રમેશ ઓઝા
એક પ્રસંગ તો બહુ જાણીતો છે અને કદાચ તમે પણ સાંભળ્યો હશે. ૧૯૪૨ની ભારતછોડો લડત વખતે મુંબઈમાં ગોવાળિયા ટેંક(આજનું ઑગસ્ટ ક્રાંતિ મેદાન)માં પોલીસે સત્યાગ્રહીઓ ઉપર લાઠીચાર્જ કર્યો અને અનેક સત્યાગ્રહીઓની ધરપકડ કરી એમાં એક મહિલા પણ હતી અને તેનાં શરીર પર સોનાનાં આભૂષણ હતાં. એ બહેને તરત એ સોનાનાં દાગીના કાઢીને બાજુમાં ઊભેલા એક ભાઈને આપ્યા અને કહ્યું કે ફલાણી જગ્યાએ મારું ઘર છે એટલે તમે આ દાગીના મારા ઘરે આપી આવજો. એ ભાઈએ અચંબો પામીને એ બહેનને કહ્યું કે, બહેન, તમે મને ઓળખતાં પણ નથી, અને તમે એક અજાણ્યા આદમી પર ભરોસો કરીને મૂલ્યવાન દાગીના આપો છો? એ બહેને કહ્યું કે તમે ખાદી પહેરો છો, ગાંધીજીના માણસ છે અને એટલી ઓળખ પૂરતી છે. મને ખાતરી છે કે આ દાગીના તમે મારા ઘરે પહોંચાડી દેશો.
આને કહેવાય શાખ. અમુક પ્રકારની જીવનદૃષ્ટિ, ફિલસૂફી અને મૂલ્યનિષ્ઠા જે લોકો સ્વીકારે છે તેનાં આચરણમાં તે ઉતરે છે અને એવા લોકો તેને આત્મસાત કરી લે છે. એમાં માનનારાઓનો એક પરિવાર બને છે અને એ પરિવારની એક શાખ બને છે. ગાંધીનો પરિવાર ઉપર કહી એવી એક શાખ ધરાવતો હતો. એમાં ખોટ્ટા સિક્કા ન જ નીકળે એવું નથી, ઘણાં નીકળતા હતા, પણ ગણ્યાગાંઠ્યા. શાખ જે તે સમૂહના એકંદર આચરણ દ્વારા બને છે અને તે સારી અને નરસી બંને હોઈ શકે છે.
રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના સરસંઘચાલક મોહન ભાગવતે ૧૯મી ડિસેમ્બરે પૂનામાં ‘ભારત એક વિશ્વગુરુ’ વિષય પર બોલતા કહ્યું હતું કે, “આપણે સદીઓથી એક સાથે સામંજસ્યપૂર્વક રહીએ છીએ અને એ જ તો વિશ્વને આપવા માટેની આપણી પાસે અમૂલ્ય વસ્તુ છે. આપણે આ (સામંજસ્યપૂર્વકનું સહઅસ્તિત્વ) વારંવાર, ફરીફરી જીવી બતાવીને વિશ્વને ઉદાહરણરૂપે આપતા રહેવાનું છે. રામ મંદિર બન્યા પછી કેટલાક લોકોને એમ લાગવા માંડ્યું છે કે તેઓ જ્યાં ત્યાં વિવાદો પેદા કરીને હિંદુઓના નેતા બની જશે. આ સ્વીકાર્ય નથી.” મોહન ભાગવતે આ પહેલાં અનેકવાર કહ્યું છે કે મુસલમાનો વિનાનો દેશ અધૂરો છે. વિરોધ પક્ષ વિરોધ કરવા માટેનો પક્ષ નથી, પણ પ્રતિવાદ કરનારો પ્રતિપક્ષ છે. જ્યાં પક્ષ હોય ત્યાં પ્રતિપક્ષ હોવાનો જ અને તેનું સ્વાગત કરવું જોઈએ. લોકતાંત્રિક સભ્ય સમાજની આ જરૂરિયાત છે.
મોહન ભાગવત વર્ષોથી વખતો વખત ઉપનિષદના ઋષિઓની, બુદ્ધ અને મહાવીરની, વિવેકાનંદ અને ગાંધીની યાદ અપાવે તેવાં નિવેદનો કરતા રહે છે. પણ પેલા ગોવાળિયા ટેંકના સત્યાગ્રહી બહેનને બાજુમાં ઊભેલા ખાદીધારી ગાંધીજન ઉપર જેટલો ભરોસો હતો એટલો ભરોસો તમને બેસે છે? નથી બેસતો, કારણ કે સંઘની શાખ જુદી છે. કથની અને કરણીમાં અંતર છે. ઉપર કહ્યા એવા ઋષિ મુનિ અને સંતોની યાદ અપાવનારાં એક બે નહીં સેંકડો નિવેદનો સંઘ પરિવારના નેતાઓએ કર્યા છે, પણ પ્રત્યક્ષ આચારણ જુદું હોય છે. ‘બંચ ઓફ થોટ્સ’ નામના પુસ્તકમાં ગોલવલકર ગુરુજી જે લખી ગયા છે એ મોહન ભાગવત કહે છે એના સામેના છેડાનું છે તો વિશ્વાસ કોના પર કરવો? ગોલવલકર ગુરુજીના અમુક અમુક વિચારો કાલબાહ્ય છે અથવા તો તે તેમનો અંગત અભિપ્રાય હતો અથવા સંઘે પોતાની વિચારધારા હવે બદલી છે એમ આજ સુધી કોઈએ કહ્યું નથી. ‘બંચ ઓફ થોટ્સ’ તેઓ છાપે છે અને વેચે છે. મોહન ભાગવત જે કહે છે એનાથી બિલકુલ સામેના છેડાના લેખો સંઘના મુખપત્રોમાં છપાતા રહે છે. ખાતરી કરી શકો છો.
દરેક વખતે ચૂંટણી જીતવા માટે જે તે મુદ્દો ચગાવીને કે સળગાવીને મુસ્લિમ વિરોધી વાતાવરણ પેદા કરવામાં આવે છે એ ક્યાં અજાણ્યું છે. લોકસભાની ગત ચૂંટણી વખતે વડા પ્રધાને મુસલમાનોનું નામ લઈને જે પ્રચાર કર્યો હતો એ તો તાજી ઘટના છે. “ખરા અર્થમાં વિશ્વગુરુ બનવું હોય તો સામંજસ્યપૂર્વકના સહઅસ્તિત્વનો ઉજ્વળ દાખલો ભારતે વિશ્વને આપતા રહેવું જોઈએ” એવો મોહન ભાગવતે આપણને જે બોધ આપ્યો એનાથી બિલકુલ વિસંગત પ્રચાર અને પ્રવૃત્તિ તેમનો પરિવાર કરે છે. મને યાદ નથી કે મોહન ભાગવતે ક્યારે ય કોઈને વાર્યા હોય કે ટપાર્યા હોય. ખેલ પૂરો થાય એ પછી ખેલદિલીની વાતો કરવાની, પણ ખેલ ખેલાતો હોય ત્યારે ગમે તે માર્ગ અપનાવવામાં આવે મૂંગા રહેવાનું. લોકસભાની ચૂંટણી પછી આપણને મોહન ભાગવતની મંગલવાણી સાંભળવા મળી હતી.
૧૯૯૨માં અયોધ્યા આંદોલન વખતે તે સમયના સરસંઘચાલક બાળાસાહેબ દેવરસના નાના ભાઈ ભાઉરાવ દેવરસે વડા પ્રધાન નરસિંહ રાવને મળીને ખાતરી આપી હતી કે ચિંતા નહીં કરતા, આ માત્ર પ્રતીકાત્મક કારસેવા છે, મસ્જીદને હાથ લગાડવામાં નહીં આવે. ઉત્તર પ્રદેશના બી.જે.પી.ના મુખ્ય પ્રધાન કલ્યાણ સિંહે સર્વોચ્ચ અદાલતને સોગંદનામું કરીને કહ્યું હતું કે કોઈ પણ સંજોગોમાં મસ્જીદની રક્ષા કરવામાં આવશે. પણ એ પછી ૬ઠ્ઠી ડિસેમ્બર ૧૯૯૨નાં રોજ જે બન્યું એ તમે જાણો છો. લાલકૃષ્ણ અડવાણીએ કહ્યું કે મસ્જીદ તોડી નખાઇ એ તેમના લલાટ પર ન ભૂંસી શકાય એવું લાગેલું કલંક છે. મુરલી મનોહર જોશી જ્યારે મસ્જીદ તોડવામાં આવી ત્યારે રાજી થઈને હસતા હતા. એ પછી તરત જ યોજાયેલી ત્રણ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણીમાં ભા.જ.પ.ના પ્રચારનું સૂત્ર હતું; ‘જો કહા વહ કિયા.’
તો ગાંધીપરિવારથી ઊલટું સંઘપરિવારની આ શાખ છે. તેમણે જે વિચારધારા, જીવનમૂલ્યો અને અભિગમ અપનાવ્યાં છે અને આત્મસાત કર્યા છે એમાં સાધનશુદ્ધિ, ટેકીલાપણું, એકવાક્યતા, પારદર્શકતા નથી. સદ્દગુણ એ માણસની નબળાઈ છે અને સદ્દગુણ ઉપાસ્ય નથી એમ હિન્દુત્વવાદીઓના આદ્ય વિચારક વિનાયક દામોદર સાવરકર કહી ગયા છે. ગાંધીનો માર્ગ જુદો હતો. લોકો હિંસા કરે તો ગાંધીજી ઉપવાસ કરતા. તેમના કોઈ સાથીની શિથિલતા નજરે પડે તો ગાંધીજી પ્રાયશ્ચિત કરતા. પોતાના સગા પુત્ર મણિલાલ ગાંધીએ કરેલી ભૂલ માટે ગાંધીજીએ ઉપવાસ કરેલા.
એક એ પરિવાર હતો, એક આ પરિવાર છે. એક એ શાખ હતી, એક આ શાખ છે.
પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 26 ડિસેમ્બર 2024
શૈક્ષણિક સામયિકમાં ‘સાધુ’ના ગોળગોળ વખાણ કરવાથી વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો ગેરમાર્ગે દોરાય છે. લોકાભિમુખ નઈ તાલીમની કેળવણી દ્વારા સંતુલિત વિકાસ સાધવા પ્રયત્નશીલ સંસ્થા – ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ ટ્રસ્ટ, આંબલા દ્વારા ‘કોડિયું’ સામયિક પ્રસિદ્ધ થાય છે. કેળવણીકાર નાનાભાઈ ભટ્ટ / મનુભાઈ પંચોળી આદ્યતંત્રી રહ્યા હતા. હાલ તંત્રી ડો. અરુણ દવે છે અને સહતંત્રી ડો. દિનુ ચુડાસમા છે.