન પર વ્યસ્ત રાખવાના અને ધર્મ તેમ જ રાષ્ટ્રવાદને નામે કેફમાં રાખવાના. માટે ગેમિંગ પરનો વેરો ૧૮ ટકાથી વધારીને ૨૮ ટકા કરવામાં આવ્યો છે અને સરકાર પાછલી મુદ્દતથી લાગુ કરીને એક લાખ કરોડ રૂપિયા કરતાં વધુ રૂપિયા એકઠા કરવા માગે છે.

પ્રજાને નશામાં રાખવી હોય અને તેનાં નેત્રો વિસ્ફારિત થઈ જાય એ રીતે આંજેલી રાખવી હોય અને એ દ્વારા સત્તામાં ટકી રહેવું હોય તો પુષ્કળ પૈસાની જરૂર પડે અને એમાંથી ક્રોની કેપીટાલીઝમનો વિકાસ થયો છે. માત્ર ભારતમાં નહીં, જગત આખામાં. પસંદગીના ઉદ્યોગપતિઓને ધરાવો, પ્રજાને નશામાં રાખો, સ્માર્ટ ફોન પર વ્યવસ્ત રાખો, ભૂખ્યો ન મરે એટલી રાહત આપો.

પણ ક્યાં સુધી? આગળ કહ્યું એમ જે મનાવ્યો ન માને એ હાર્યો માને. બેકારી, સ્થિર આવકનો તેમ જ પ્રવૃત્તિનો અભાવ, આદત, શારીરિક-માનસિક વ્યાધિ, મેદસ્વીતા, લગ્ન વિનાનું એકાકી જીવન, હતાશા, નિષ્ફળતાને તેમ જ શારીરિક-માનસિક વ્યાધિઓને કારણે આત્મહત્યાઓનું વધતું જતું પ્રમાણ વગેરે જ્યારે ઘરે ઘરે આ જોવા મળશે ત્યારે સમજાશે કે જેને આપણે સુખ સમજતા હતા એ તો દોજખ છે. ખરું સુખ ઉત્પાદક પ્રવૃત્તિમાં વ્યસ્ત રહેવામાં છે, ધર્મ અને રાષ્ટ્રનો નશો કરીને ઝેર ઓકવામાં નથી.

એ ક્યારે થશે? સમય બહુ ઝડપથી નજીક આવી રહ્યો છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 29 ઑક્ટોબર 2023