તમને મહોબ્બતોથી અમારી નજર મળે,
સ્વાગત તમે નહિ કરો ભેટો અગર મળે.
આંખોમાં આવી સૌને પરિચિત છું શહેરમાં,
ઓળખ અમારી ક્યાંથી તમારા વગર મળે.
મારી વફાની બીજી શું સાબિતી દઈ શકું,
સદીઓ પછીય તમને અમારી કબર મળે.
હર આદમી હવે અહીં જૂનો નથી રહ્યો,
હરપળ બદલતાં વસ્ત્રોથી નવલું નગર મળે.
અહિયાં સુગંધી આગમન ચોક્કસ થયું હશે,
જે રાહમાં ડગ જાય ત્યાં એની અસર મળે.
ડાયસ્પોરાના એટલે કે દરિયાપારના ગુજરાતી સાહિત્યકારોમાં ‘બિલનાઈટ’ તરીકે ઓળખાતા બળવંતભાઈ નાયક (1920-2012) નામાંકિત પત્રકાર, નવલકથાકાર અને ગદ્યલેખક હતા.
વાપીમાં જન્મેલા બળવંતભાઈએ મુંબઈમાં વિલ્સન કૉલેજમાં ભણીને પત્રકારત્વ કર્યું. યુગાન્ડામાં વસવાટ દરમિયાન ઇદી અમીને કરાવેલી સામૂહિક હદપારી તેમને સપરિવાર લંડન લઈ ગઈ.
ત્યાં તેમણે ચાર સદી વસવાટ કર્યો, અને ભાષા-સાહિત્યના અધ્યાપન તેમ જ લેખનની પ્રવૃત્તિઓ કરી. પ્રસ્તુત પુસ્તકના છ્યાંશી વર્ષના સંપાદક પણ દેશાવરના જાણીતા વાર્તાકાર અને નવલકથાકાર છે.
નેવું લખાણોને આઠ વિભાગમાં રજૂ કરતો આ સંચય બળવંત નાયકના વિષય અને રુચિવૈવિધ્યનો બરાબર નિર્દેશ કરે છે. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ પરના ચાર લેખોનો પ્રવાસ-વિભાગ સહુથી વાચનીય છે.
વિદેશી ભૂમિ પર આકાર લેતી વાર્તાઓમાં પાંચ મૌલિક અને બે રૂપાંતરિત છે. ‘સર્જક અને સર્જન’ વિભાગના વીસ લેખોમાંથી પાંચ લેખો ગુજરાતી સાહિત્ય પરના અને અન્ય વિશ્વસાહિત્યના છે. તેમાં ઉત્તમ કૃતિ કે લેખકના જીવનસર્જન કેન્દ્રમાં હોય છે.
ભારતમાં સામાજિક ક્રાન્તિ, માવતરનો મહિમા, સુખ ફરજાપરસ્તી, બ્રિટનના યુવાવર્ગની દિશાશૂન્યતા જેવા વિષયો પરના નિબંધોનો એક વિભાગ બને છે. રાજકારણ પરના કેટલાક લેખો લેખકના સમયના ઇંગ્લેન્ડના અને કેટલાક વૈશ્વિક બનાવો પરના છે.
પત્રકારત્વ અને પ્રાસંગિક વિભાગોમાં અનેક વિષયો પરના તેમ જ માનવરસની ઘટનાઓ પર આધારિત ચોટદાર અખબારી લેખો છે. સંચયના ઘણાં લખાણો લંડનના સુપ્રસિદ્ધ ગુજરાતી વિચારપત્ર ‘ઓપિનિયન’માંથી લેવામાં આવ્યા છે.
લેખકનો અભિનંદન ગ્રંથ અને યુગાન્ડાની વિભિષિકા વર્ણવતી તેમની નવલકથા ‘-ને ધરતીને ખોળે નરક વેરાયું’ તેમ જ કેટલાંક સામયિકો પણ ચયનના સ્રોત છે.
આ સંચય ભાતીગળ દુનિયાની તાજગીભરી ઝલક આપે છે. લેખકનું પ્રગલ્ભ વાચન તેમના વિષયોના વ્યાપ અને સંદર્ભપ્રચૂરતામાં દેખાય છે. જો કે વીસેક વર્ષ પહેલાંના બ્રિટનના રાજકારણ પરના લેખોનો વિકલ્પ શોધી શકાયો હોત.
ગાંધીવિચાર પરના માત્ર બે જ સાધારણ લેખોનો અલગ વિભાગ પ્રતિમાવ્યાપ્તિ માટે હોય એવી છાપ ઉપસે છે. રજૂઆત, માહિતી અને અલગ દૃષ્ટિકોણના ચમકારા અનેક મળે છે, પણ સમગ્ર રીતે એકંદરે સંતોષકારક બની શકે તેવા વધુ લેખોની અપેક્ષા રહે છે.
ચિત્રોનાં બહોળાં વૈવિધ્ય ઉપરાંત નિર્માણની એક સરસ બાબત એ છે કે ડાબી બાજુના દરેક પાનાંનાં footer તરીકે લેખક જે ત્રણ દેશોમાં વસ્યા તેના નકશાની બાહ્યરેખાઓનાં શક્ય એટલાં ઝીણાં thumbnails મૂકવામાં આવ્યાં છે.
* * * * *
કચ્છના અખબારી ઇતિહાસની ‘પહેલી સદીના સંઘર્ષનું વિહંગાવલોકન’ કરતાં આ પુસ્તકમાં અનેક રસપ્રદ વિગતો મળે છે. તેના કેટલાક દાખલા :
– બહુશ્રુત કચ્છી વેપારી દેવજી ભીમજી કેરળના સહુથી પહેલાં મુદ્રક પ્રકાશક હતા. તેમણે 1865માં કેરળના કોચીમાં શિલાછાપનું છાપખાનું સ્થાપ્યું, જેમાંથી તેમણે મલયાળમ, અંગ્રેજી અને મરાઠીમાં એક-એક સામયિક શરૂ કર્યું.
– કચ્છનું સહુથી પહેલું બિનસરકારી અખબાર ‘કચ્છી’ 1887માં દયારામ દેપાડાએ મુંબઈથી શરૂ કર્યું. ત્યાર બાદ તેમણે ‘કચ્છી ઢોલ’, ‘કચ્છી કાકો’, ‘કચ્છી ભીમ’ અને અંગ્રેજી-ગુજરાતીમાં ‘કચ્છ સમાચાર’ સામયિકો શરૂ કર્યા.
– મુંબઈ-સ્થિત કચ્છી ઉદ્યોગપતિ સોભાણી બંધુઓએ અંગ્રેજ સરકારનો વિરોધ કરનારા અંગ્રેજી દૈનિક ‘બૉમ્બે ક્રૉનિકલ’માં જંગી મૂડીરોકાણ કરીને શાસકોની ખફગી વહોરીને આર્થિક દુર્દશા વેઠી હતી.
– ‘કચ્છ-કેન્દ્રિત વર્તમાનપત્રો, સામયિકોની યાદી’ લેખકે કોષ્ટક સ્વરૂપે આપી છે. તેમાં કચ્છ રાજ્યે 1873માં શરૂ કરેલાં સામયિકથી લઈને 1987માં શરૂ થયેલાં 131 અખબારોની આ મુજબની માહિતી મળે છે : નામ અને સામયિકતા, પ્રકાશન વર્ષ અને સ્થળ ,તંત્રી / સંપાદક અને પ્રકાશક અને નોંધ. તેમાં ‘નોંધ’ના ખાનાની કેટલીક વિગત બહુ રોચક છે.
પત્રકારો પરના ચરિત્રલેખોમાં દયારામ દેપાડા, ફૂલશંકર પટ્ટણી, શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા, દેવજી ભીમજી ખેતશી, હાજી મહમંદ શિવજી અને પ્રાણલાલ શાહનો સમાવેશ થાય છે.
માહિતીપ્રદ લેખ ‘અંગ્રેજીભાષી વર્તમાનપત્રો : કચ્છી પત્રકારો’ ઉપરાંત અન્ય ત્રણ લેખો પણ મળે છે. પ્રવીણચન્દ્રનો સહુથી વિગતસભર દીર્ઘ લેખ ‘કચ્છ પત્રકરત્વની આધારશિલાઓ’ પુસ્તકમાં છેલ્લે છે. ત્યાર બાદ છ પાનાં શ્વેતશ્યામ તસવીરોના છે.
લેખક-સંપાદક પ્રવીણચંદ્ર શાહ (1933-2023) નવી મુંબઈ નજીક પનવેલમાં વસેલા બિઝિનેસમન, કન્સલ્ટન્ટ અને કૉલમિસ્ટ હતા. તેઓ કચ્છના મિત્રોને મળીને આનંદ કરતા રહેતા.
કચ્છના પત્રકારત્વ પર કેવળ રસરુચિ અને અભ્યાસ માટે એકઠી કરેલી વિપુલ સામગ્રીમાંથી આ પુસ્તક તેમણે લખ્યું અને તેમના ચાહકોએ તેનું મરણોત્તર પ્રકાશન કર્યું.
અલબત્ત, પુસ્તક તેની અનેક પ્રકારની મર્યાદાઓને કારણે પહેલાં મુસદ્દા જેવું જણાય છે. જાણકાર સંપાદક અને ઉત્તમ પ્રકાશક તેનું નવસંસ્કરણ પ્રસિદ્ધ કરે તો તે કર્મશીલ લીલાધર ગડાએ આવકારમાં કહ્યું છે એવો ‘અણમોલ ખજાનો’ સાચા અર્થમાં બની શકશે.
લીલાધરભાઈએ એમ પણ લખ્યું છે : ‘કચ્છ પત્રકારત્વની સીલસીલાબંધ તવારીખનું આલેખન, તેના સંઘર્ષનું અવલોકન અને તટસ્થ આલેખન પ્રવીણ અગાઉ કોઈએ કર્યું નથી, અને પ્રવીણ પછી કોઈ કરશે નહીં.’
————————————————–
પ્રાપ્તિસ્થાન : ગ્રંથવિહાર 9898762263
“ઉમા, આ તારા નામનું સર્વકલા સંસ્થાનું આમંત્રણ કાર્ડ છે. તારે ચીફ ગેસ્ટ તરીકે હાજરી આપવાની છે. હું, અહીંયા ટેબલ પર કાર્ડ મૂકું છું. તું જોઈ લેજે.”
“હા, તમારું નામ પણ કાર્ડમાં છે. મારે એકલાએ નથી જવાનું. તમારે પણ મારી સાથે આવવાનું છે.”
“હું ત્યાં આવીને શું કરીશ? મને આ કલા-બલામાં કંઈ ખબર ન પડે. એ તારું કામ છે. તું, જ જઈ આવજે. આમેય મારે ઘણું કામ છે.”
“પણ ટ્રસ્ટીઓનો ખૂબ આગ્રહ છે. તમારે જરૂર આવવાનું છે. આવજોને, તમને મજા આવશે.”
“સારું, જેવી તારી ઈચ્છા.”
“સર્વ આમંત્રિત મહેમાનો અને ઉમાબહેન મહેતાને આજના આપણા આ પચીસમાં સ્થાપના દિવસના સમારંભમાં આવકારતા હું હર્ષની લાગણી અનુભવું છું. ખાસ તો ઉમાબહેનનો આભાર માનવાનો કે તેઓ આપણી સંસ્થાને ખૂબ સારી માનદ્દ સેવા આપે છે તેમ જ આજના સમારંભમાં ચીફગેસ્ટ તરીકે હાજરી આપવાની આપણી વિનંતિ સ્વીકારી. આપણી સંસ્થામાં, ચિત્ર, ગીત-સંગીત, નૃત્ય વગેરે માટે કલાસીસ ચાલે છે. તેમાં ઉમાબહેન બાળકોને ચિત્ર અને ગીત-સંગીત માટે માર્ગદર્શન આપે છે. ઉમાબહેન વિષે વિશેષ કંઈ નહીં કહેતા, હું ઉમાબહેનને વિનંતી કરીશ કે તેઓ પ્રાસંગિક પ્રવચન આપે.”
ઉમાબહેને કહ્યું, “મને અને મારા પતિ જયેશ મહેતાને ચીફગેસ્ટ તરીકે આમંત્રણ આપવા માટે, હું, ટ્રસ્ટીશ્રીઓ, આમંત્રિત સદસ્યો અને બાળકોની ખૂબ ખૂબ આભારી છું, આ ઉપરાંત સંસ્થાને માનદ્દ સેવા આપવા માટે અને મારી શોખની પ્રવૃત્તિ કરવા માટે મારા પતિ જયેશ મહેતાનો મને ઘણો જ સહકાર મળ્યો છે. તેઓ બિઝનેસમેન છે. બિઝનેસના કામ અંગે સતત કાર્યશીલ રહેવું પડે છે પણ મને ક્યારે ય મારી મનગમતી પ્રવૃત્તિ કરવા માટે રોકી નથી. હંમેશાં પ્રોત્સાહન આપ્યું છે.” જયેશભાઈએ ઉમાબહેન સામે જોયું. ઉમાબહેને આંખથી જયેશભાઈને હકારમાં સંમતિ આપી કે હું કહું છું એ બરાબર છે.
“હું તો આ ક્ષેત્રમાં બહુ નાની વ્યક્તિ છું. મેં જે નાનપણમાં મારા દાદા અને મમ્મી પાસેથી મેળવ્યું છે એ જ્ઞાન મેં બાળકોમાં વહેચ્યું છે. મારા દાદા સંગીત શિક્ષક હતા. હું એમની પાસેથી સંગીત શીખી. મને ગીત ગાવાનો, સંગીતનો શોખ નાનપણથી હતો. ચિત્રકળા હું મારી મમ્મી પાસેથી શીખી હતી. મારી મમ્મી સારી આર્ટિસ્ટ છે. મેં ઘણા ચિત્રો બનાવ્યાં છે જે મારી મમ્મીએ હજી પોતાની પાસે સાચવીને રાખ્યાં છે. આ બંને મારા શોખ મેં બાળકોને શિખવાડીને પૂરા કર્યા. મેં વિશેષ કંઈ નથી કર્યું. બસ, મેં જોયેલું મારું સ્વપ્ન, બાળકો દ્વારા પૂરું કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. મને સર્વકલા સંસ્થાના ટ્રસ્ટી મુકુંદભાઈએ વાત કરી અને મેં એ વાતને સહર્ષ સ્વીકારી લીધી. મુકુંદભાઈ મારા પપ્પાના મિત્રના મિત્ર છે. એમને મારી કલા વિષેની ખબર પડી અને મને તક આપી. બાકી વિશેષમાં હું કંઈ મહાન આર્ટિસ્ટ નથી. મારી કલાને સ્વીકારી, પ્રોત્સાહિત કરી મને આજના સમારંભમાં ચીફ ગેસ્ટ તરીકે આમંત્રણ આપી મારું જે બહુમાન કર્યું તેના માટે હું ખૂબ ખૂબ આભારી છું અને સદા ઋણી રહીશ.”
“જયેશભાઈ, તમે આજના પ્રાસંગિક સમારંભ માટે બે શબ્દો કહો.” જયેશભાઈ ઉમાબહેન સામે સ્નેહભરી નજર નાખી ઊભા થયા. આજે ઉમાબહેન તેમને કંઈક અલગ લાગતાં હતાં.
“આજે હું આ સર્વકલા સંસ્થાના સર્વ ટ્રસ્ટીશ્રીનો આભારી છું. મારી પત્ની ઉમામાં આટલી બધી કલાઓ છુપાયેલી છે, એ મને જ ખબર નહોતી. મેં જાણવાનો પણ ક્યારે ય પ્રયત્ન કર્યો નહોતો. સાચા અર્થમાં કહું તો આજે જ મને ઉમાની સાચી ઓળખ થઈ છે. ઉમાએ તેની એકલીની જ પ્રતિષ્ઠા નથી વધારી, સાથેસાથે મારી પ્રતિષ્ઠાને પણ વધારી છે અને હું દિલથી તેનો આભાર માનું છું. હું બિઝનેસમાં જ ખૂબ ગળાડૂબ રહ્યો. અને ઉમાની સાચી કલાને માણવાથી વંચિત રહ્યો. આજે મને એ અમૂલ્ય ભેટ આપના માધ્યમથી ઉમાનાં સ્વરૂપમાં મળી ગઈ છે. આપનો હું સદા ઋણી રહીશ. પહેલાં હું, અહીંયા આવવા માટે તૈયાર નહોતો, પણ ઉમાના આગ્રહથી આવ્યો. હવે મને લાગે છે કે જો ઉમા મને અહીંયા આગ્રહ કરીને ન લઈ આવી હોય તો, તો હુ ઉમાની સાચી ઓળખ ક્યારે ય ન મેળવી શકત. આપ સૌનો ખૂબ ખૂબ અભાર.
ઉમાબહેનની આંખમાં અશ્રુ બિન્દુઓ હતાં. ઉમાબહેન અને જયેશભાઈની આંખો મળી. જયેશભાઈની આંખમાં પણ મધૂરું સ્મિત હતું. જાણે કહેતી હોય “ઉમા, મેં બિઝનેસમાં ગળાડૂબ રહીને ખૂબ ગુમાવ્યું, હવે તને પૂરતું વળતર આપીશ.”
સહુ શ્રોતાજનો એ આ દૃશ્યને તાળીઓના ગગડાટથી વધાવી લીધું. હોલ ક્યાં ય સુધી તાળીઓના ગગડાટથી ગુંજતો રહ્યો.