राम पुनियानी

राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (आरएसएस) दुनिया का सबसे बड़ा संगठन है. आरएसएस का उद्धेश्य है हिंदू राष्ट्र की स्थापना. उसका दावा है कि वह एक सांस्कृतिक संस्था है. हमारे देश के संविधान का आधार है भारतीय राष्ट्रवाद   मगर आरएसएस हिंदू राष्ट्रवाद की बात करता है और हिंदुओं को एक अलग राष्ट्र मानता है. समय-समय पर भाजपा के शीर्ष नेता यह मांग करते रहे हैं कि भारतीय संविधान को सिरे से बदल कर, भारत को हिंदू राष्ट्र घोषित किया जाए. यही बात आरएसएस के तत्कालीन सरसंघचालक के. सुदर्शन ने सन् 2000 में अपना पद संभालने के तुरंत बाद कही थी. सन् 2024 के लोकसभा चुनाव के प्रचार के दौरान भाजपा अध्यक्ष जेपी नड्डा ने कहा था कि अब भाजपा पहले से अधिक काबिल बन गई है और अब उसे चुनाव जीतने के लिए आरएसएस की मदद की जरूरत नहीं है.

भाजपा एक राजनैतिक दल है और उसके गठन में आरएसएस की महत्वपूर्ण भूमिका रही है. इससे साफ़ है कि संघ   के राजनीति और भाजपा से नजदीकी रिश्ते हैं. हिंदू महासभा के श्यामाप्रसाद मुकर्जी ने आरएसएस के साथ मिलकर भाजपा के पूर्व अवतार जनसंघ का गठन किया था. उस समय आरएसएस के मुखिया एम.एस. गोलवलकर (गुरूजी) थे. वे आरएसएस के प्रमुख चिंतकों में से एक माने जाते हैं. उन्होंने कई मौकों पर जनसंघ और भाजपा में काम कर रहे संघ के स्वयंसेवकों और प्रचारकों की भूमिका की चर्चा की है.

गोलवलकर लिखते हैं, ‘‘उदाहरण के लिए हमारे कुछ मित्रों से कहा गया कि जाईये, राजनीति में काम कीजिये. इसका कारण यह नहीं है कि वे राजनीति में बहुत रूचि रखते हैं या राजनीति से प्रभावित हैं. वे राजनीति के बिना उस तरह नहीं तड़पेंगे जैसे पानी के बिना मछली तड़पती है. अगर उनसे राजनीति छोड़ देने के लिए कहा जाएगा तो भी उन्हें कोई आपत्ति नहीं होगी. उनके अपने विचार का कोई महत्व नहीं है” {गोलवलकर, एमएस, ‘श्रीगुरूजी समग्र दर्शन (हिंदी में गोलवलकर का संपूर्ण वांग्मय), भारतीय विचार साधना, नागपुर, खंड 3 पृष्ठ 31}. इससे यह साफ है कि भाजपा और जनसंघ से यह अपेक्षा की जाती थी और है कि वे आरएसएस के निर्देशों का पालन करें.

एक अन्य स्थान पर गुरूजी कहते हैं, ‘‘हम यह भी जानते हैं कि हमारे कुछ स्वयंसेवक राजनीति के क्षेत्र में काम करते हैं. उन्हें उसके अनुरूप काम करना पड़ता है. उन्हें सार्वजनिक सभाओं में बोलना पड़ता है, जुलूस निकालने पड़ते हैं और नारे लगाने होते हैं” (वही, खंड 4, पृष्ठ 4-5).

आरएसएस ने बड़े संख्या में अपनी सोच में ढले स्वयंसेवकों को प्रशिक्षित और तैयार किया. उसके बाद उसने कई अलग-अलग संगठन स्थापित किए. महात्मा गांधी का हत्यारा नाथूराम गोडसे भी संघ का प्रशिक्षित प्रचारक था. उस समय आरएसएस अपने सदस्यों का कोई रिकार्ड नहीं रखता था और इसलिए संघ, गांधीजी की हत्या में सीधे संलिप्त होने के आरोप से बच गया. नाथूराम गोडसे के परिवार का मानना है कि आरएसएस के इस कट्टर सदस्य को न तो कभी आरएसएस से निष्कासित गया और न उसने आरएसएस को छोड़ा.

हिंदू राष्ट्रवाद के जानेमाने अध्येता शम्सुल इस्लाम लिखते हैं, ‘‘आरएसएस के केन्द्रीय प्रकाशन (सुरूचि प्रकाशन, झंडेवालान, नई दिल्ली) द्वारा प्रकाशित “परम वैभव के पथ पर” (1997) में आरएसएस द्वारा अलग-अलग क्षेत्रों के लिए गठिन 40 से अधिक संगठनों की सूची दी गई है. भाजपा इस सूची में तीसरे नंबर पर है और उसे संघ का राजनैतिक संगठन बताया गया है. सूची में जो अन्य प्रमुख संगठन शामिल हैं उनमें से कुछ हैं अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद, हिंदू जागरण मंच, विश्व हिंदू परिषद, स्वदेशी जागरण मंच और संस्कार भारती”.

इसी तरह आरएसएस की आधिकारिक प्रार्थना और शपथ से यह साफ है कि उसके अनुयायी हिंदू राष्ट्र के निर्माण के प्रति प्रतिबद्ध हैं. संघ की प्रार्थना यह हैः “हे सर्वशक्तिशाली परमेश्वर! हम हिन्दू राष्ट्र के अंगभूत तुझे आदर सहित प्रणाम करते हैं. तेरे ही कार्य के लिए हमने अपनी कमर कसी है. उसकी पूर्ति के लिए हमें अपना शुभाशीर्वाद दे.” (आरएसएस शाखा दर्शिका, ज्ञान गंगा, जयपुर, 1997, पृष्ठ 1). इसी तरह संघ की शपथ भी एकदम स्पष्ट है: ‘‘मैं मेरे पवित्र हिंदू धर्म, हिंदू समाज और हिंदू संस्कृति की प्रगति को पुष्ट कर भारतवर्ष का समग्र गौरव स्थापित करने के लिए संघ का सदस्य बना हूं.”

संघ सांस्कृतिक संगठन का लबादा ओढ़े रहता है. इससे उसे बहुत से लाभ हैं. जैसे वह सभी राजनैतिक विचारधाराओं के लोगों को आकर्षित कर सकता है. लेकिन हमारे स्वाधीनता संग्राम के सभी बड़े नेता संघ के असली चरित्र को अच्छी तरह से जानते-समझते थे. गांधीजी के काफिले के एक सदस्य ने वाघा, जो कि पंजाब में प्रवेश कर रहे शरणार्थियों का प्रमुख अस्थाई आश्रय स्थल था, में काम कर रहे आरएसएस के कार्यकर्ताओं की कार्यकुशलता, अनुशासन, साहस और परिश्रम की प्रशंसा की. इस पर गांधीजी का जवाब था, ‘‘परंतु यह न भूलो कि हिटलर के नाजी और मुसोलिनी के फ़ासिस्ट भी ऐसे ही थे.” महात्मा गांधी संघ को एक साम्प्रदायिक एवं एकाधिकारवादी सोच वाला संगठन मानते थे (प्यारेलाल, महात्मा गांधीः द लास्ट फेज़, अहमदाबाद, पृष्ठ 440).

नेहरू का मानना था कि आरएसएस में फासीवाद के कई लक्षण हैं. देश के पहले राष्ट्रपति डॉ. राजेन्द्र प्रसाद ने कहा था, “आरएसएस अपने संगठन की संपूर्ण जानकारी गुप्त रखता है. उसका विकास फासीवादी तरीके से हुआ है और वह निश्चित रूप से लोक शांति के लिए संभावित खतरा है” (डॉ राजेन्द्र प्रसाद द्वारा सरदार वल्लभ भाई पटेल को लिखा पत्र, 12 दिसंबर 1948).

सरदार पटेल के अनुसार, ‘‘जहां तक गांधीजी की हत्या में आरएसएस और हिंदू महासभा की भागीदारी की बात है…हमारी रपटें पुष्टि करती हैं कि इन दोनों संगठनों, और विशेषकर दोनों में से पहले, की गतिविधियों से देश में ऐसा वातावरण बना जिसके कारण ऐसी भयावह त्रासदी संभव हो सकी…आरएसएस की गतिविधियां सरकार और राज्य के अस्तित्व के लिए स्पष्ट खतरा हैं. हमारी रपटों के अनुसार प्रतिबंध के बावजूद भी उसकी गतिविधियां खत्म नहीं हुई हैं. बल्कि समय बीतने के साथ आरएसएस की हिम्मत बढ़ती जा रही है और वह अपनी विध्वंसकारी गतिविधियों को और तेजी से चला रहा है” (सरदार पटेलः सिलेक्ट करस्पोंडेंट, 1940-1950, खंड 2, नवजीवन पब्लिशिंग हाउस,अहमदाबाद, 1977, पृष्ठ 276-277 पर प्रकाशित पत्र क्रमांक 64).

हम सबको पता है कि आरएसएस पर तीन बार प्रतिबंध लगाया जा चुका है और तीनों बार सांस्कृतिक संगठन का मुखौटा पहनकर वह प्रतिबंध को हटवाने में सफल रहा है. शासकीय कर्मियों के राजनीति में भाग लेने पर प्रतिबंध इसलिए लगाया जाता है ताकि वे संविधान के मूल्यों के प्रति प्रतिबद्ध रहें और अपने काम में राजनैतिक पक्षपात न करें.

शासकीय कर्मचारियों के आरएसएस की गतिविधियों में भाग लेने पर प्रतिबंध पिछले 50 से भी अधिक सालों से लगा हुआ है. इस बीच जनता पार्टी और अटल बिहारी वाजपेयी की सरकारें भी सत्ता में रहीं मगर यह प्रतिबंध नहीं हटाया गया. श्री मोदी पिछले 10 साल से सत्ता में हैं. उन्होंने यह निर्णय अब क्यों लिया? क्या इसलिए क्योंकि आरएसएस मुखिया मोहन भागवत ने परोक्ष रूप से सर्वोच्च नेता पर हमला किया है? भारतीय संस्कृति में आरएसएस के योगदान का समाज विज्ञानियों और संस्कृतिकर्मियों द्वारा अध्ययन किया जाना चाहिए. आरएसएस के चेहरे पर से सांस्कृतिक संगठन का मुखौटा हटाया जाना जरूरी है. अगर हमें भारतीय संविधान और प्रजातंत्र की रक्षा करनी है तो हमें संघ के असली एजेंडे को समझना ही होगा. यह स्पष्ट है कि संघ सबसे पहले और मूलतः एक राजनैतिक संगठन है.

26 जुलाई 2024

(अंग्रेजी से रूपांतरण अमरीश हरदेनिया. लेखक आईआईटी मुंबई में पढ़ाते थे और सन 2007 के नेशनल कम्यूनल हार्मोनी एवार्ड से सम्मानित हैं) 

Ram Puniyani

RSS is the biggest organization in the World. It aims at working for Hindu Rashtra and also claims that it is a Cultural Organization. It is as such striving for Nationalism (Hindu)’ contrary to the one underlined in our Constitution, Indian Nationalism. It regards Hindus as a Nation and so it has set its goal. Times and over again one or the other top leader of BJP voices the demand for scrapping the Indian Constitution and proclaiming that we should become a Hindu Rashtra. RSS Sarsanghchalak K. Sudarshan himself had stated this when became chief of RSS in 2000. Prior to 2024 elections BJP President J.P. Nadda stated that now BJP is more capable and does not need RSS support for its electoral campaign which was the norm in previous elections. What does the pledge and prayer of RSS tell about its goal?

Its role in shaping BJP, its political progeny, can easily be discerned from the writings and actions of RSS. One recalls that it was Shyama Prasad Mukherjee of Hindu Mahasabha, who collaborated with RSS to float the previous avatar of BJP, Bhartiya Jansangh. The then RSS chief M.S. Golwalkar,(Guruji) regarded as the major ideologue of RSS; time and again outlined the role of RSS trained Swayamsaevaks and Pracharaks, while being in Jana Sangh or BJP.

Golwalkar writes “For instance some of our friends were told to go and work for politics that does not mean that they have great interest or inspiration for it. They don’t die for politics like fish without water. If they are told to withdraw from politics, then also there is no objection. Their discretion is just not required.” (Golwalkar, MS, Shri Guruji Samagar Darshan (collected works of Golwalkar in Hindi, Bhartiya Vichar Sadhna, Nagpur, vol. 3, p. 33) tells us clearly that Jansangh or BJP was supposed to follow the instructions of RSS.

Further Guruji says, “We know this also that some of our Swayamsevaks [cadres] work in politics. There they have to organize according to the needs of work: public meetings, processions etc., have to raise slogans. (Same as above Vol 4, page 4-5)

RSS nurtured and trained its swayamsevaks on these lines and later floated many organizations. Nathuram Godse the killer of Mahatma Gandhi was also a trained pracharak of RSS. RSS at that time did not keep any records of membership so it could wash its hands off from this murder. Nathuram Godse’s family believes that the assassin, a staunch member of the RSS was neither expelled from the sangh nor did he ever leave the organization.

Shamsul Islam, eminent scholar of Hindu Nationalism, points out, “The central publication house of the RSS, the Suruchi Prakashan, Jhandewalan, New Delhi, published, Param Vaibhav Ke Path Par (1997) which gave details of more than 40 organizations created by the RSS for different tasks. The BJP as a political organization figures prominently in it at number 3, with the ABVP, Hindu Jagaran Manch, Vishva Hindu Parishad, Swadeshi Jagaran Manch and Sanskar Bharti etc.)

Similarly the prayer and pledge of RSS make it clear that they make its followers commit to Hindu nation. Its Prathana (Prayer) says “You/O God almighty, we the integral part of the Hindu Rashtra salute you in reverence/For Your cause have we girded up our loins/Give us Your Blessings for its accomplishment.”  (RSS, Shakha Darshika, Gyan Ganga, Jaipur, 1997, p.1) The pledge is also equally forthright in this “I become a member of the RSS in order to achieve all round greatness of Bharatvarsha by fostering the growth of my sacred Hindu religion, Hindu society, and Hindu culture. (page 66 above)

The masquerading of RSS as a cultural organization does help it to expand by appealing to the emotions of many. Major leaders of the freedom struggle were very clear about the nature of RSS. “A member of Gandhi’s entourage had praised the efficiency, discipline, courage and capacity for hard work shown by RSS cadres at Wagah, a major transit camp for Punjab refugees. Gandhi quipped back, ‘but don’t forget, even so had Hitler’s Nazis and Fascists under Mussolini’, Gandhi characterized RSS as a communal body with a totalitarian outlook’ (Pyarelal, Mahatma Gandhi: The Last Phase, Ahmedabad, page 440)

Nehru did regard RSS as having traits of fascism. Dr. Rajendra Prasad, the first President of India, had stated that “The RSS is strictly secret as regards its organization. It has consequently developed along fascist lines and is definitely a potential menace to public peace. (Dr. Rajendra Prasad to Sardar Vallabh Bhai Patel, 12 December 1948)

Sardar Patel  wrote “As regards the RSS and the Hindu Mahasabha, the case relating to Gandhiji’s murder… about the participation of the two organizations, but our reports do confirm that, as a result of the activities of these two bodies, particularly the former, an atmosphere was created in the country in which such a ghastly tragedy became possible… The activities of the RSS constituted a clear threat to the existence of the Government and the State. Our reports show that those activities, despite the ban, have not died down. Indeed, as time has marched on, the RSS circles are becoming more defiant and are indulging in their subversive activities in an increasing measure. ”

[Letter 64 cited in Sardar Patel: Select Correspondence19450-1950, vol. 2, Navjivan Publishing House, Ahmadabad, 1977, pp. 276-277.]

We also recall that RSS has been banned thrice, and wriggled out of those bans by wearing the façade of Culture. As we know the ban on Government servants taking part in politics is to ensure that our bureaucracy remains committed to the values of the constitution and not be politically partisan. This ban on Government servants participating in RSS activities has been there for over 50 years. It is the third time that this was done.

In between Janata Party and Atal Bihari Vajpayee were also at the helm of political affairs but this ban was not lifted. Mr. Modi has been in power for the last 10+ years. Why is he taking this decision now? Is it after RSS chief Mohan Bhagwat has been making oblique criticism of the supreme leader? There is a need for cultural activists and social scientists to assess the contribution of RSS to Indian culture. This mask of RSS being a cultural organization needs to be undone and its political agenda grasped for protection of Indian Constitution and democracy. As such it seems that it is a Supra-political outfit.

દક્ષા મડિયા
(23 જુલાઈ 1932 – 25 મે 2024)

દક્ષાબહેનનાં દાદી મહાલક્ષ્મીબહેને અમદાવાદમાં મહિલામંડળની સ્થાપનાની પહેલ કરીને મહિલાઓને આર્થિક રીતે પગભર કરવા પ્રયત્નો કર્યા હતા. આ મંડળમાં ૧૯૨૮માં જવાહરલાલ નહેરુ મહેમાન તરીકે પધાર્યા હતા. દક્ષાબહેનના પિતા દેવપ્રસાદ મહેતા વકીલ હતા અને નાની ઉંમરે તેમનું અવસાન થયું ત્યારે દક્ષાબહેન માતા લીલાવતીબહેનની કૂખમાં ગર્ભરૂપે હતાં, સાલ હતી ૧૯૩૨. મહાલક્ષ્મીબહેને વિધવા પુત્રવધૂ લીલાવતીબહેનને ક્રૂર હિંદુ ક્રિયાકાંડોમાંથી બચાવી લીધાં; વાળ ઉતરાવવા, ચૂડલા ભાંગવા, કાળો સાડલો પહેરવો, ખૂણો પાળવો આદિ અનિષ્ટોમાંથી ઉગારી લીધાં. મહાલક્ષ્મીબહેનની આર્થિક સ્થિતિ પૈસેટકે ઘણી સુખી હતી. દક્ષાબહેનનો ઉછેર બે મોટી બહેનો જ્યોતિર્બાળા (બચુબહેન) અને ઉષાબહેન સાથે ભર્યાભાદર્યા બહોળા સંયુક્ત કુટુંબમાં થયો, જ્યાં અનેક પિતરાઈ ભાઈબહેનો હતાં. તેમાં દક્ષાબહેનનાં ભાનુફોઈબાનાં સંતાનો પ્રેમિલાબહેન, પ્રબોધચંદ્ર અને જ્યોત્સ્નાબહેન પણ ખરાં. જ્યોત્સ્નાબહેન આગળ જતાં ઉમાશંકર જોશીને પરણ્યાં. આમ, આ ત્રણે જણાનો ઉછેર મોસાળમાં એટલે કે દક્ષાબહેનનાં દાદીને ત્યાં થયો હતો.

દક્ષાબહેનનો શાલેય અભ્યાસ અમદાવાદની શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાવિહારમાંથી પૂરો થયો. દક્ષાબહેનને ગાયનનો ખાસ શોખ હતો. રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખ લિખિત નાટક ‘મેનાં ગુર્જરી’ની ભજવણી એકસોથી પણ વધુ વાર થઈ, જેમાંની એક ભજવણી વડા પ્રધાન નહેરુની ઉપસ્થિતિમાં દિલ્હી ખાતે રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં થઈ. આ તમામ ભજવણીઓમાં અભિનેત્રીને પાર્શ્વકંઠ આપનાર પડદા પાછળનાં ગાયિકા દક્ષાબહેન હતાં. જો કે, ગાયન માટે શાસ્ત્રીય તાલીમ તેમણે કદી લીધી નહોતી.

લગ્ન થતાં પહેલાં હાઈસ્કૂલ–કૉલેજનો અભ્યાસકાળ દરમિયાન નવલકથા–નવલિકાના વાચનનો શોખ કેળવેલો, ક.મા. મનુશી, ર.વ. દેસાઈ, પન્નાલાલ પટેલ, અને ચુનીલાલ મડિયાની અનેક કૃતિઓ વાંચી હતી, અને મડિયા સાથે લગ્નનો વિચારસુધ્ધાં પ્રગટે તે પહેલાં મડિયા તેમના પ્રિય ગુજરાતી સાહિત્યકાર થઈ ચૂકેલા. ગુજરાતી અનુવાદો મારફતે શરદબાબુનું સમગ્ર કથાસાહિત્ય વાંચેલું. એકવીસ-બાવીસ વરસની ઉંમરે મોહનભાઈ પટેલની નિશ્રામાં બંગાળી ભાષા શીખીને ટાગોરને બંગાળીમાં વાંચતાં. દક્ષાબહેને મને કહેલું કે, “પ્રોફેસર નિરંજન ભગતની પણ પહેલાં હું બંગાળી શીખી ગઈ હતી.” એ વર્ષોમાં જ બનેવી ઉમાશંકર જોશીને તેમનાં બે સંશોધન પુસ્તકો ‘પુરાણોમાં ગુજરાત’ અને ‘અખો એક અધ્યયન’ની સૂચિ (ઇન્ડેક્સ) બનાવી આપી હતી. ઉમાશંકર જોશીએ મને કહેલું કે, “મારી એકમાત્ર નવલકથા ‘પારકાં જણ્યાં’ને તારાં મમ્મી અને માશીઓ સિવાય બીજા કોઈએ એપ્રિસિયેટ કરી નથી!”

તમન્ના હતી ડૉક્ટર બનવાની, પરંતુ મેટ્રિક પરીક્ષામાં માર્ક્સ ઓછા પડવાથી મેડિકલ કૉલેજમાં પ્રવેશ મળ્યો નહીં. અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજ(મુંબઈ યુનિવર્સિટી)માંથી કેમિસ્ટ્રી-બૉટની સાથે બી.એસસી.નો અભ્યાસ પૂરો કર્યો. એ પછી અમદાવાદની માણેકલાલ જેઠાલાલ લાઇબ્રેરીમાં લાઇબ્રેરિયન મોહનભાઈ પટેલ હેઠળ મદદનીશ લાઇબ્રેરિયન તરીકે ત્રણચાર વર્ષ (લગ્ન થયાં ત્યાં સુધી) કામ કર્યું. આ દરમિયાન ઉમાશંકર જોશીને ઘરે ચુનીલાલ મડિયા સાથે પરિચય થયો અને અંતે પરસ્પર સંમતિથી લગ્ન નક્કી થયાં. લગ્ન વેળા દક્ષાબહેનની ઉંમર ચોવીસ વર્ષ અને મડિયાની ઉંમર ચોત્રીસ વર્ષ હતી.

દક્ષાબહેન

લગ્નની તારીખ લીલાવતીબહેને નક્કી કરી હતી. અમદાવાદ ખાતે પિયરમાં માતા લીલાબહેનને ઘેર(એલિસબ્રિજની શાંતિસદન સોસાયટી)માં લગ્ન લેવાયાં. એ વેળા પજુસણ ચાલતા હોવાથી મડિયાના જૈન પરિવારમાંથી કોઈ પધાર્યું નહીં (મડિયાનાં માતાપિતા ઘણા સમય અગાઉ અવસાન પામ્યાં હતાં). વરપક્ષના આગેવાન બન્યા ઉમાશંકર જોશી. એમની આગેવાનીમાં એમના નિવાસસ્થાન ચોક્સી નિવાસ ખાતેથી જાન નીકળી. જાનૈયા હતા સ્નેહરશ્મિ, રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખ, જયંતિ દલાલ, નિરંજન ભગત, પન્નાલાલ પટેલ, પુષ્કર ચંદરવાકર, પીતાંબર પટેલ, ઈશ્વર પેટલીકર આદિ સાહિત્યકારો અને ઉમાશંકરના નાના ભાઈ દેવેન્દ્રભાઈ. લગ્નની ફોટોગ્રાફી ઉમાશંકર જોશીએ કરી, અદ્યતન જર્મન કેમેરા લાઈકાથી.

મુંબઈમાં લગ્નજીવનમાં બાર વર્ષ વીત્યાં. પહેલાં મલબાર હીલ ખાતે ગવર્નરના બંગલાની બાજુમાં એક મકાન ભાડે રાખ્યું હતું. બે વર્ષ પછી એ જ લત્તામાં વીલ્ડરનેસ રોડ પર ચંદ્રલોક ફ્લેટ ખરીદ્યો. ત્રણ સંતાનો અપૂર્વ, પૂરવી અને અમિતાભના જન્મથી પરિવાર ભર્યોભર્યો બન્યો. મડિયા જાહેર સાંસ્કૃતિક જીવનની વ્યક્તિ હોવાને કારણે દક્ષાબહેન માત્ર મુંબઈમાં રહેતાં નહીં, પરંતુ દેશવિદેશની અનેક વિરલ વિભૂતિઓના ઘનિષ્ઠ સંપર્કમાં આવ્યાં. ઘણીવાર ઘરમાં બહારગામથી આવેલા મહેમાનો ઉતારો કરે. દક્ષાબહેને તેમને સાઉન્ડ ઑફ મ્યૂઝિક, માય ફેર લેડી અને તીસરી કસમ જેવી ફિલ્મો બતાવવા સિનેમા થિયેટરમાં લઈ જાય. મડિયાના સામયિક ‘રુચિ’ની ક્લેરિકલ જવાબદારી દક્ષાબહેન નિભાવતાં.

ઉમાશંકર જોશી મડિયાને ‘મડિયા ધ મધર’ કહેતા, પણ એ જવાબદારી દક્ષાબહેનને હિસ્સે પણ આવી હતી. ગુલાબદાસ બ્રોકર ઘર બહારનું ખાણું ખાતા નહીં, તેથી મેળાવડામાં બ્રોકર માટેની ભોજનવ્યવસ્થા કરવા માટે દક્ષાબહેન ઘરે રાંધેલું ટિફિન મડિયા સાથે મોકલતા. ચંદ્રલોકમાં ઘરકામમાં મદદ માટે એક બહેન ગંગાબહેન રાખેલાં. મુંબઈ છોડ્યા પછી પણ ગંગાબહેન સાથેનો ઘરોબો ગંગાબહેનના અવસાન સુધી રહ્યો.

૧૯૬૮ના અંતમાં મડિયાના છેતાળીસ વર્ષની ઉંમરે થયેલા અકાળ અવસાન પછી ૧૯૬૯માં બાળકો સાથે અમદાવાદ જઈ માતા લીલાબહેન સાથે વસવાટ શરૂ કર્યો. મુંબઈની ન્યૂ એરા સ્કૂલમાં ભણતાં ત્રણે બાળકો અમદાવાદની શેઠ સી.એન. વિદ્યાવિહારમાં ગોઠવાયાં. અહીં બહેન ઉષા અને બનેવી ભાનુ ત્રિવેદી અને પિતરાઈ ભાઈ શાંતિપ્રસાદ મહેતાનું સાંન્નિધ્ય સાંપડ્યું; ઉપરાંત, ઉમાશંકર જોશીનું સાંન્નિધ્ય તો ખરું જ. ૧૯૬૯-૭૧ બે વર્ષ ‘સંદેશ’માં લીલાબહેન પટેલ સાથે ‘સ્ત્રી’ સામયિકમાં કામ કર્યું. બાળકો મોટાં થતાં જતાં હતાં અને ખર્ચા વધતા હતા, આવક ક્ષીણ થતી જતી હતી અને મોંઘવારી વધતી જતી હતી.

૧૯૭૭માં નવજીવન ટ્રસ્ટમાં જોડાયાં. શરૂઆતમાં ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ભાષાઓમાં છપાતા ગ્રંથોનું પ્રૂફરીડિંગ કરતાં. પછીથી ગાંધીજીનાં લખાણોનાં વિદેશી ભાષાઓમાં અનુવાદ, પ્રકાશન અને કૉપીરાઇટ બાબતે વિદેશી અનુવાદકો–પ્રકાશકો સાથેની વાટાઘાટનો કૉરસ્પૉન્ડન્સ દક્ષાબહેન સંભાળતાં. ૧૯૯૪માં નવજીવનમાંથી નિવૃત્ત થયાં તે પછી પણ ૨૦૦૩ સુધી દક્ષાબહેને એની ઑફિસે જઈ માનદ્દ ધોરણે સેવા કરી. એ પછી નવજીવન દક્ષાબહેનને ઘરે કામ મોકલતું, એ પ્રથા ૨૦૧૫ સુધી ચાલુ રહી. નવભારતમાં પુનર્મુદ્રિત થતાં મડિયાનાં પુસ્તકોનાં પ્રૂફ ચકાસવાનો આગ્રહ દક્ષાબહેને છેક સુધી રાખ્યો. નવજીવનમાં સુશીલા નાયરના સંગાથમાં ‘ધ કલેક્ટેડ વર્ક્સ ઓવ્ મહાત્મા ગાંધી’ના કેટલાક ગ્રંથોનાં પ્રૂફની જવાબદારી નિભાવી. ગ્રંથ ‘પટેલ એ લાઇફ’ની એક્નૉલેજમેન્ટ નોંધમાં લેખક રાજમોહન ગાંધીએ દક્ષાબહેનનો આભાર માન્યો છે. નવજીવનમાં જોડાયાં, એ પહેલાંનાં સાતઆઠ વરસોમાં અમદાવાદ નિવાસ વેળા તોલ્સ્તોયકૃત નવલકથાઓ ‘વૉર ઍન્ડ પીસ’ અને એના ‘કેરેનીના’, બોરીસ પાસ્તરનાકકૃત નવલકથા ‘ડૉક્ટર ઝિવાગો’, તથા ચૅખોવકૃત નવલિકાઓના અંગ્રેજી અનુવાદ વાંચ્યા. નૅશનલ બુક ટ્રસ્ટ ઑવ ઇન્ડિયાને એક અસમિયા નવલકથાનો હિન્દીમાંથી ગુજરાતી અનુવાદ કરી આપ્યો. એ વર્ષોમાં ઘર સગાંવહાલાંથી ભર્યું ભર્યું રહેતું. લગભગ દર અઠવાડિયે પ્રોફેસર નિરંજન ભગત ઘરે આવે અને ઊંચા સાદે જાહેરજીવનની અને રાજકીય ચર્ચાઓ જામે, જેમાં ઉષાબહેન, ભાનુભાઈ અને જો અમદાવાદમાં હોય તો ઉમાશંકર જોશી અને દેવેન્દ્રભાઈ પણ ભાગ લે. તેમનાં સંતાનો તથા અમે બાળકો તો ખરાં જ! દક્ષાબહેનનું પિયરનું લાડકું નામ ‘બેબી’ હતું. લગ્ન અગાઉ મડિયાએ લખેલા પ્રેમપત્રોમાં સંબોધન ‘બેબી’ને કર્યું છે. નિરંજન ભગત દક્ષાબહેનને ‘બેબીબહેન’ કહીને સંબોધતા.

એક નિવૃત્ત ન્યાયાધીશે અંગ્રેજીમાં લખેલું એક કાયદાકીય લખાણ દક્ષાબહેનને પ્રૂફરીડિંગ માટે મોકલાવેલું. વાંચીને દક્ષાબહેને એ મતલબનું સૂચન કર્યું હતું કે, જે રીતે વાક્યરચના કરી છે તેમાંથી આ પ્રકારે અર્થ નીકળે છે, જે લખાણના સમગ્ર સૂર સાથે સુસંગત નથી. એ અર્થ તમને અભિપ્રેત છે કે નહીં, તે નક્કી કરીને આ વાક્યરચના જેમની તેમ રાખશો અથવા આ પ્રમાણે બદલશો. દક્ષાબહેને કાઢેલી ક્વેરીથી ન્યાયાધીશ દંગ રહી ગયા, અને કહ્યું કે, “દક્ષાબહેને એ ક્વેરી ના કાઢી હોત તો છબરડો થાત!” દક્ષાબહેન કહેતાં કે, “પ્રૂફરીડરે લખાણ મારફતે લખનારના મનોગતમાં ઊંડા ઊતરી લખાણ બાબતે સૂચન કરવાનાં હોય. પ્રૂફરીડિંગ એટલે માત્ર જોડણી અને વાક્યરચના તપાસવી એમ નહીં, કમ્પોઝ થયેલું મેટર મૂળ મેટર સાથે સરખાવી જોવું તેમ નહીં.” દક્ષાબહેને પ્રોફેશનલ (વ્યાવસાયિક) મહિલા હતાં.

બાળપણથી નૃત્ય અને ગાયનનો શોખ. પાંચ વર્ષનાં દક્ષાબહેને કરેલું નૃત્ય ‘હું તો નાનું નટબાળ’ ઉમાશંકર જોશીને ૧૯૭૦માં પણ યાદ હતું (લેખ ‘મડિયારાજા’, ગ્રંથ ‘મડિયાનું મનોરાજ્ય’). અમદાવાદ આવીને વસ્યા પછી સમર્થેશ્વર ફ્લૅટ્સમાં તેમણે વર્ષો સુધી નવરાત્રી પર ગવડાવેલા ગરબા હજી મને યાદ છે, અફસોસ છે કે તેમનું રેકૉર્ડિંગ થઈ શક્યું નહીં. ઘરમાં ઘરકામ કરતી વેળા ગરબા કે ફિલ્મી ગીતો ગણગણતાં રહેતાં. આશા ભોંસલે તેમની પ્રિય ગાયિકા હતી. એમનો ગાવાનો શોખ અને સંગીતની સૂઝ અપૂર્વ અને પૂરવીમાં ઊતરી આવ્યાં. એ બંનેએ સી.એન. વિદ્યાવિહારમાં ભણતી વેળા શાસ્ત્રીય ગાયનની તાલીમ લીધી. પૂરવીને કુમુદિની લાખિયા હેઠળ કથ્થક નૃત્યની અને અપૂર્વને ઉમેશભાઈ ઉસ્તાદ પાસે તબલાંવાદનની તાલીમ અપાવી. મારી કલાસાધનામાં એ પ્રેરણાસ્રોત હતા. એમ ત્રણે ભાઈબહેન એમને માનાર્થે બહુવચનથી ‘મમ્મી’ સંબોધતાં.

૨૦૧૯માં પડી ગયાં અને થાપાની સર્જરી કરાવી પછી શારીરિક રીતે ક્ષીણ થતાં ગયાં. ૨૦૨૪ની 25 મેએ બાણું વર્ષની ઉંમરે કાર્ડિયાક એરેસ્ટથી મૃત્યુ પામ્યાં. મડિયાના અવસાન પછી પંચાવન વર્ષ જીવ્યાં.

છેલ્લી ઘડી સુધી જીવનરસ ઉત્કટ હતો, સ્મૃતિ અકબંધ હતી, દિમાગ સતેજ હતું. આ ચાર વર્ષમાં પણ સમાચારો વિગતવાર વાંચે, પોતાના રાજકીય વલણ સ્પષ્ટ કરે. ફેસબુક પર પોસ્ટ મૂકે, પ્રતિભાવ આપે. વોટ્સએપ પર રાજકીય ચર્ચાઓ કરે. છેલ્લાં પાંચ વરસમાં ચુનીલાલ મડિયાની તમામ તેર નવલકથાઓનું પુનર્વાચન કર્યું, નારાયણ ગંગોપાધ્યાય કૃત નવલકથા બંગાળી ‘ઝંઝાનિલ’નું તથા શરદબાબુની કેટલીક નવલકથાઓનું પણ. મને કહેલું, “એકૅડેમિશિયન્સ મડિયાનો મહિમા કરવા બાબતે ઊણા ઊતર્યા છે.” આ છેલ્લાં પાંચ વરસોમાં એમેઝોન પ્રાઇમ અને યુટ્યૂબ પર જૂની-નવી અનેક ફિલ્મો જોઈ. શાહરુખ અને આમીર ખાન તેમના પ્રિય અભિનેતાઓ હતા. વિદેશી ફિલ્મો પણ પસંદ હતી, ‘ઇમોર્ટલ બીલવીડ’, ‘અમાડિયસ’, ‘ઓલીવર’ – મ્યુઝિકલ, ‘હ્યુગો’. મારા સહવાસમાં રહીને દક્ષાબહેનને પણ બીથોવન અને મોત્સાર્ટ સાંભળવાનો ચસ્કો લાગ્યો હતો.

પાંચ ફૂટ ચાર ઈંચ ઊંચાઈ, ગોરો વાન, લાંબો ચહેરો. યુવાનીમાં ઘેરા કથ્થઈ વાળ પગની પાની વળોટીને ભોંય સુધી વિસ્તરે. બંગાળી ઢબે કલકત્તી, મહેશ્વરી, ચંદેરી, અને મરાઠી સાડીઓ પહેરે. અજાણ્યા લોકો પહેલી નજરે માની નહોતા શકતા કે દક્ષાબહેન ગુજરાતી છે. માત્ર છત્રીસ વર્ષની ઉંમરે વિધવા થઈને આર્થિક વિટંબણાઓ સામે ઝઝૂમીને ત્રણ બાળસંતાનોને ઉછેર્યાં, એ સિદ્ધિનો તેમને સંતોષ હતો.

જો કે, ૨૦૨૪ના માર્ચમાં દક્ષાબહેને મને કહ્યું હતું, “મડિયાના સાન્નિધ્યમાં જો તમે ત્રણેય સંતાનો ઊછર્યાં હોત, તો તમારું વ્યક્તિત્વ કંઈક જુદું જ હોત!” ૨૦૨૨માં કહ્યું હતું, “મને ઘણી વાર વિચાર આવતો કે મડિયા જ્યાં હશે ત્યાંથી જાણી શકતા હશે કે હું ક્યાં છું? હું કઈ હાલતમાં છું? હું શું કરું છું?”

અંદરખાને આસ્થા ધરાવતાં હશે પણ ક્રિયાકાંડ અને વિધિઓમાં જરા ય માનતાં નહોતાં. ખુદ્દારી તો તેમને ગળથૂથીમાં મળી હતી. નવજીવનમાં કામ કરતાં ત્યારે એક સહકાર્યકરે તેમને પૂછેલું, “મડિયાના અવસાન પછી તમને કેટલા રૂપિયાની થેલી મળી હતી?” દક્ષાબહેને જવાબ આપેલો, “એક રૂપિયાની નહીં! ઊલટાનું, મડિયાએ પોતાને મળેલા નગદ સોનાના બે સુવર્ણ ચંદ્રકો ૧૯૬૨માં ભીડમાં મુકાયેલી ભારત સરકારને અર્પણ કર્યા હતા.”

0-0-0

સૌજન્ય : “નવનીત – સમર્પણ”; જુલાઈ 2024; પૃ. 121-126

છબિ સૌજન્ય : અમીતાભ મડિયા