Return to Filistin નામના માત્ર પોણા કલાકના ખૂબ ઉર્જાવાન ગતિશીલ નાટ્યપ્રયોગમાં સ્ક્રૅપયાર્ડની યુવા ટીમે પૅલેસ્ટાઈનની આઝાદી માટેની લાગણી અને લોહીસીંચી જદ્દોજહદને એવી રીતે બતાવી કે તેને પ્રેક્ષકો અપલક નજરે જોતા હતા.

બે યુવતીઓ અને ચાર યુવાનો એમ છ જ કલાકારોએ મુખ્યત્વે સતત બદલાતી જૂથ દૃશ્યરચનાઓ (group compsitions) અને માત્ર human props (એટલે કે કલાકાર જ નાટકના સન્નિવેશની વસ્તુ બને) દ્વારા કોઈ પણ પ્રૉપર્ટી વિના જૂજ સંવાદો તેમ જ અચૂક timing સાથેના પ્રકાશ અને ધ્વનિ(light and sound effects)ની વચ્ચે પૅલેસ્ટાઈનની વિભિષીકા-વેદનાને દુનિયાના બીજા છેડાના બસો જેટલા ખુશહાલ યુવા પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચાડી.

બાય ધ વે, મંચ પણ કેવો? આઠ ફૂટ લાંબી અને ચાર ફૂટ પહોળી ત્રણેક ઇંચ ઊંચાઈની એક લેવલ. તેની પર ઉછળકૂદ, ધક્કામુક્કી અને પછડાટવાળા અનેક દૃશ્યો છતાં એક પણ વખત એક પણ કલાકારનો પગ એ ‘મંચ’ની બહાર એકપણ વાર પડ્યો નથી.

આ નાટક પૅલેસ્ટાઈનમાં ‘ફ્રીડમ થિએટર’ નામના સ્થાનિક ક્રાન્તિકારી નાટ્યવૃંદમાં અરેબિક-અંગ્રેજી ભાષામાં તૈયાર કર્યું હતું. ‘ફ્રીડમ થિએટર’ જૂથ પૅલેસ્ટાઈનના વેસ્ટ બૅન્કમાં ઇઝરાયલી આક્રમણોને કારણે હિજરત કરનારા નિવાસીઓ માટે જેનિન શહેર અને અન્ય ત્રણ સ્થળો પર આવેલી રાહતછાવણીઓમાં સક્રિય છે. તેના રંગકર્મીઓ છાવણીઓના પીડિત રહીશો સાથે સંવાદ સાધીને તેમનાં વીતકો પર કામ કરે છે.

‘રિટર્ન ટુ ફિલિસ્તિન’ નાટક આવી કથાઓ પર આધારિત છે. ફ્રીડમ થિએટરના Micaela Mirandaના આલેખ અને દિગ્દર્શન હેઠળનું આ નાટક સ્ક્રૅપયાર્ડના યુવા રંગકર્મી સાવન ઝાલરિયાના રૂપાંતર અને દિગ્દર્શનમાં અંગ્રેજી-હિંદી મિશ્ર ભાષામાં 8 જૂનના શનિવારે રાત્રે ભજવાયું. નાટકનાં પ્રસંગો,પાત્રો, સ્થળ, ઉલ્લેખો, સંદર્ભો બધું જ પરોક્ષ નહીં એવું પ્રત્યક્ષ, સાંપ્રત અને પૂરેપૂરું વાસ્તવિક છે.

પૅલેસ્ટાઈનમાં કેટલાંક વર્ષોથી આઝાદી, આશા અને અભિવ્યક્તિના પ્રતીક સમા સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર ફ્રીડમ થિએટરને ઇઝરાયલે ગયા વર્ષે ઑક્ટોબરથી પોતાનું નિશાન બનાવ્યું છે. તેના કલાકારોની અટકાયત અને હત્યા કરી છે. બારમી ડિસેમ્બરથી ત્રણ દિવસ દરમિયાન ઇઝરાયલ દળોએ પાડેલા દરોડામાં થિએટરને ખૂબ નુકસાન પહોંચાડ્યું હતું. પણ ફ્રીડમ થિએટર અણનમ છે.

નાટકનું વસ્તુ એવું છે કે અમેરિકામાં વસેલા પૅલેસ્ટિનિયન પરિવારમાં જન્મેલો ઝૈદ એક પણ વાર જઈને તેની માતૃભૂમિમાં જોવા તૈયાર નથી. તેની બહેન અમાલ આક્રમણકારોએ કરેલી તેના દેશની દુર્દશા વર્ણવતું એક પુસ્તક Return to Haifa આપે છે. તેના રાજકારણી-લેખક Ghassan Kanafani (1936-72) મોસાદે મારી નાખ્યા હતા.

આ લઘુનવલમાંનું રળિયામણું પૅલેસ્ટાઈન કલાકારો જીવંત કરે છે. ઉછળતો દરિયો, ડોલતાં વૃક્ષો, કિલ્લોલ કરતાં પંખીઓ જેવી અદ્દભુત જૂથ દૃશ્યરચના જોવા મળે છે. તેની વચ્ચે અચાનક ઇઝરાયલી હુમલાખોરોએ કરેલા ગોળીબાર અને બૉમ્બમારા સંભળાય છે.

નાટકનું દરેક દૃશ્ય જે group composition અને human propsથી બન્યું છે, તેને વર્ષોથી સળગતા સંકીર્ણ ગાઝા-સંઘર્ષના ઇતિહાસ, ભૂગોળ, રાજકારણ, સંસ્કૃતિ, સમાજ, કુટુંબજીવન, ખાનપાન અને આંતરરાષ્ટ્રીય ગતિવિધીઓ જેવા પાસાં સાથે સંબંધ છે.

નાટકની શરૂઆતમાં સ્ટૅચ્યૂ ઑફ લિબર્ટી છે અને તેની સાથે અમેરિકાના રાષ્ટ્રગીતની પૅરડી છે. તેમાં મૅકડોનાલ્ડ કે.એફ.સી,સી.આઈ.એ.- એફ.બી.આઈ,મસ્ક અને ટ્રમ્પ છે. તેને પગલે વિએટનામ-કોરિયા-ઇરાક-સિરિયા-પૅલેસ્ટીન છે.

ઝૈદના જન્મનાં દૃશ્ય સાથે તે ‘આરબ’ હોવા અંગેની સૂગ વ્યક્ત થાય છે. ઝૈદનો તેલ અવીવ સુધીનો વિમાનપ્રવાસ અનેક ગ્રુપ ક્મ્પોઝીશન્સથી બતાવાયો છે. એરપોર્ટના કાઉન્ટર્સ પર અને મુસાફરીમાં વંશ-દેશની તેની ઓળખ થતાં જ અપમાન છે.

તેલ અવીવ વિમાની મથકે છ કલાક પૂછપરછ બાદ તેની મુક્તિ થાય છે. જેનીન જવાનું કહેતાં કૅબવાળા મોં ફેરવે છે. એક હ્યૂમન-કૅબનો આરબ ડ્રાઇવર તેને બેસાડે છે. રસ્તામાં પૅલેસ્ટાઈનના વ્યતીત-વર્તમાનની લાગણીભરી વાત કરે છે. વેસ્ટબૅન્કનું સૌંદર્ય માણી રહેલું યહૂદી યુગલ ‘ગંદા આરબ’ને ધૂત્કારતું હોય છે.

જેનીન-નિવાસી મહેમૂદ ઝૈદનો સંગાથી બને છે. આ વિસ્તારમાં માથે સતત ડ્રોન છે. વૉચ ટાવર પરથી ગોળીબાર છે. માનવી-ઘડિયાળના કાંટા આખી રાત ફરતા દેખાય છે અને ગોળીબારના અવાજો વચ્ચે ઝૈદ કાંપતો રહે છે. હવે પાછા જવા ઝંખતા ઝૈદને મહમૂદ ફાઝાયેલમાં પિકનિક લઈ જાય છે.

જેનીનમાં પાછા ફરતા મહમૂદ ઝૈદને ફ્રીડમ થિએટરના જુઝારુ કલાકાર મલેક સાથે મેળવે છે. આઝાદી માટેની તેની આરત ઝૈદને પ્રભાવિત કરી જાય છે.

હૉસ્પિટલના બૉમ્બ ધડાકા બાદ લાશોના ઢગલાનું બેનમૂન કમ્પોઝિશન છે. નર્સ એવી પોતાની દીકરીને ગુમાવનાર માની કરુણ એકોક્તિ છે.

થિએટર પર હુમલો થયો છે, સ્ક્રિપ્ટો બાળી નાખવામાં આવી છે. ફરી એક વાર ગોળીબાર કરનાર ઇઝરાયલી દળો પર મલેક પથ્થરો મારે છે અને પરિણામે વીંધાઈ જાય છે. તેની શહાદતનું દૃશ્ય હૃદયસ્પર્શી ગીત સાથે રજૂ થાય છે. ગીતના લેખક-કમ્પોઝર શ્રદ્ધા અને ગાયક અનન્યા છે.

નાટકના આખરી દૃશ્યમાં ઝૈદ તેની બહેનને કાગળમાં લખે છે કે તે અમેરિકા પાછો નહીં આવે: ‘મલેક કી આંખો મેં દેખા ક્યા હોતા હૈ આઝાદી કા જજબા, ક્યા હોતી હૈ વજૂદ કી અહેમિયત. તુમ વાપસ આઓ અપને મુલ્ક મેં, ફિલિસ્તિન તુમ્હારા ઇન્તેજાર કર રહા હૈ. Return to Filistin.’

કેટલીક અન્ય દૃશ્યરચનાઓ : પૅલેસ્ટાઈન જતા ઝૈદનો સડક માર્ગે પ્રવાસ અને આક્રમણખોરોએ ઊભી કરેલી અનેક પ્રકારની નાકાબંધી, ફૂડ પૅકેટ માટે પડાપડી કરતાં ભૂખ્યા જનો. છોકરાઓ સાથે ફૂટબૉલ રમતી કિશોરી અને તેનાં સપનાંનું દૃશ્ય સ્પર્શી જાય તેવું હતું. કિશોરીના મુખે એક અરેબિક ગીત હતું, જે મંચ પરની ગુજરાતી છોકરીએ ગાયું હતું. નાટક માટેની કેવી લગન !

Human props પણ કેટલા બધા – સ્કૅનર મશીન, વિમાનની બેઠકો, કાર અને સીટબેલ્ટ, બાઇક, આખી રાત હુમલા થતા જ રહે છે તે બતાવતી ઘડિયાળ ઇત્યાદિ. કહેવું જોઈએ aerobics, athletics, gymnasticsની યાદ અપાવતો આ કપરો શારિરીક અભિનય દિવસો સુધી પરસેવો પડાવનારા રિહર્સલ પછી જ શક્ય બનયો છે. આ નાટકના રિહર્સલ્સ સરેરાશ 43 ડિગ્રીની અઠવાડિયાની રેડ એલર્ટ હીટ વેવ સહિત આખા ઉનાળા દરમિયાન એરકંડિશન વિના ચાલ્યા હતા. ફિઝિકલ અ‍ૅક્શન અને ભાવદર્શન વચ્ચે સંતુલન કલકારોએ જાળવ્યું હતું.

નાટક માટેનું સંશોધન અને એક પછી એક સીનની રચના તો જાન્યુઆરીથી શરૂ થઈ ચૂક્યાં હતાં. સંશોધનમાં મુખ્ય ફાળો‌‌‌‌‌‌‌ સૂરજનો હતો. તે દરમિયાન હાથ લાગેલી વિપુલ સામગ્રીને નાટક પછી આપવામાં આવેલી ‘ફ્રી પૅલેસ્ટાઈન’ ચળવળને લગતી પત્રિકામાં QR Code દ્વારા દર્શકોને પહોંચાડવામાં આવી. આ બાબત ટીમની આજના જમનાની ખૂબ નોંધપાત્ર સૂઝ બતાવે છે. વળી કલિંગડની ચીરી અને કબૂતરની મુદ્રાવાળો Free Palestine સંદેશ સાથેનો બિલ્લો પણ કપડા પર લગાવવા માટે આપવામાં આવ્યો.

નાટકને ત્રણેક મિનિટનું standing ovation મળ્યું. સાવને મંચ પરના પુષ્કળ નિષ્ઠાવાન અને મહેનતુ કલાકારોનો પરિચય કરાવ્યો : અમીત, કેવીન, જયેશ, તનુષ્કા, તીર્થ અને દિવ્યાન્સી.

નાટકમાં વૈવિધ્યપૂર્ણ સંગીત ખૂબ મહત્ત્વનું અંગ હતું જે પ્રીતેશ, લક્ષ્ય અને શૈવાલે સંભાળ્યું. તેમાં ગિટાર પર ધીમાન હતા. પ્રમાણસરનું અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકાશ આયોજન‌ એઝાઝનું હતું.

કર્ટન કૉલ દરમિયાન સાવને માહિતી આપી કે આ નાટકની સ્ક્રિપ્ટ અને મંજૂરી માટે ફ્રીડમ થિએટર ગ્રુપના આર્ટિસ્ટિક ડિરેક્ટર Mustafa Shetaની સાથે તે સંપર્કમાં હતો. પણ ઇસરાએલ દળોએ ડિસેમ્બરના ત્રીજા અઠવાડિયામાંયા તેમની ધરપકડ કરી અને હવે તેમનો કોઈ સંપર્ક નથી. સાવને એમ પણ કહ્યું કે આપણે તેમની સલામતી માટે દુઆ કરીએ.

નેહા કબીરે નાટક પહેલાંની ટૂંકી વાતમાં સ્ક્રૅપયાર્ડે પૅલેસ્ટાઈનની સાથે એકજૂટ બતાવવા માટે નવેમ્બર-ડિસેમ્બરમાં ગાઝા મોનોલોગ્સ અને લેટર્સ ટુ ગાઝા કાર્યક્રમો કર્યા હતા તેનો ઉલ્લેખ કર્યો.

તેમણે ઉમેર્યું કે આ નાટક પણ પૅલેસ્ટાઈનના લોકોને એ કહેવા માટે છે કે આઝાદી-અમન-આબાદી માટેની તમારી જદ્દોજહદમાં અમે તમારી સાથે છીએ.

નિસબત ધરાવતી રંગભૂમિના ઉત્તમ દૃષ્ટાંત સમા આ નાટકના વધુ પ્રયોગો નાગરિક સમાજ જૂથો દ્વારા યોજાય તે ખૂબ ઇચ્છનીય છે.

સ્ક્રૅપયાર્ડની ટીમને સલામ !

ફોટોગ્રાફ્સ : સ્ક્રૅપયાર્ડ, કોલાજ સૌજન્ય : નીતિન કાપૂરે

09 જૂન 2024

Palestine Play

 e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

પતંગિયું બની આકાશમાં ઊડવું કોને ન ગમે? ઊડનારાઓ માટે આકાશમાં જગ્યાની કમી હોતી નથી, પણ પતંગિયું બનવા માટે શરત એ છે કે માણસે પોતાનું ઈયળપણું છોડવું પડે. નવા વર્ષે આપણે આપણા મનમાં, જીવનમાં કશુંક ઉમેરવું હોય કે કશુંક કાઢી નાખવું હોય તો ટૃીના પૉલસના ‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’ પુસ્તકને યાદ કરવા જેવું છે.

‘પતંગિયાનું સૌંદર્ય જોઈ આપણે આનંદ પામીએ છીએ, પણ એવું બનવા માટે તે કેવાં મોટાં પરિવર્તનોમાંથી પસાર થયું છે એ તરફ ભાગ્યે જ આપણું ધ્યાન જાય છે.’ માયા એંજેલુનું આ કથન અને ‘જે પળે ઈયળને લાગે છે કે હવે બધું ખલાસ, એ પળ પતંગિયાના જન્મની હોય છે.’ એ કહેવત બંને આજે યાદ આવે છે, કારણ કે આપણે સૌ વીતેલા સમયના કોચલામાંથી મુક્ત થઈ નવા વર્ષના આકાશમાં પાંખો ખોલવાના છીએ. આમ તો કાળના અનંત પ્રવાહમાં જતાં અને આવતાં વર્ષોનો કોઈ હિસાબ નથી, પણ આપણને મળેલી નાનકડી અવધિને મહાકાળ સાથે જોડવા થોડી ગણતરીઓની જરૂર તો પડે.

શક્યતાઓની વાત નીકળી છે ત્યારે યાદ કરીએ ‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’ નામના નાનકડા સુંદર પુસ્તકને પણ. આ પુસ્તક માટે ‘બ્યૂટીફૂલ માઈન્ડ્ઝ’ નામનું પ્રેરક માસિક ચલાવતા સ્કૉટ બેરી કૉફમેને કહ્યું છે કે ‘નાનો હતો ત્યારથી આજ સુધી જ્યારે પણ કોઈ નિરાશા ઘેરી વળતી લાગે ત્યારે હું આ પુસ્તક વાંચું છું અને મારી હતાશા ખંખેરાઈ જાય છે. મને થાય છે કે બીજાઓ સાથે સરખામણી કર્યા વિના હું મારા રસ્તે ચાલું એ જ બરાબર છે.’ ‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’ લખાયાને અડધી સદી વીતી ગઈ છે ને ત્યાર પછી દુનિયાએ બે નવી પેઢી જોઈ લીધી છે; પણ આજની જીવનશૈલી અને તેના ઉપાય માટેની જે વાત આ પુસ્તક કરે છે તે ત્યારે ય તાજી હતી, અત્યારે ય તાજી છે અને હંમેશાં તાજી રહેશે કારણ કે બીજું બધું ગમે તેટલું બદલાય, માનવીના મન અને જીવનની મૂળભૂત માગણી તો દરેક યુગમાં સરખી જ રહેવાની. નવા વર્ષે આપણે આપણા મનમાં, જીવનમાં કશુંક ઉમેરવું હોય કે કશુંક કાઢી નાખવું હોય તો ‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’ને યાદ કરવા જેવું છે.

આમ તો ‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’ એક ફેબલ છે. ફેબલને ગુજરાતીમાં નીતિકથા કે બોધકથા કહી શકાય : પ્રાણીઓ-પક્ષીઓ જેનાં પાત્રો હોય અને કોઈ ઉપદેશ હોય એવી વાર્તા. ફેબલ્સ ઑફ ઈસપ એટલે કે ઈસપની બોધકથાઓથી તો આખી દુનિયા પરિચિત છે. આ ગ્રીક સર્જક સેમોસ ટાપુમાં ગુલામ હતો અને તેના શેઠ ઈઆદમોએ તેને મુક્તિ આપી હતી. તેની કોઈ લેખિત રચના મળેલી નથી, પરંતુ તેના નામે કર્ણોપકર્ણ ચાલી આવેલી કથાઓ ઍથેન્સમાં ખૂબ લોકપ્રિય હતી. પ્લેટોના કથન મુજબ સૉક્રેટિસ જ્યારે જેલમાં બંદીવાન હતા ત્યારે તેમણે ઈસપની કેટલીક કથાઓનું પદ્યમાં રૂપાંતર કર્યું હતું.

ઈસપની કથાઓ જેવું જ કંઈક પ્રતીકાત્મક રૂપ છે ‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’નું. એક ટચૂકડું ઈંડું ફૂટે છે, તેમાંથી એક નાનોસરખો કીડો સ્ટ્રાઈપી બહાર નીકળે છે ને હૂંફાળા સૂર્યપ્રકાશમાં લીલાંછમ પાંદડાં ખાતો લીલાલહેર કરે છે. એક દિવસ તેને વિચાર આવે છે કે ખાવા સિવાય પણ જીવનમાં કંઈક હશે ખરું, શોધું. આમતેમ ફરતાં તે જુએ છે કે એક નાની ટેકરી છે અને હજારો-લાખો જીવડાં ધક્કામુક્કી કરતાં તેના પર ચડી રહ્યાં છે. એક જીવડાને ઊભું રાખી તે પૂછે છે, ‘ક્યાં જાઓ છો?’ ‘ટોચ પર.’ ‘ત્યાં શું છે?’ ‘ખબર નથી, પણ બધાં ત્યાં જાય છે તો કંઈક હશે તો ખરું જ ને! તું પૂછ પૂછ ન કર. મોડું થાય છે.’ કહી એ ચાલવા લાગે છે.

સ્ટ્રાઈપી પણ એ સમૂહમાં જોડાઈ જાય છે, પણ અડધે પહોંચે છે ત્યાં કંટાળી જાય છે. તેની જેમ કંટાળી ગયેલી એક ઈયળ યલો સાથે તે પાછો આવે છે. બંને ઘાસમાં રહે છે ને આનંદ કરે છે, પછી સ્ટ્રાઈપીને થાય છે, હું છેક સુધી ગયો નહીં તે બરાબર ન થયું. તે યલોને કહે છે કે ચાલ આપણે પાછા જઈએ. યલો સ્ટ્રાઈપીને ચાહે છે, પણ શાંતિ છોડી રઝળપાટ કરવાનું તેને મન નથી. અંતે સ્ટ્રાઇપી એકલો પેલા ધક્કામુક્કી કરતા સમૂહમાં જોડાય છે.

આમતેમ ફરતી દુ:ખી યલો ઝીણા તારના ગૂંચળામાં લપેટાયેલી એક ઈયળને જોઈ પૂછે છે, ‘ફસાઈ ગઈ છે? મદદ કરું?’ એ કહે છે, ‘હું ફસાઈ નથી, પતંગિયું બનવાની છું. એ માટે આમ કરવું પડે.’ ‘પતંગિયું? એ શું?’ તારમાં પોતાને લપેટતી જતી ઈયળ કહે છે, ‘આપણો જન્મ પતંગિયું બનવા માટે જ થયો છે. પતંગિયું રંગીન, પાંખોવાળું હોય છે. જાણે ઊડતું ફૂલ. ફૂલેફૂલે ફરે અને નવાંનવાં ફૂલો ખીલવે. જો પતંગિયાં ન હોય તો ફૂલ પણ ન રહે.’ ‘તો તું આમાં પુરાઈશ એટલે તને પાંખ આવશે? હું પણ પતંગિયું બની શકું? પણ મારે પુરાવું નથી, હં.’ ‘પુરાયા વિના, ઈયળ મટ્યા વિના તું પતંગિયું બની ન શકે, મિત્ર!’ કહી તે પોતાના ફરતો છેલ્લો તાર વીંટી કોકડું બની લટકવા લાગે છે.

થોડી અસમંજસ પછી યલોનું મન કોકડામાં પુરાવા તૈયાર થયું, પછી થયું કે સ્ટ્રાઈપી પાછો આવશે તો મને કેવી રીતે શોધશે? પછી પાછું એમ થયું કે પતંગિયું બનીશ તો સ્ટ્રાઈપીને શોધવાનું સહેલું બનશે. મને જોઈને કદાચ એ પણ પતંગિયું બનશે. યલોએ પોતાની આજુબાજુ કોશેટો બનાવ્યો અને કોકડું બની લટકવા લાગી.

આ બાજુ સ્ટ્રાઈપી મહામહેનતે ટોચ પર પહોંચ્યો. ટોચ પર પહોંચવા માટે તેને પોતાની સાથે અને બીજા જીવડાં સાથે નિષ્ઠુર બનવું પડ્યું હતું. ટોચ પર પહોંચીને તેણે જોયું કે દરેક જીવડું પોતાની જગ્યા સાચવવામાં પડ્યું છે. નીચેથી અને આજુબાજુથી આવી રહેલા ધક્કાઓ ખાતું ટકવા મથે છે. આકાશ સરસ છે, નીચેનું ઘાસ સુંદર દેખાય છે, પણ કશું જ જોવાનું પોષાય તેમ નથી. તેને યલો યાદ આવી. તેનું કહ્યું માન્યું હોત તો સારું થાત. આટલી મથામણ કરી, પણ શું મળ્યું? હવે શું કરું? પાછો નીચે જાઉં? પણ નીચેવાળા તો મને નસીબદાર માને છે.

ત્યાં જ સ્ટ્રાઈપીને એક પતંગિયું દેખાયું – ચડ્યા વિના જ ઉપર આવી પહોંચ્યું? કેવું સુંદર છે! તેની આંખો યલો જેવી હતી. હિંમત કરીને એ ઊતરવા લાગ્યો. ચડનારાઓ જીવલેણ પ્રયત્નો કરતા હતા. સ્ટ્રાઈપીએ એમને કહ્યું, ‘ઉપર કંઈ નથી.’ કોઈએ કંઈ સાંભળ્યું નહીં.

તે નીચે ઊતર્યો. પતંગિયું બનેલી યલોને જોઈ તેણે પણ પોતાની આસપાસ કોશેટો બનાવ્યો અને સમય જતાં પતંગિયું બનીને બહાર નીકળ્યો. બંને પતંગિયાં આકાશમાં ઊડવા લાગ્યાં.

‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’ માત્ર દોઢસો પાનાનું છે. સ્પૅનિશ, ડચ, જર્મન, બ્રાઝિલિયન, પૉર્ટુગીઝ, કૉરિયન, રશિયન, ચીની, જાપાની, થાઈ અને પર્શિયન ભાષામાં તેની લાખો નકલો છપાઈ છે. લેખિકા ટ્રીના પૉલસ કહે છે, ‘આ પુસ્તક બાળકો, પુખ્તો અને વાંચી શકતી ઈયળ સહિત બધા માટે છે.’ તે પોતાની ઓળખ ‘ઓર્ગેનિક ફાર્મિંગ, જૈવિક ખાતર, સમગ્રલક્ષી તંદુરસ્તી અને ન્યાયપૂર્ણ શાંત જિંદગીની શોધના સમર્થક’ તરીકે આપે છે. ‘હોપ ફોર ધ ફ્લાવર્સ’ પરથી સંગીતનાટક, ગીત, એનિમેટેડ મુવી બન્યાં છે. આ નામનું એક મ્યુઝિક બૅન્ડ છે.

ટ્રીના કહે છે, ‘પૃથ્વી અને આકાશ રાહ જુએ છે કે આપણે સમજદાર થઈએ અને સહિયારા આનંદ માટે કામ કરીએ. દરેક પોતાના ભાગનું કામ બરાબર કરે તો દુનિયા સરસ રીતે ચાલતી રહે. શાંતિ કે સંઘર્ષ, પ્રેમ કે વેર – માણસ પસંદગી માટે મુક્ત છે. મારા પુસ્તકનું હાર્દ મુક્ત રીતે પસંદગી કરવી તે છે. એન્ડ રિમેમ્બર, ધેર ઈઝ ઈનફ રૂમ ઈન ધ સ્કાય ફૉર ઑલ ફ્લાયર્સ.’

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 12 નવેમ્બર  2023

એવા હતા ટેલિગ્રામની જાહોજલાલીના એ દિવસો     

યે સુંદર જીવન માં તુમ સે મિલા

સુખદુખ કા સંદેશ ૧૬૩ વર્ષ અવિરત ચલા

હે તાર સેવા બહુત ઋણ હૈ તેરા

ઇસી કે ઉપલક્ષ્ય મેં માં તુમ્હે ઔર

સભી દેશ કે તાર સેવકો કો સલામ મેરા.

વરસ ૨૦૧૩, મહિનો જુલાઈ, તારીખ ૧૪. સમય રાતના પોણા બાર. નાગપુરની ટેલિગ્રાફ ઓફિસમાં એક જ કર્મચારી બેઠો છે. આજે રાતપાળી કરવાની નથી એનો આનંદ છે, તો બીજી બાજુ વરસોથી જે કામ કરતો આવ્યો છે તે હવેથી નથી કરવાનું એનું દુ:ખ પણ છે. છતાં વિચારે છે કે બાર વાગે એટલે બારણાં બંધ કરી ચાલતો થાઉં. ત્યાં દરવાજામાંથી એક સ્ત્રી દાખલ થાય છે. નામ છે કવિતા મકરંદ બેદરકર. એના હાથમાંનું ટેલિગ્રાફ ફોર્મ જોઈને પેલો કર્મચારી કહે છે : લાવો, મોકલી દઉં તમારો તાર. જવાબ મળે છે : ના, હમણાં નહિ, દસેક મિનિટ પછી આપીશ. ભીંત પરની જરીપુરાણી ઘડિયાળનો કાંટો આગળ વધતો જાય છે. ૧૧:૫૫. અને પોતાના હાથમાંનું ફોર્મ બેદરકર પેલા કર્મચારીને આપે છે. એમાંનું ઉપલું લખાણ વાંચીને કર્મચારીથી નિસાસો મૂકાઈ જાય છે. પણ પછી તરત એ તાર કવિતાની આઈ લક્ષ્મી રત્નાકર વાઘમારેને મોકલી આપે છે. ઉપરના શબ્દોવાળો તાર એ આપણા દેશમાં મોકલાયેલો છેલ્લો તાર. ૧૬૩ વરસ અવિરત કામ કર્યા પછી ૧૪મી જુલાઈ, ૨૦૧૩ના દિવસે આપણા દેશની તારસેવા હંમેશ માટે સમેટાઈ ગઈ.

CTO નું મકાન

દેશમાં જ્યારે તાર કહેતાં ટેલિગ્રામની બોલબાલા હતી ત્યારે શું દબદબો હતો એ ઈમારતનો! અગાઉ જ્યાં મુંબઈના કોટનો ચર્ચ ગેટ દરવાજો હતો અને પછીથી જ્યાં ફ્લોરા ફાઉન્ટન ઊભો થયો ત્યાં પશ્ચિમ દિશામાં મોઢું રાખીને ઊભા રહો તો જમણી બાજુએ દેખાય CTO કહેતાં સેન્ટ્રલ ટેલિગ્રાફ ઓફિસનું મોટું મકાન. મધ્યકાલીન ઇટાલિયન શૈલીમાં બંધાયેલું પથ્થરનું મકાન. એ વખતનાં બીજાં ઘણાં મકાનોની જેમ આ મકાન પણ પોરબંદર અને કુર્લા સ્ટોનનું બનેલું છે. બહારની દીવાલો પર ખૂબ જ સુંદર કોતરણીકામ કરેલું છે. વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ, રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા (જૂનું મકાન), મ્યુનિસિપાલિટીનું મકાન – બધાં આ જ શૈલીમાં બંધાયેલાં. અને બધાં બંધાયાં ફોર્ટ કહેતાં કોટની દીવાલો તૂટી તે પછી.

હા, ૧૮૭૦માં આ મકાન બંધાયું ત્યારે ત્યાં ટેલગ્રાફ ઓફિસ નહિ, પણ જનરલ પોસ્ટ ઓફિસ આવેલી હતી. અને દેશમાં તાર સેવાની શરૂઆત મુંબઈથી નહિ, કલકત્તાથી થઈ હતી. તાર માટેની દેશની પહેલવહેલી લાઈન – એ વખતે તાર મોકલવા માટે કેબલ વપરાતા – કલકત્તા અને તેનાથી માત્ર પચાસ કિલોમીટર દૂર આવેલ ડાયમંડ હાર્બર વચ્ચે નખાઈ હતી. ૧૮૫૧થી ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની સરકારે ટેલિગ્રામનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. અને ૧૮૫૪ સુધીમાં તો આખા દેશમાં તાર સેવા માટેના કેબલનું જાળું પાથરી દીધું. અને પછી ટેલિગ્રામ સેવા પહોચી મુંબઈ. ૧૯૦૯ સુધી ફ્લોરા ફાઉન્ટન પાસેના CTOના મકાનમાં જ મુંબઈની વડી તાર ઓફિસ અને પોસ્ટ ઓફિસ આવેલી હતી. એક જમાનામાં CTOના મકાનમાં એક સાથે ૨૦૦-૩૦૦ કર્મચારી તારની આવન-જાવનનું કામ કરતા. ૧૯૦૯માં આજનું GPOનું મકાન બંધાતાં વડી પોસ્ટ ઓફિસ ત્યાં ખસેડાઈ.

CTO મકાનની બહાર લાગેલી તકતીમાં ગુજરાતીમાં પણ નામ લખેલું

૧૮૫૪ના એપ્રિલની ૨૭મી તારીખે મુંબઈથી પહેલો ટેલિગ્રામ મોકલવામાં આવ્યો – પૂના. તાર સેવા શરૂ કરતી વખતે તો ખ્યાલ ક્યાંથી હોય, પણ ૧૮૫૭માં આ તાર સેવા સરકારને ખૂબ જ કામ લાગી. તેને પ્રતાપે લશ્કર અને સાધન સરંજામની હેરફેર બહુ જલદી થઈ શકી. જ્યારે સામા પક્ષ પાસે આવી કોઈ સગવડ નહોતી. ૧૯૦૨ સુધી તાર મોકલવા માટે કેબલ વપરાતા, પણ પછી તાર સેવા વાયરલેસ બની. છેલ્લાં વરસોમાં તેને ડિજિટલ બનાવવાના અખતરા પણ થયા. ફેક્સ મશીનનો ઉપયોગ વધતો ચાલ્યો તેમ તેમ તાર સેવાનું મહત્ત્વ ઘટતું ગયું. જો કે પછી તો કમ્પ્યુટર, ઈ.મેલ, વોટ્સએપ વગેરેને કારણે ફેક્સ મશીનો પણ કચરામાં ગયાં. શરૂઆતથી તારનું કામકાજ ટપાલ ખાતું સંભાળતું હતું અને તેથી તે પોસ્ટ એન્ડ ટેલિગ્રાફ તરીકે ઓળખાતું હતું. ૧૯૯૦ના અરસામાં સરકારે તાર સેવા અલગ કરીની BSNLને સોંપી.

તાર સેવાની શરૂઆતમાં તાર મોકલવા માટે આવાં મશીન વપરાતાં

ઘણા દાયકાઓ સુધી કોઈને ઘરે તાર આવે એટલે પેટમાં ફાળ પડે. કોણ ગયું હશે? કોનું મરણ? તો બીજી બાજુ હરખના સમાચાર પણ તારવાળો લાવે. બાળકના – ખાસ કરીને દીકરાના – જન્મના સમાચાર ત્યારે તારથી આપવાનો રિવાજ. કોઈને સારી નોકરી મળી હોય, મેટ્રિકની કે બીજી કોઈ પરીક્ષામાં દીકરો કે દીકરી પાસ થયાં હોય તો ખબર તારથી અપાય. ટેલિગ્રામ મોકલવા માટે ખાસ ફોર્મ આવતું. તેમાં વિગતો ભરીને તે નજીકની તાર ઓફિસમાં આપી આવવાનું. પહેલાં જેને તાર મોકલવાનો હોય તેનું નામ-સરનામું, પછી સંદેશો, છેવટે મોકલનારનું નામ. અંતે લખવાનું મોકલનારનું સરનામું, જે તારમાં મોકલાય નહિ. માત્ર તાર ઓફિસની જાણ માટે. સરનામાના પહેલા આઠ શબ્દો ફ્રીમાં. પછી દરેક શબ્દ દીઠ ચાર્જ ચૂકવવાનો. તેમાં વળી તાર બે પ્રકારના : ઓર્ડિનરી અને એક્સપ્રેસ. ઓર્ડિનરી કરતાં એક્સપ્રેસનો ચાર્જ બમણો. ઓર્ડિનરી તાર સાધારણ રીતે ૫-૬ કલાકમાં પહોંચે. એક્સપ્રેસ તાર ૨-૩ કલાકમાં. અને ખાસ તો એક્સપ્રેસ તારની ડિલિવરી ૨૪ કલાક ચાલુ રહે, જ્યારે ઓર્ડિનરીની રાતે ન થાય. શરૂઆતના ઘણા દાયકા સુધી તાર માત્ર રોમન લિપિમાં જ મોકલી શકાતા. આઝાદી પછી દેવનાગરીમાં પણ શરૂ થયા.

શુભ વર્તમાન – સારા સમાચાર – આપતા સંદેશાઓ માટે બીજી એક ખાસ સગવડ નંબરવાળા તારની હતી. લગભગ ૩૫ જેટલા ‘ગ્રિટીન્ગ્સ’ સંદેશાની નંબરવાર યાદી હતી. જેમ કે :

Heartiest Diwali Greetings (No.1), My Heartiest Holi Greetings to You (20), Hearty Congratulations on the New Arrival (6), Convey our Blessings to the Newly Married Couple (25), વગેરે. ખાસ તૈયાર કરેલા રંગબેરંગી કાગળ પર આ તાર સંદેશા મોકલાય. જો ભૂલમાં ખોટો નંબર લખ્યો તો વાતનું વતેસર થઈ જાય. તો ક્યારેક મરાઠીભાષીઓ કહે એમ ‘ગમ્મત’ પણ થાય.

Greetings telegram નો નમૂનો

અમારા એક પડોશીનો કિસ્સો યાદ આવે છે. પુત્રવધૂ ડિલિવરી માટે બહારગામના પિયરે ગઈ હતી. દિવસો વીતતા જાય એમ ઘરમાં ઇન્તેજારી વધતી જાય. અને છેવટે એક દિવસ તાર આવ્યો. પણ વેવાઈનો નહિ, કોઈ બીજા સગાએ કરેલો. પણ તેમણે પૈસા બચાવવા નંબરવાળો તાર કરેલો. હવે તેના નિર્ધારિત લખાણમાં ‘New Arrival’ શબ્દો જ વપરાતા – બાબો કે બેબી, દીકરો કે દીકરી, જેવા શબ્દો નહિ. એટલે તાર મળતાં ઘરમાં ચર્ચાનું ચકડોળ : દીકરો હશે કે દીકરી? દોઢ બે કલાક પછી વેવાઈનો તાર આવ્યો તેમાં ‘ખુશ ખબર : તમારા ઘરમાં દીકરો જન્મ્યો છે’ એમ લખેલું તે જોઇને ફોડ પડ્યો. વેવાઈને ઘરે સાત દીકરી. એટલે અવારનવાર આવા તાર કરવા પડે. તેથી થોડા પૈસા બચાવવા એક્સપ્રેસને બદલે ઓર્ડિનરી તાર કરેલો. એટલે નંબરવાળો તાર પહેલાં મળ્યો, ઓર્ડિનરી તાર પછીથી.

પણ તારની મોસમ પૂરબહારમાં ખીલતી તે તો મેટ્રિકનું પરિણામ જાહેર થાય તે દિવસે. સ્કૂલના અગિયાર ધોરણ પછી મેટ્રિકની પરીક્ષા લેવાય. આખા મુંબઈ રાજ્યની – જેમાં આજનાં મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાત રાજ્યનો સમાવેશ થતો – પરીક્ષા યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બે લે અને બરાબર બપોરે બાર વાગે પરિણામ જાહેર કરે. ફોર્ટમાં આવેલા યુનિવર્સિટીના મકાનના પાછલા ભાગમાં યુનિવર્સિટીના રજિસ્ટ્રારની હાજરીમાં પાસ થયેલા વિદ્યાર્થીના નંબરની યાદીઓ લાકડાનાં પાટિયાં પર ચોડીને મૂકાય. ખાસ કશા બંદોબસ્ત વગર પણ વિદ્યાર્થીઓ, કે તેમના વાલીઓ, ધક્કામુક્કી કર્યા વગર શાંતિથી નંબર જોઈ લે. મુંબઈ બહારના વિદ્યાથીઓનાં મા-બાપે કોઈ ને કોઈ સગાને ભલામણ કરી હોય કે રિઝલ્ટ જાણીને તારથી ખબર કરજો. યુનિવર્સિટીના મકાનથી CTO બહુ દૂર નહિ. એટલે સાડા બાર – એક સુધીમાં તો ત્યાં મોટી લાઈન લાગી ગઈ હોય, બહારગામનાં સગાં-સંબંધીને તાર મોકલવા માટે. અને બીજે છેડે કાગને ડોળે ક્યારે તાર આવે તેની રાહ જોવાતી હોય.

એસ.એસ.સી. બોર્ડ શરૂ થયું તે પછી તેને રિઝલ્ટને આગલે દિવસે મુંબઈનાં છાપાંને પહેલા દસ-વીસનાં નામ જ નહિ, આખેઆખું રિઝલ્ટ મોકલવાનું શરૂ કર્યું. જે બીજે દિવસે સવારે ૬-૮ પાનાં રોકતું, છતાં દરેક છાપું છાપતું. એટલે ગમે ત્યાંથી, ગમે તેમ કરીને, કોઈ ‘છાપાવાળા’ની ઓળખાણ શોધાતી. તેને નંબરો અપાતા. રિઝલ્ટની કોપી મળે પછી ઓળખીતા-પાળખીતાના નંબર જોઇને ફોનથી ખબર આપે. અને પછી એ ખબર તારથી બહારગામ મોકલાય. એટલે CTOમાં લાઈન બપોરને બદલે સાંજે લાગે.

એક જમાનામાં ફક્ત દિલ્હીની તાર ઓફિસમાંથી રોજના એક લાખ તારની આવન-જાવન થતી હતી! પણ પછી જેમ જેમ ટેલિફોનની અને બીજી સગવડો વધી તેમ તેમ તારનો ઉપયોગ ઓછો ને ઓછો થતો ગયો. પછી તો એવા ય દિવસો આવ્યા કે વરસે ૭૫ લાખ રૂપિયાની આવક સામે ખરચ ૧૦૦ કરોડનો થતો. એટલે તાર સેવાને બચાવવાના ઈરાદાથી સરકારે તેના દર સીધા બમણા કરી દીધા. પણ તેથી તો તારની સંખ્યા ઘણી ઘટવાને લીધે ખોટ વધતી ચાલી. છેવટે સરકારે તાર સેવા સમેટી લેવાનું પગલું લીધું.

૨૦૧૩માં તાર સેવા કાયમને માટે બંધ થયા પછી આજ સુધી આ CTOનું મકાન અવાવરુ જેવું પડ્યું છે. ભોંયતળિયાનો કેટલોક ભાગ બોમ્બે હાઈ કોર્ટને ભાડે અપાયો, તો તેની સામે વાંધો. કઈ સરકારી સંસ્થા તે વાપરે એ અંગે હુસાતુસી. પરિણામે મકાનની દશા બગડતી જાય. ફાઉન્ટન પર ઊભા રહીને પથરો ફેંકો તો સીધો CTOના કંપાઉંડમાં પડે, એવી મોકાની જગ્યા. અને છતાં તેનો યોગ્ય ઉપયોગ કરવાનું આજ સુધી બની શક્યું નથી.

CTOના મકાનની અને તાર સેવાની જાહોજલાલીના દિવસોમાં આ લખનારે કંઈ કેટલીયે વખત ત્યાં જઈ, ફોર્મ ભરી, લાઈનમાં ઊભા રહી તાર મોકલ્યા છે. અને હા. જેમને અંગ્રેજી લખતાં આવડતું ન હોય તેમના તાર લખી આપવા બહાર એક-બે માણસો કાયમ બેસતા. આઠ આના – રૂપિયો લઈ તાર લખી આપે. અને પોસ્ટમેન પણ ઘરે ટેલિગ્રામ લઈને આવે અને ઘરમાં કોઈને અંગ્રેજી આવડતું ન હોય તો કવર ખોલીને તાર વાંચીને ગુજરાતી/મરાઠીમાં સમજાવે.

એક રીતે જુઓ તો આ તાર સેવા નીલ ગગનના પંખેરું જેવી હતી. એ જમાનામાં જેને ચીલ ઝડપ કહેવાય એવી ઝડપે ખેપિયાનું કામ કરતી. એટલે જ આજે ક્યારેક એ CTOના મકાન પાસેથી પસાર થવાનું બને ત્યારે જીવ થોડો ચચરે છે અને પેલા લોકપ્રિય ગીતની પંક્તિ મન ગણગણવા લાગે છે : ‘ઓ નીલ ગગનના પંખેરું, મને તારી યાદ સતાવે, મને તારી યાદ સતાવે.’

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX 

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 08 જૂન 2024)