ગાંધીજીને જાહેર નાણાં અંગે અને તેના ઉપયોગ બાબત બહુ ચિંતા રહેતી.
એક વાર, બાપુ આચાર્ય કૃપાલાણી તથા આચાર્ય ભણશાળી સાથે પૂણેની પાર્વતી ટેકરી પર આવેલાં વિખ્યાત મંદિરની મુલાકાતે ગયા હતા. મંદિરેથી પાછા ફરતી વખતે ગાંધીજીએ કૃપાલાણીજીને ઘોડાગાડી કરી લેવા અને તેનું ભાડું નક્કી કરવાનું જણાવ્યું. આ દરમિયાન એક કોલેજ યુવતી બાપુ પાસે આવી. અને હસ્તાક્ષર આપવા એ બાપુને વીનવતી હતી. હસ્તાક્ષર સામે પોતાનાં રચનાત્મક કામ સારુ કોઈક પ્રકારનો ફાળો આપવાનો ગાંધીજીને આગ્રહ રહેતો. ગાંધીજીએ અહીં પણ કોઈક ફાળાની માગ મૂકી. કોલેજ યુવતીએ દસ રૂપિયાનો ફાળો આપ્યો અને મહાત્માજીએ પોતાના હસ્તાક્ષર આપી એ યુવતીને રાજી કરી. ગાંધીજીએ એ દસ રૂપિયા આચાર્ય કૃપાલાણીના હાથમાં મૂક્યા અને તેમાંથી ઘોડાગાડીનું ભાડું ચૂકવવા એમને સૂચના કરી.
ઘોડાગાડી એમને લઈને યજમાનને ત્યાં પહોંચી. ત્રણે ય નીચે ઊતર્યા. નીચે ઊતરતાની સાથે જ ગાંધીજીએ આચાર્ય જીવતરામ કૃપાલાણીને આ ઘોડાગાડીનું કેટલું ભાડું ચૂકવ્યું, એમ પૂછ્યું. પાંચ રૂપિયા થયા એમ કૃપાલાણીજીએ જણાવ્યું. તરત જ ગાંધીજીએ પાંચ રૂપિયા પાછા આપવાનું કહ્યું. કેમ કે એમણે તો મૂળે દસ રૂપિયા આપ્યા હતા.
જીવતરામ ભ. કૃપાલાની
હવે કૃપાલાણી અસહાયપણે ભણશાળીજી સામે જોવા લાગ્યા, ભળશાળીજીએ બાપુને ફોડ પાડી, સમજાવતા કહ્યું કે એ ઘોડાગાડીવાળો પાંચ રૂપિયા પાછા આપ્યા વિના જ દસ રૂપિયાની નોટ લઈને જ નાઠો હતો.
એ સાંજે ત્રણે ય આ યજમાનને ત્યાં જમવાના હતા. યજમાનના ઘરમાં દાખલ થતાની સાથે ગાંધીજીએ યજમાનપત્નીને કહ્યું, ‘અમારા ત્રણમાંથી માત્ર બે જ જણ જમવાના છે.’ બાપુએ ઉમેર્યું: ‘એક યુવાન કન્યાએ જાહેર કામ માટે આપેલા દસ રૂપિયાના ફાળામાંથી કૃપલાણીએ પાંચ રૂપિયા ખોયા છે એથી કૃપાલાણીને આજે રાતે વાળુ કરવા દેવામાં આવશે નહીં.’
મધુ દંડવતે
નવી દિલ્હી ખાતે, 1996માં, જયપ્રકાશ નારાયણ સ્મૃતિ વ્યાખ્યાન આપતી વેળાએ પ્રાધ્યાપક મધુ દંડવતે આ પ્રસંગને ટાંકીને કહેતા હતા તેમ આજના જાહેર જીવનની સરખામણીએ આ તદ્દન વિરોધાભાસી વલણ છે. આજે તો કરોડોની ગંભીર ઉચાપત લાંચરૂશ્વત પેટે થયા કરે છે. જાહેર જીવનમાંની સ્વચ્છતાની તથા નાણાં અંગે પ્રામાણિકતાની અસર આઝાદીની લડત દરમિયાન મહાત્મા ગાંધીના વરિષ્ઠ સાથીઓ પર ઊંડી હતી. જ્યારે આજે આનાં વરવાં રૂપો અને સ્વરૂપો આપણે ભાળીએ છીએ … આપણે આપણી સીમા આંકી લઈએ અને આપણા જીવનને કેન્દ્રમાં મૂકીએ તો આપણે કેટલા રૂડા પુરવાર થઈએ ? ગાંધીને નામે ચાલતી સંસ્થાઓ, ગાંધીનાં કામ કરતી વ્યક્તિઓની જ વાત જોઈએ તો આ સ્તરે કોઠો ઠારે એવી હાલત જ નથી. તો પછી બીજી સંસ્થાઓની, આગેવાન વ્યક્તિઓની કેવી હાલત, ભલા, હશે? જરાક પોરો લઈને મટકું મરાય એટલો વખત પણ વિચારીએ.
પાંચા પટેલનો દાખલો જગમશહૂર છે. ગાંધીયુગનો સુવર્ણ સમય એટલે મીઠા સત્યાગ્રહ. દાંડી યાત્રાનો જુવાળ ચોમેર હતો. દક્ષિણ ગુજરાતના કંઠાર વિસ્તારના દાંડી નજીક કરાડી નામે ગામ. કરાડીમાં પાંચાકાકા કરીને એક ગાંધી ભક્ત. સાચા અર્થમાં ગાંધીભક્ત. પૂરી સમજણવાળા ગાંધીભક્ત. એમણે નાકરની લડતમાં પણ ભાગ લીધેલો. એમણે દાંડીના મીઠા સત્યાગ્રહમાં ય ભાગ લીધેલો, બ્રિટિશ સરકારે એથી તો એમનું ઘર હડપ કરી લીધું. એમની વાડી જપ્ત કરી અને બીજી મિલકત પણ સરકારને ચોપડે ફરજિયાત મેળવ્યાની નોંધ બોલે. પોલીસે પાંચાકાકાને હાથે બેડીઓ નાંખી. એમને થાણે લઈ જતા જતા એક પોલીસ અધિકારી બોલ્યા :
પાંચા પટેલ
‘તમારી પાસે એક પણ તસુ જેટલી જમીન ન રહી જાય એ અમે જોવાના છીએ. તમારું ઘર પણ અમે જપ્ત કરી લીધું છે.’
પાંચાકાકા જેનું નામ. એમણે પોલીસને કહ્યું: ‘તમે ખાતરી રાખજો, હિંદ આઝાદ ન થાય ત્યાં લગી મારી જમીન હું પાછી માગવાનો જ નથી.’
સને 1937માં મુંબઈ ઈલાકામાં કૉંગ્રેસ સરકાર આવી. બાળ ગંગાધર ખેર મુખ્ય પ્રધાન બન્યા. એમણે બાપુના આ આદર્શ સૈનિકને સંદેશો મોકલ્યો :
‘બ્રિટિશ રાજ વખતે તમારાં જપ્ત થયેલાં ઘર અને જમીન અમે તમને પાછાં સુપ્રત કરવા ઈચ્છીએ છીએ.’
પાંચાકાકા બોલ્યા : ‘ના. આ કંઈ ગાંધીજીનાં સપનાની આઝાદી નથી. હિંદ સંપૂર્ણ આઝાદી મેળવે ત્યાં લગી આ મિલકત પાછી ન લેવાનાં મેં પણ લીધાં છે. દેશને સંપૂર્ણ આઝાદી ન મળે ત્યાં સુધી હું મારી મિલકત પાછી લેવાનો નથી. એ તમારી પાસે રાખી મેલો.’
15 ઑગસ્ટ 1947ના દેશ આઝાદ થયો. ગાંધીભક્ત પાંચા પટેલને ફરી વાર સંદેશો ગયો : ‘હવે તો આપણો દેશ આઝાદ થયો છે અને તમે તમારી મિલકત હાવાં પાછી લઈ લો.’
પાંચાકાકાએ બાપુનો સંપર્ક કર્યો. પૂછ્યું : ‘બાપુ, તમારા સપનાની આઝાદી આવી છે કે?’
ગાંધીજીએ કહ્યું : ‘કમભાગ્યે, મારો જવાબ ના છે.”
અને પછી પાંચાકાકાએ સરકારે જણાવી દીધું : ‘હું મારી મિલકત પાછી લઈ શકું તેમ નથી.’
આ સાંભળીને કોઈક ચતુર જણ બોલ્યું : ‘ અરે ! પાંચાકાકા પોતાની મિલકત પાછી મેળવવાની ના પડે છે ? પરંતુ એમની જ્યારે આંખ મિંચાશે ત્યારે તેમની પત્ની અને તેમના સંતાનો તો આ મિલકત મેળવશે જ ને !’
આ પ્રકારની વાત થયા કરતી હતી. એ અંગે પાંચાકાકાએ જે જવાબ આપ્યો છે, એ સાંભળવા જેવો છે. આ જવાબ નિતાંત ગાંધી સમજણનો દ્યોતક છે :
‘મને એવો અંદેશો હતો. તેથી મારે ક્યારે ય શરમ અનુભવવી ન પડે તે સારુ હું પરણ્યો જ નથી અને આમ મારે કોઈ સંતાન પણ નથી.’
ગાંધીજીએ દરેક સ્તરે આવા માણસોની લંઘાર તૈયાર કરી હતી. ઘરઘરમાં આવા દીવાઓએ ઓજસ પાથર્યા હતા. એમનાં તપે આપણે સૌ ઊજળા રહ્યા છીએ. પણ આજે આપણી વચ્ચે જુદું ચિત્ર કેમ છે ? કારણ ચોખ્ખું છે : આપણે ગાંધીને ગોખલે પૂરીએ છીએ, એને દેવ બનાવીએ છીએ, ફરી ફરીને એ જ પુષ્પમાળાઓથી એની સમાધિ, એની છબિ અને એની મૂર્તિ લાદી દઈએ છીએ. લગીરે ય સમજ્યા વિણ એમનો જયઘોષ કરીએ છીએ. ‘સત્યેશ્વરની જય’ પોકારનારાઓ આપણે કયું સત્ય જોઈએ છીએ ? કયો ઈશ્વર ભાળીએ છીએ? કોનો જય ઈચ્છીએ છીએ?
ઘડીભર આપણી જાતને જ પૂછીએ : સામાજિક ન્યાય માટે આપણે શું કર્યું? સામાજિક ન્યાયની આપણી વ્યાખ્યા શી ? ગાંધીને નામે કામ કરતી સંસ્થાઓમાં ય સામાજિક ન્યાય જાળવીએ છીએ ? બહેનોને સરખાપણું આપીએ છીએ? સાંઠગાંઠ કરીને ખુદ સારુ જ સાટાદોઢા તો નથી કરતાં ને? પઈએ પઈનો અણિશુદ્ધ વહેવાર જાળવીએ છીએ ? આપણી સંસ્થાઓ જાહેર જનતાની અમાનત છે, એનો વહીવટ પ્રજાના સાચા ટ્રસ્ટીઓ બનીને ચલાવીએ છીએ કે ? વહીવટી માળખા સારુ વરસે દહાડે જાહેર લેખાંજોખાં કર્યા છે ? અણિશુદ્ધ ચારિત્ર્ય કેળવ્યું છે? કાર્યકરોને ચકાસ્યા છે? ગાંધીનામને સત્તા, શેખી અને ફદિયા સારુ ધૂળમાં રગદોડતા તો નથી ને ? પોતાની પ્રસિદ્ધિ, પોતાની વાહ વાહ સારુ જ સંસ્થાની પાંખ કાપી નથી મેલી ને ? સત્યની બાંગ પોકારીને સત્તાની શેખી તો નથી કરીને? છેવાડાના આદમીને ન્યાય મળે એવા કેટલાં કાર્યો કર્યા છે ? પોતાના સ્વાર્થ સાટુ ગાંધીનામ અને કામમાં સંસ્થાના મૂળ હિતની ય છડેચોક હરાજી કરવામાં ય શરમ અનુભવીએ છીએ કે? ગાંધીનામ અને કામમાં સમભાવ અને સમદૃષ્ટિ પાયામાં જ છે. આપણે સમભાવ અને સમદૃષ્ટિ કેળવી છે ? – આ બધા સવાલોના જવાબ મેળવવા, ક્યારેક, આકરા થઈ પડે છે. પરંતુ, ક્યારેક તો મહેનત કરવી જ પડશે.
સને બેતાળીસનાં ભારત છોડો આંદોલન વેળાએ મૌલાના અબુલ કલામ આઝાદ અહમદનગર કિલ્લામાં બંદીવાન હતા. એ જેલમાં હતા એ ગાળા દરમિયાન બેગમ આઝાદનું અવસાન થયું. મૌલાનાસાહેબના મિત્રોએ પૂરતા સન્માન સાથે બેગમસાહેબાની સ્મૃતિ જાળવવા ભંડોળ એકત્ર કરવાનું વિચાર્યું.
મૌલાના અબ્દુલ કલામ આઝાદ
દરમિયાન, 1945માં મૌલાના આઝાદને કેદમાંથી છોડી મૂકવામાં આવ્યા. એમને આ ફાળાની જાણ થઈ. 17 સપ્ટેમ્બરે એમણે એક જાહેર નિવેદન કરીને મિત્રોને અને સાથીદારોને આ ફાળો તત્કાળ રોકવા અનુરોધ કર્યો. એમણે કહ્યું, સમાજના મુઠ્ઠી ઊંચેરા આગેવાનો માટે જ આવો ફાળો એકઠો કરવાનો હોય. એમના પત્ની સામાન્ય ધરખ્ખુ મહિલા જ હતાં અને એમણે જાહેર જીવનમાં કોઈ મોટો ફાળો આપ્યો નથી, એમ ઉમેરતા એમણે કહ્યું. પરિણામે જે કંઈ ફાળો એકઠો થયો હતો એ તત્કાળ એમણે ‘કમલા નેહરુ સ્મારક હોસ્પિટલ’ ભંડોળમાં જમે કરાવી દીધો.
સુધરાઈ, સરકાર અને અહીં તહીં નાની મોટી સંસ્થાઓ પાસે પણ માન અકરામ માટે ફાંફાં ફાંફાં મારતા, ગાંધીની જપમાળા ધસતા, હારતોરા ને ભાષણ સારુ વલખા મારતા અનેક આગેવાનોને આપણે આપણા સમાજમાં ભાળીએ છીએ. આ લાજી મરવા જેવું વરવું ચિત્ર નથી શું? ગાંધીનું ઓજસ સત્યમાંથી ટપકતું હતું. આજે સત્યેશ્વરની બાંગ પૂકારનાઓને ‘સત્’, ‘સત્ય’ કરતાં કદાચ ‘સત્તા’માં જ સવિશેષ શ્રદ્ધા હોય !
સને 1940ના એ દિવસો. વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહનું આંદોલન હિંદભરમાં પથરાયેલું. મુંબઈના સિક્કાનગર વિસ્તારની વાત છે. એ વિસ્તારમાં રહેતાં એક સાદાં, સીધાં, સરળ બાનુની આ વાત છે. લેમિંગ્ટન રોડ પોલીસ સ્ટેશન સામે આઝાદીની તરફદારી કરતું ભાષણ ઠપકારીને આ બહેને વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહ માંડ્યો. પોલીસે એમને તરત અટકમાં લીધાં. સામાન્યપણે સત્યાગ્રહીને અટકમાં લેવામાં આવે ત્યારે તેમને અદાલતમાંની હાજરી પછી કેદખાને લઈ જતા પહેલાં પોતાને ઘેર લઈ જવામાં આવે. જેથી એ પોતાને અત્યંત જરૂરી ચીજવસ્તુઓ સાથે લઈ શકે. આ દાખલામાં એમ કરવાનું પોલીસે ના પાડી. બાઈએ સમયસૂચકતા વાપરી. હાથમાંની બંગડી, કાનમાંના એરિંગ, ગળાનો અછોડો એણે સત્વરે ઊતારી લીધાં. એક રૂમાલમાં વીંટીને એણે ચોતરફ જોઈ લીધું. ટોળામાં એક ખાદીધારી ભાઈ હતા. એની સામે એ ગાંસડી આ બહેને ફેંકી અને કહ્યું,
‘આમાં મારું સરનામું છે, ત્યાં જઈને આપી આવજો અને પરિસ્થિતિ સમજાવજો.’
ભારે હેબતાઈ ગયેલા પેલા ખાદીધારી ભાઈએ લાગલા પૂછ્યું, ‘બહેન, તમે મને ઓળખતાં નથી. તમને ખાતરી છે કે હું આપી આવીશ ? આ દાગીનો લઈને હું ભાગી નહીં જઉં તેની તમને કોઈ શંકા નથી ?’
બહેનનો જવાબ જોવા જેવો છે : ‘ભાઈ, તમારા શરીરે ગાંધીની ખાદી છે; એથી વિશ્વાસ સાથે મેં તમને આ દાગીનો સુપ્રત કર્યો છે. તમે એ લઈને ભાગી જશો નહીં જ એનો મને પૂરો ભરોસો છે.’
ગાંધીએ અદના સૈનિકોમાં ય ખાદીની સમજણ ઊતારી હતી. રામને નામ પથ્થરો તર્યા કે નહીં એની કોઈ પાક્કી જાણ આપણને નથી. ફક્ત રામાયણમાં વાંચ્યું છે કે પછી પારાયણીએ એ ઘટના લડાવી લડાવીને કહી છે. અહીં તો આ માત્ર ગઈ કાલની જ વાત છે. સાચી ઘટના છે. બાપુનાં નામે આવા કેટલાં ય સોળ આનાના પાણીદાર સિક્કાઓ વિસ્તારે વિસ્તારે, મહોલ્લે મહોલ્લે, ઘરે ઘરે એ કાળે પેદા થતા હતા. આજે ? બાપુનાં તમામ રચનાત્મક કામોમાં ખૂંપેલા આપણે આમ વરતી શકીએ કે ? આપણી અહીંની જ વાત સમજીએ અને અંતરથી જાતને ઢંઢોળી તપાસીએ. કંઈ કેટલાં ય સાથીમિત્રોને જોઈએ છીએ; અંગત સ્વાર્થે વિશ્વાસઘાત કરનારા, ખંજર હલાવતા, ઠેર ઠેર જોઈએ છીએ. ક્યારે આપણી જાતને સંકોરીને ગાંધીનામની સાચી જપમાળા કરીશું ? ક્યારે એના સાચાં કામો આદરીશું?
“હરિજનબંધુ”ના 18-11-1936ના અંકમાં મહાત્મા ગાંધીએ લખ્યું હતું :
‘કોઈ લોકસેવક જ્યાં લગી કોઈ તંત્રના એક અંગ તરીકે કુશળતાથી કામ કરતો હોય ત્યાં લગી તેના ચારિત્ર્ય વિષે પૂરેપૂરું દુર્લક્ષ કરવાની વૃત્તિ આધુનિક જાહેર જીવનમાં છે. એમ કહેવામાં આવે છે કે દરેક માણસનું ચારિત્ર્ય કેવું છે એ એને પોતાને જોવા સંભાળવાનું છે. આવો વિચાર કરતા લોકોને મેં ઘણી વાર જોયા છે, પણ મને એ કદી ગમ્યો નથી. તો હું સ્વીકારી તો ક્યાંથી જ શકું? જે સંસ્થાઓએ માણસના ચારિત્ર્ય વિષે ઉપેક્ષા રાખી છે તેના પર મહાન આફતો આવી પડેલી મેં જાણી છે.’
આપણે દરેક આપણી જાતને આ એરણ પર મૂકી જોઈશું ? કેટલી કેરેટનું સોનું નીવડીશું?
[“ઓપિનિયન” અંક જાન્યુઆરી 1999માંથી ટૂંકાવીને.]
22-23 જૂન 2025
સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર – ક્રમાંક – 341-342
