કેરળના તિરુવનન્થપુરમમાં વીસમી જુલાઈથી ચાર દિવસ માટે યોજાયેલા અગિયારમા ‘ઇન્ટરનૅશનલ ડૉક્યુમૅન્ટરી ઍન્ડ શૉર્ટ ફિલ્મ – ફૅસ્ટિવલ’માં આનંદ પટવર્ધનને લાઇફટાઇમ અચિવમૅન્ટ ઍવૉર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો. તે વખતે તેમણે આપેલું વ્યાખ્યાન અહીં ઉતાર્યું છે.

કેરળવાસીઓ, તમારો આભાર, માત્ર આ સન્માન માટે નહીં, તમે જે છો તેના માટે પણ. તમે એક એવું રાજ્ય છો કે જેમાં આત્યંતિક જમણેરી પરિબળો, તેમની પૂરેપૂરી તાકાત લગાવવા છતાં ય, સંસદમાં એક કરતાં વધુ બેઠકો મેળવી શક્યાં નથી. તમે સમાજ તરીકેનો તમારો ભાવ જાળવી રાખ્યો છે. એ ભાવનું તમે ધાર્મિક ઓળખમાં પતન થવા દીધું નથી. કેરલાઇટ એટલે કે કેરળવાસી હોવું એ હિન્દુ, મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી કે યહૂદી હોવા કરતાં વધુ અર્થપૂર્ણ છે. વળી, ભારત જેનું ‘વિકાસ’ તરીકે પ્રદર્શન કરે છે, તે અવિચારી ઔદ્યોગિકીકરણ અને પર્યાવરણવ્યવસ્થા (ઇકોસિસ્ટમ્સ)ના વિનાશને શરણે તમે એક રાજ્ય તરીકે ગયા નથી, એટલા માટે તમારો આભાર માનવાનો. અમને શ્વાસ લેવાની તક આપવા માટે – અને આ શબ્દાર્થે પણ સાચું છે – તમારો આભાર.

આ ‘ઇન્ટરનૅશનલ ડૉક્યુમૅન્ટરિ ઍન્ડ શૉર્ટ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ ઑફ કેરળ’ અને ‘ચલચિત્ર અકાદમી’નો પણ આભાર માનું છું. આ ઉપક્રમો સહુ કાર્યકર્તાઓની ઘણી મહેનતને કારણે  વર્ષોથી ચાલતા રહ્યા છે. તેનો આરંભ કરનાર અને કપરા સંજોગોમાં પણ તેમને ટકાવી રાખનાર રાજકીય પક્ષના દર્શનને પણ હું ધન્યવાદ આપું છું.

મને ખ્યાલ છે કે અત્યારે મારે સિનેમાની વાતને ચાતરી જવાની નથી, એટલે હવે હું એના તરફ આવવા માટે કોશિશ કરીશ. મારી સમસ્યા એ છે કે મારી ફિલ્મો હું જે દુનિયામાં રહું છું તે વિશેની છે અને તે દુનિયા બહુ ઝડપથી બદલાઈને વધુ ખરાબ થઈ રહી છે. આજે મને જે સન્માન અપાઈ રહ્યું છે, તેવું સન્માન મને થોડાંક વર્ષો પૂર્વે પણ મળ્યું હતું. એ ૨૦૧૪ની સાલ હતી અને અત્યારે જે વડાપ્રધાન છે, તે સત્તા પર આવવાની તૈયારીમાં હતા. મારી ફિલ્મો દુનિયામાં કોઈ પરિવર્તન લાવી છે કે કેમ એ અંગે ચિંતન કરું તો હું એવા તારણ પર આવું છું કે એ પરિવર્તન લાવી શકી નથી. એ ફિલ્મોથી કોઈ બદલાવ આવ્યો હોત, તો આપણે જે લોકોને ચૂંટ્યા એમને ન ચૂંટ્યા હોત. મને એ પણ ખબર છે કે મારી ફિલ્મોથી દુનિયા બદલાશે એવી મારી અપેક્ષા એ એક જાતનું અભિમાન છે, એમ અહીંના શ્રોતાઓને અને બીજાઓને પણ લાગશે. પણ ખરેખર, હું એવો કવિ નથી કે જે પોતાના જ માટે લખતો હોય, એવો ગાયક નથી કે જે બાથરૂમમાં જ ગાતો હોય કે એવો ચિત્રકાર નથી કે જે ચિત્રપ્રદર્શનોની ગૅલેરીઓ માટે જ ચિત્રો કરતો હોય. દુનિયા મારી ફિલ્મોની નોંધ લે એ હું ઇચ્છું છું, એ મારી મહત્ત્વાકાંક્ષાનું સ્તર છે. એના વિના હું ફિલ્મો બનાવી જ ન શકું.

હું નિષ્ફળ નીવડ્યો છું એવા તારણ પર હું જ્યારે પહોંચ્યો, ત્યારે ૨૦૧૪માં જે અનિષ્ટ થવાનું છે, તેના સંકેત મળી ચૂક્યા હતા. પણ મારા જેવા લોકો, અમારી ફિલ્મો ખરાબ હતી એટલા માટે નિષ્ફળ નથી, એવું પણ નથી કે અમે અમારી વાત લોકોને કમ્યુિનકેટ નહીં કરી શક્યા. અમારી ફિલ્મો નિષ્ફળ એટલા માટે નીવડી કે અમારી ફિલ્મો દૂર દૂર પહોંચાડવા માટેની વ્યવસ્થા (મિકેનિઝમ) નિષ્ફળ નીવડી હતી. એ બતાવવાનો મુદ્દો દેશના જુદા-જુદા હિસ્સામાં સત્તા ધરાવનારા માટે અગ્રતાક્રમે ન હતો. આજે, ચાર વર્ષે વાત વધુ વણસી છે.

આજના ભારતમાં તમને અભિવ્યક્તિનું સ્વાતંત્ર્ય નથી, સિવાય કે તમે જમણેરી વિચારધારા ધરાવતા હત્યારા હો, લિન્ચ મૉબ એટલે કે હત્યા કરનાર ટોળાંનો હિસ્સો હો, દલિત-દુર્બળ-લઘુમતી વર્ગોના માણસોનું ખૂન કરનાર હો કે તેમની મહિલાઓ પર બળાત્કાર કરનાર હો. તમે એવા હો, તો પછી તમને માત્ર અભિવ્યક્તિનું સ્વાતંત્ર્ય જ નહીં, સજામાંથી મુક્તિ પણ છે. તમારી ધરપકડ ભાગ્યે જ થશે. એમાં ય તમને જામીન મળશે એટલું જ નહીં પણ એ મળ્યા પછી મંત્રીઓ તમને હાર પહેરાવીને આવકારશે.

આજે આપણે મીડિયાના કૉર્પોરેટાઇઝેશન સામે લડવાનું છે. ફાસીવાદીઓ સત્તા પર આવે, ત્યારે કૉર્પોરેટ્‌સ શું કરતા હોય છે, તે જાણવા માટે તમારે દૂરના ઇતિહાસમાં જવાની જરૂર નથી. આજે મીડિયાને ચાબૂક ફટકારી હાંકવા માટે કોઈ ગૉબેલ્સની જરૂર નથી. એ કામ કૉર્પોરેટ્‌સે કરી નાખ્યું છે. આઝાદીનો રોમાન્સ પૂરો થયા પછી, લોકોને ઉત્તમ શિક્ષણ આપવા માટેના સિદ્ધાન્તને આપણે ભૂલી ગયા. પછીનાં વર્ષોમાં ઇન્ટરનૅશનલ મૉનેટરી ફન્ડ (આઇ.એમ.એફ.) અને વિશ્વબૅન્કે આપણા પર ખાનગીકરણ ખરેખર લાદીને નવા રૂપમાં બ્રાહ્મણવાદ ઊભો કર્યો. 

આઇકોનોગ્રાફી એટલે સાંસ્કૃિતક અને જાહેરજીવનની પ્રતીમાઓ તેમ જ પ્રતીકોનાં અર્થઘટન બદલાઈ શકે છે. ભગવા ઝંડા હેઠળ તિરંગો હંગામી ધોરણે ઢંકાઈ શકે. હિન્દુત્વ કૅન બિકમ અ ન્યુ નૅશનલ – હિન્દુત્વ એ નવું રાષ્ટ્રીયત્વ બની શકે. પણ બ્રાહ્મણવાદ હંમેશાં ત્યારે જ શાસન કરી શકતો હોય છે કે જ્યારે તેની સામે તિરસ્કાર માટેનું એક નિશાન હોય. બ્રાહ્મણવાદ એક વર્ગ કે વર્ણમાં બંધાયેલો નથી. એ લોકોને બાકાત કરનારું એવું માનસ (ઍક્સ્કલઝિવિસ્ટ માઇન્ડસેટ) છે. આ માનસ હંમેશાં કોઈને તિરસ્કારવા ઇચ્છે છે, જેના માટે એને દુશ્મનની જરૂર હોય છે. સોશિયલ મીડિયાના સ્વરૂપે આવેલી નવી ટેક્નોલૉજિ તિરસ્કારને ટોળાંની અંદરના દરેક હત્યારાના  ખિસ્સામાંના મોબાઇલ થકી સર્વત્ર લઈ જાય છે. તિરસ્કારનું માનસ ધરાવતા લોકો બીજાને બંદૂક ચલાવતા શીખવે છે અને તેમને કારણે આપણે માનવ-અધિકાર માટેના અનેક લડવૈયા ગુમાવ્યા છે. આવાં દુઃખદ મૃત્યુની યાદ આપણને અત્યારે કવિતા લંકેશની ઉપસ્થિતિને કારણે પણ આવે છે.

આપણે કઈ રીતે લડી શકીએ ? આપણે હિંસાની સામે હિંસા ન કરી શકીએ. આપણે એ માત્ર લાગણી અને વિચાર સાથે કામ પાડીને કરી શકીએ. એક સાંસ્કૃિતક યુદ્ધ ખેલાઈ રહ્યું છે. આપણે પ્રદેશ, પક્ષ ,સામાજિક વર્ગ અને વર્ણથી ઉપર ઊઠીને એવી સંસ્કૃિતનું સર્જન કરવું પડશે. જે જાતિવિહીન, વર્ગવિહીન, લોકશાહી, ન્યાયપૂર્ણ અને કરુણાપૂર્ણ હોય. આપણે સાંસ્કૃિતક લડવૈયા છીએ. આપણાં શસ્ત્રો એ વિવેક અને સંવેદનાં છે.

આપ સહુનો ફરીથી આભાર માનું છું અને તેને મારા આગામી કામ માટેના સહયોગ તરીકે સ્વીકારું છું.

૦૫ ઑગસ્ટ, ૨૦૧૮

[અનુવાદ : સંજય શ્રીપાદ ભાવે]

સૌજન્ય “નિરીક્ષક”, 16 અૉગસ્ટ 2018; પૃ. 10

આસામમાં રહી ગયેલાં નામો અંગેની તેમ જ આનુષંગિક કારવાઈ બાબતે આગામી ૧૬મી ઑગસ્ટે સુપ્રીમ કોર્ટ સુનવાઈ કરશે પણ જે માહોલ બન્યો છે તે વ્યાપક રાષ્ટ્રીય નિસબતની બાબત છે. ‘તો ગૃહયુદ્ધ થશે’ એ મતલબના મમતા બેનરજીના ઉદ્‌ગારો અને નેશનલ રજિસ્ટર ઑફ સિટિઝન્સને પરબારા રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સાથે સાંકળતી અમિત શાહની વીરવાણી : લાગે છે, ૨૦૧૯ના ચુનાવી જંગનો પૂર્વરંગ નાના પડદા થકી આપણાં દીવાનખાનાઓમાં ખાબકી પડ્યો છે.

આ એન.આર.સી. આખરે છે શુ? નાગરિક નોંધણીપત્રકનો મુદ્દો આ ક્ષણે અગત્યનો એ વાસ્તે છે કે આસામ વર્ષોથી, ‘વિદેશી નાગરિકો’ના પ્રશ્ને, ખરું જોતાં વ્યાપક અને મૂળગામી સમજના ધોરણે તો ૧૯મી સદીથી કંઈક અસ્વસ્થ રહેલ છે. હજુ થોડા દસકાઓ પૂર્વે ‘વિદેશી’ સંજ્ઞા અસમિયા ઉદ્‌ગારોમાં આસામ બહારના હર હિંદુસ્તાની સુધ્ધાં માટે છૂટથી વપરાતી હતી. પરપ્રાંતીયો આવ્યા અથવા એમને લાવવામાં આવ્યા, એથી આપણું સમાજજીવન ડહોળાયું અને અસ્તવ્યસ્ત થયું છે, એવી એક લાગણી પણ કેટલેક અંશે રહેતી આવી છે. ૧૯મી સદીના સાંસ્થાનિક વારામાં આાસમમાં જ ‘પ્લાન્ટેન્શન ઇકોનોમી’નો દોર શરૂ થયો અને પ્રદેશની પ્રમુખ પ્રવૃત્તિ પેઠે ઊંચકાયો એને સારુ છોટા નાગપુર વગેરે વિસ્તારોના આદિવાસીઓથી માંડીને બંગાળના મુસ્લિમ ખેડૂતો સહિતના ખાસા હિસ્સાને આસામમાં વસાવાયો હતો. સરહદી વિસ્તાર અને સંયોગવશ પડેલા ભાગલા પણ સીમાપારની અવરજવરનો એક સંદર્ભ પૂરો પાડે છે, અને બાંગલાદેશના મુક્તિસંઘર્ષગત નિર્વાસિતોનો (અહીં એમના પુનર્વસન સહિતનો) પણ ચોક્કસ સંદર્ભ છે.

આસામની આ અસ્વસ્થતા, અજંપાને વટીને આક્રોશ અને આંદોલન સ્વરૂપે આજથી સાડા ત્રણ દાયકા પર એક નિર્ણાયક મોડ પર પ્રગટ થઈ અને ૧૯૮૫માં તત્કાલીન વડાપ્રધાન રાજીવ ગાંધીએ આ આંદોલનના નેતાઓ સાથે સમાધાનની એક ફોર્મ્યુલા ઘડી કાઢી. આસુ (ઑલ આસામ સ્ટુડન્ટ્‌સ યુનિયન) અને આસામ ગણ પરિષદે ત્યારે ‘વિદેશી ઘૂસણખોરો’ને શોધી કાઢી હાંકી મૂકવાની રીતે આ સમજૂતી પર ભાર મૂક્યો હતો, અને રાજીવ ગાંધી તેમ જ કૉંગ્રેસની જેમ ભા.જ.પ. સહિત અન્ય પક્ષો એ મુદ્દે એક એકંદરમતી પર પહોંચ્યા હતા. આસામ ગણ પરિષદે રાજ્યમાં સત્તા ભોગવી છે, તો એન.ડી.એ.ના ઘટક તરીકે તે ચોક્કસ સમય કેન્દ્ર સરકારમાં પણ સત્તા-સહભાગી રહેલ છે. ૧૯૮૫ પછી ૧૯૯૮-૨૦૦૪ના એન.ડી.એ. દોર સહિતના તબક્કાઓમાં વિદેશીઓની નોંધણીને મુદ્દે અને હકાલપટ્ટીને મુદ્દે કોઈ નિર્ણાયક કામગીરી નથી થઈ એ ઇતિહાસવસ્તુ છે, પણ ૨૦૧૪ની ચૂંટણીમાં ભા.જ.પે. આસામમાં આને એક મહત્ત્વનો મુદ્દો બનાવ્યો હતો એ પણ હકીકત છે.

દરમિયાન, હમણેનો ઉપાડો એક અર્થમાં સર્વોચ્ચ અદાલતની દરમિયાનગીરીને આભારી છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે નેશનલ રજિસ્ટર ઑફ સિટિઝન્સ (એન.આર.સી.) તૈયાર કરવા કહ્યું અને એ પ્રક્રિયા શરૂ તો થઈ, પણ આ પ્રશ્નનાં બીજાં કેટલાંક પાસાં હજુ વણઉકલ્યાં છે અને તે માટે ખુદ સર્વોચ્ચ અદાલતે બૃહત્તર બૅન્ચની જરૂરત પ્રમાણી છે. હવે આ જે રજિસ્ટર બન્યું એની મર્યાદાઓ પણ સમજવી જોઈએ હાલ એનો જે ડ્રાફ્ટ પ્રગટ થયો છે. તે પૂર્વે ૨૦૧૭ ઊતરતે /૨૦૧૮ બેસતે જે ડ્રાફ્ટ બહાર પડ્યો હતો એમાં રાજ્યની અરધોઅરધ, રિપીટ, અરધોઅરધ કરતાં વધુ વસ્તી ગાયબ હતી. પછીના મહિનાઓમાં અરજીમારા સહિતની કારવાઈ પછી હજુ થોડા દિવસ પર જે સુધારેલો ડ્રાફ્ટ આવ્યો તે છેક અગાઉની હદે ગયેલ નથી, પણ ખાસા ચાલીસ લાખ લોકોને (રાજ્યની વસ્તીના દસ ટકાથી પણ વધુ લોકોને) એમાં બાદ રખાયા છે. એક જ કુટુંબના કેટલાક સભ્યો અંદર તો બીજા બહાર હોય એવું બન્યું છે, જેમને વૉર વેટરન કહી શકાય એવા લોકો પણ બહાર રહી ગયા છે, અને પૂર્વરાષ્ટ્રપતિનાં સગાં પણ!

અહીં જરી સબૂરી અને સાવધાનીના બે બોલ પણ નોંધી લેવા જોઈએ. કેન્દ્રીય ગૃહપ્રધાન રાજનાથસિંહે કહ્યું છે કે આ કોઈ આખરી યાદી નથી. વાંધા અરજીઓ સહિત પુનર્વિચાર અને સુધારાની પ્રક્રિયા તરતમાં શરૂ થશે. સંબંધિત સૌને પોતાનો કેસ મૂકવાની પૂરી સહુલિયત પછી જ આ યાદીને આખરી ઓપ અપાશે. (જો કે, સર્વોચ્ચ અદાલતના મોનિટરિંગ છતાં હાલના નોંધણી મિકેનિઝમ વિશે ખાસી ફરિયાદો છે, એ જુદી વાત છે.) ચૂંટણી પંચે પણ વધુમાં એક મહત્ત્વની સફાઈ એ આપી છે કે રજિસ્ટરમાં ન હોય છતાં મતદાર યાદીમાં હોય એ સૌ મતદાન કરી શકશે.

આટલી સફાઈ છતાં તનાવ બરકરાર છે. એનું સહસ્ય શેમાં હશે, એ સવાલનો જવાબ શોધવા લાંબે જવું પડે એમ નથી. અમિત શાહે સુરક્ષાનો મુદ્દો આગળ કરીને જે આક્રમક ભૂમિકા લીધી છે એમાં તેલંગણના ભા.જ.પ. ધારાસભ્ય રાજસિંહની પેઠે માત્ર એટલું જ કહેવાનું બાકી રાખ્યું છે કે કોઈ રજિસ્ટર્ડ ન થયેલ હોય અને દેશ ન છોડી જાય તો એને ગોળીએ દેવો જોઈએ. અહીં એક નિર્ણાયક જળથાળનિર્દેશ મોડું કર્યા વગર કરી નાંખવો જોઈએ – અને તે એ કે આસુ -આસામ ગણ પરિષદ સઘળાં બાંગલાદેશી ઘૂસણખોરોને શોધી કાઢી રવાના કરવાની વાત કરતા હતા, પણ ભા.જ.પ. ઘૂસણખોરો પૈકી કેવળ મુસ્લિમોને અલાયદા તારવવાનું કહે છે.

૨૦૦૬માં એણે નાગરિક અને મતદાર યાદીમાંથી કોને સ્વીકારવા અને કોને નકારવા તે અંગે પોતાની ભૂમિકા સ્પષ્ટ કરતા જે કાનૂની સુધારાની પ્રક્રિયા શરૂ કરી છે એની વિગત જોતાં મુસ્લિમોને અલગ તારવવાની એની ગણતરી બાબત બેમતને સ્થાન નથી. જે પણ ખ્રિસ્તી, જૈન, શીખ વગેરે આપણે ત્યાં અફઘાનિસ્તાન, પાકિસ્તાન, બાંગલાદેશમાંથી આવી છ વરસથી રહેતાં હોય તે સૌને નાગરિક તરીકે સ્વીકારવા તૈયાર છે. મતલબ, જે મુસ્લિમ છે તે વ્યાખ્યાગત રીતે કેવળ અને કેવળ ઘૂસણખોર છે, જે મુસ્લિમ નથી તે શરણાર્થી છે.

સાંસ્થાનિક સમયથી આસામમાં બહારથી વસવા અને વસાવવાની જે પ્રક્રિયા શરૂ થઈ હતી, અને ૧૯૪૭ના ભાગલા તેમ જ ૧૯૭૧ની બાંગલા ઘટના સાથે જેમાં ઉમેરો થયો છે એ આખા ઘટનાક્રમમાં તમને મુસ્લિમ હોવાને નાતે જુદા પાડવાનું અને ‘ધ અધર’ લેખે નિશાન બનાવવાનું તથાકથિત રાષ્ટ્રવાદી વલણ હવે મુખ્ય થઈ પડ્યું છે. છતે ભાગલે, ૧૯૫૧ના એન.આર.સી.માં જે વાનું નહોતું, આસુ અને આસામ ગણ પરિષદની જે માંગ નહોતી, એવું આ પરિમાણ છે. ૨૦૧૯ની સામી ચૂંટણીએ વિકાસમતનો દાવો જેમ જેમ પાછો પડતો જાય છે તેમ તેમ કોમી દૃઢીકરણ અને કોમી ધ્રુવીકરણની રાજનીતિ ભા.જ.પ.ને માટે ‘પ્રકૃતિં યાન્તિ ભૂતાનિ’ એ ન્યાયે એક તરણોપાય તરીકે ઉભરતી માલૂમ પડે છે.

આસામમાં (જેમ બીજે પણ) કારવાઈ જરૂરી નથી એવું નથી. પણ એ કારવાઈ રાષ્ટ્રવાદની હાલની સત્તાપક્ષી તરાહ અને તાસીર પ્રમાણે કરવા  જતાં જે ભય છે તે સૂંઢના સ્થાનફેરે હાથીને બદલે વાનરના નિર્માણનો છે. (વિનાયકઃ પ્રકુર્વાણઃ રચયામાસ વાનરં.)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉગસ્ટ 2018; પૃ. 03-04

નોટબંધીનાં પગલાંની યાદ આપતી એક માહિતી સમાચાર રૂપે અખબારોમાં જુલાઈના આરંભમાં પ્રગટ થઈ. પ્રજામાં ફરતી ચલણી નોટો જૂનના આરંભે રૂ. ૧૯.૩૨ લાખ કરોડની થઈ. આ આંકડો સમાચારનો વિષય બન્યો, તેનું કારણ સમજીએ. ૨૦૧૬ના નવેમ્બરની આઠમી તારીખે વડાપ્રધાને લોકો માટે સાવ અણધારી રીતે રૂ. ૫૦૦ અને હજારની નોટો ચલણમાંથી પાછી ખેંચવાની જાહેરાત કરી, ત્યારે પ્રજામાં ફરતી ચલણી નોટો રૂ. ૧૭.૧૭ લાખ કરોડની હતી. નોટબંધીનાં પરિણામે ૬-૧-૧૭ના રોજ પ્રજામાં ફરતી ચલણી નોટો ઘટીને ૮.૭૮ લાખ કરોડની થઈ હતી. ૨૦૧૭માં પ્રજામાં ફરતી ચલણી નોટોનું પ્રમાણ જી.ડી.પી.ના ટકા રૂપે ૯.૫ ટકા થઈ ગયું હતું, જે ૨૦૧૫માં ૧૨ ટકા હતું, ત્યારે વડાપ્રધાનશ્રીએ નોટબંધીની સફળતા વર્ણવતાં સગર્વ જાહેરાત કરી હતી કે ચલણી નોટોનું પ્રમાણ જી.ડી.પી.ના ટકા રૂપે ઘટીને નવ ટકા થઈ ગયું છે. હવે ચલણી નોટો મૂલ્યમાં રૂ. ૨.૧૫ લાખ કરોડ વધીને ૧૯.૩૨ લાખ કરોડ પર પહોંચી છે અને જી.ડી.પી.ના ટકા રૂપે ૧૧.૨૭ ટકા પર પહોંચી છે. આમ, ચલણી નોટો ઘટાડી નાખવાનો નોટબંધીનો ઉદ્દેશ જો હોય, તો  પાર પડ્યો નથી. તેેથી પ્રજામાં ફરતી ચલણી નોટોનો આ આંકડો સમાચારોનો વિષય બન્યો.

પ્રજામાં ફરતી ચલણી નોટોને એક અનિવાર્ય અનિષ્ટ સમજવાના મૂળમાં કાળાં નાણાં અંગેની (ગેર)સમજ રહેલી છે. રોકડ નાણાંમાં થતા વ્યવહારોમાં કરચોરી કરવાનું સરળ થઈ જાય છે, જેથી એક બાજુ સરકારની કરની આવક ઘટે છે અને બીજી બાજુ કાળાંનાણાંનાં ધારી લીધેલાં અનિષ્ટો સર્જાય છે. આ રોકવાનો એક અસરકારક ઉપાય, આ તર્ક પ્રમાણે ચલણનું પ્રમાણ ઘટાડી નાખવાનો છે, જેથી લોકોને ચુકવણીઓ કરવાના અન્ય વિકલ્પો અપનાવવાની ફરજ પડે, પણ આ વિચારધારામાં કોઈ તથ્ય નથી.

રશિયામાં પ્રજામાં ફરતું ચલણ જી.ડી.પી.ના ૮.૮ ટકા છે, જ્યારે સિંગાપુરમાં એ પ્રમાણ ૯.૩ ટકા છે. રશિયામાં ચલણનું પ્રમાણ, સિંગાપુરની તુલનામાં ઓછું છે, પણ રશિયામાં ભ્રષ્ટાચાર વ્યાપક પ્રમાણમાં પ્રવર્તે છે, જ્યારે સિંગાપુર ભ્રષ્ટાચારથી મુક્ત રાષ્ટ્ર ગણાય છે. આ બાબતમાં જાપાન એક આત્યંતિક સ્વરૂપનું રાષ્ટ્ર છે. આ એક અત્યંત વિકસિત દેશેમાં ચલણનું પ્રમાણ જી.ડી.પી.ના લગભગ ૨૧ ટકા જેટલું મોટું છે. રોકડ નાણાંનું આટલું મોટું પ્રમાણ હોવા છતાં જાપાનમાં કાળાં નાણાં કે અન્ય ભ્રષ્ટાચારોની કોઈ અસામાન્ય સમસ્યા પ્રવર્તતી નથી. મુદ્દો એ છે કે કરચોરી અને લાંચરુશ્વત જેવા ભ્રષ્ટાચારોને અર્થતંત્રમાં ફરતાં નાણાંના પ્રમાણ સાથે કોઈ સંબંધ નથી. દુનિયાના દેશોમાં ચલણનું પ્રમાણ જી.ડી.પી.ના છ ટકાથી માંડીને વીસ ટકા જેટલું જોવા મળે છે. ચલણના પ્રમાણનો આધાર લોકોની આદત અને અર્થતંત્રના સ્વરૂપ ઉપર છે. ચલણ ઘટાડી નાખીને લોકોને ડિજિટલ ચુકવણી કરવાની ફરજ પાડી શકાતી નથી, એ ભારતના અનુભવ પરથી સમજાય છે.

ભારતમાં નોટબંધી કરવામાં આવી, ત્યારે જે ચલણ હતું (રૂ.૧૭.૧૭ લાખ કરોડ) તેને દોઢેક વર્ષમાં જ વટાવી જવામાં આવ્યું, તે હકીકત થોડી ચર્ચાનો વિષય બની છે. એના બે ખુલાસા આપવામાં આવ્યા છેઃ એક, લોકો નાણું સંઘરવા માંડ્યા છે. અને બીજું, ચૂંટણીઓ નજીક હોવાથી રાજકીય પક્ષો નાણું સંઘરવા માંડ્યા છે. રોકડ નાણાંના ઉપયોગ અંગે ઉપર લોકોની આદતનો જે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેનાં આ બે ઉદાહરણો છે. ભારતમાં બૅંકોમાં રહેલું નાણું જે હૂંફ આપે છે, સલામતીનો જે અનુભવ કરાવે છે. તેની તુલનામાં હાથ પર રહેલાં નાણાંમાં લોકો વધારે સલામતી અનુભવે છે. એ.ટી.એમ.ની સગવડ થયા પછી પણ અણધાર્યા ખર્ચ માટે લોકો ગજા પ્રમાણે નાણું ઘરમાં રાખવાનું પસંદ કરે છે. નોટબંધી કરવામાં આવી ત્યારે ગૃહિણીઓની એક આદત ઊપસી આવી હતી : ઘણી ગૃહિણીઓ પતિ ન જાણે તેમ કેટલુંક નાણું પોતાની પાસે છુપાવી રાખે છે. એનો હેતુ પણ સાવચેતીનો જ હોય છે. અર્થતંત્રમાં જેને અસંગઠિત ક્ષેત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેનો મોટા ભાગનો વ્યવહાર રોકડ નાણાં દ્વારા થાય છે. તેનું મોટું ઉદાહરણ ખેતીનું છે, જેની આવકને આવકવેરામાંથી મુક્તિ આપવામાં આવી છે, તેથી તેના રોકડ વ્યવહારોને કારણે કરચોરીનો પ્રશ્ન ઊભો થતો નથી.

કરચોરીને રોકડ નાણાં અને અર્થતંત્રના અસંગઠિત ક્ષેત્ર સાથે સાંકળવાનું કેટલું યોગ્ય છે, તે જી.એસ.ટી.ના અનુભવના આધારે તપાસવા જેવું છે. નાણાપ્રધાને જોરશોરથી પ્રચાર કર્યા પ્રમાણે જી.એસ.ટી.ના અમલ પછી કરદાતાઓની સંખ્યામાં મોટો વધારો થયો છે, અર્થાત્‌ કરપાલનમાં વધારો થયો છે. કરપાલનમાં આ સુધારો કરના વહીવટી સુધારાનું પરિણામ છે એ સ્પષ્ટ છે. વધારામાં નવા કાયદાનો સફળ અમલ કરવા સાથે સરકારની પ્રતિષ્ઠા સંકળાયેલી છે. તેથી વહીવટીતંત્રને સતત સાબદું રાખવામાં આવ્યું છે. આ અનુભવનો બોધ સ્પષ્ટ છે : કરચોરી કરના અસરકારક વહીવટની ખામીમાંથી ઉદ્‌ભવતું અનિષ્ટ છે, એ કેવળ કરદાતાઓની અપ્રામાણિકતામાંથી ઉદ્‌ભવતું અનિષ્ટ નથી. તે કરના વહીવટની અણઘડતા અને કરના વહીવટીતંત્રમાં બેઠેલાઓની અપ્રામાણિકતા સાથે સંકળાયેલું અનિષ્ઠ પણ છે. મુદ્દો એ છે કે અર્થતંત્રમાં થતી કરચોરીને અર્થતંત્રમાં ફરતા નાણાંના પ્રમાણ સાથે સંબંધ નથી, કરના વહીવટીતંત્રની કાર્યક્ષમતા સાથે તે સંકળાયેલી છે.

લોકોને એમની આદતો બદલવાની ફરજ પાડી શકાતી નથી તે આ કિસ્સામાં પણ જોઈ શકાયું છે. અર્થતંત્ર એની ગતિએ ડિજિટલ ચુકવણીઓ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે. પાંચેક વર્ષમાં ૬૦ ટકા જેટલી ચુકવણીઓ ડિજિટલ પ્રથા દ્વારા થશે, એવો અંદાજ પણ છે. નોટબંધીથી લોકોને રોકડ નાણાંની અછતને કારણે ડિજિટલ પ્રથાનો આશ્રય લેવાની ફરજ પડી, તેથી નોટબંધી પછીનાં દોઢેક વર્ષ દરમિયાન ડિજિટલ ચુકવણીઓમાં મોટો વધારો થયો, પરંતુ ચલણી નાણું પૂરતા પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ થતાં લોકો તેમની આદત પ્રમાણે રોકડેથી વ્યવહાર કરતા થઈ ગયા છે અને ડિજિટલ ચુકવણીઓની પ્રથા પોતાની રીતે વિસ્તરી રહી છે.

નોટબંધી કાળાં નાણાં પકડી પાડવાના જે ઉદ્દેશથી કરવામાં આવી હતી, તેમાં કોઈ સફળતા સાંપડી નહીં, પણ તેની મોટી કિંમત અર્થતંત્રને ચૂકવવી પડી. તથાપિ એ પગલું સદંતર નિષ્ફળ નીવડ્યું નથી, તે દેખાડવા માટે તેની સાથે બીજા ઉદ્દેશો જોડવામાં આવ્યા. એ ઉપજાવી કાઢવામાં આવેલા ઉદ્દેશોની બાબતમાં પણ કોઈ સફળતા સાંપડી નથી, તે પ્રજામાં ફરતાં ચલણમાં થયેલી મોટી વૃદ્ધિના દાખલામાં જોઈ શકાય છે. અર્થતંત્રમાં ફરતાં કાળાં નાણાંના જંગી જથ્થા અંગે તેમ જ તેનાં અનિષ્ટો અંગે લોકોમાં જે ભ્રામક માન્યતાઓને પોષવામાં આવી હતી, તેનો રાજકીય લાભ નોટબંધી દ્વારા વડાપ્રધાન લઈ શક્યા. લોકોની નજરમાં કાળાં નાણાંના અસુરનો વધ કરવા વડાપ્રધાન સંગ્રામ ખેલી રહ્યા છે, એવી તેમની પ્રતિમા ઊપસી આવી અને લોકોએ નોટબંધીએ સર્જેલી હાડમારી ભોગવી લીધી. મજૂર કાયદાઓમાં સુધારા અને ઍર ઇન્ડિયા જેવા જાહેરક્ષેત્રના ધોળા હાથીઓનું ખાનગીકરણ કરવા જેવા મોટા સુધારા કરવાની રાજકીય હિંમત દાખવવાના વિકલ્પે નોટબંધીનું નાટાકીય પગલું ભરવામાં આવ્યું હતું.

પાલડી, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉગસ્ટ 2018; પૃ. 04-05