બીજાને મૂંગાં કરીને ખુશ થનારાંને લોકોને ભાન છે કે એમણે પોતાની જીભ ગિરવે મૂકી દીધી છે?

ઉચ્ચ કોટિના સાહિત્યકારો પણ ક્યારેક માત્ર આંચકો આપવા, ચર્ચા જગાવવા માટે અમુક વિધાન કરી નાખતાં હોય છે. જેમ કે ચંદ્રકાંત બક્ષીએ એકવાર કહેલું કે ગાળો તો પુરુષનું મેન્સિસ છે. બક્ષીએ એવું શું જોઈને કહ્યું હશે એ ખબર નથી, પરંતુ ધારો કે એ સાચું માની લઈએ તો આપણે ત્યાં લાખો પુરુષો મહિનાના ત્રીસેય દિવસ રજસ્વલારૂપમાં રહે છે. એમનાં માટે આરાધ્યદેવ, પૃથ્વી પર માનવ તરીકે અવતરેલા સાક્ષાત્‌ ઈશ્વર વડા પ્રધાન મોદીજી વિષે આડકતરી, ભલે સાચી ટીકા પણ થાય તો કલેક્ટિવ મેલ મેન્સ્ટ્રુએશન શરૂ થઇ જાય. ગંદામાં ગંદી ગાળોનો સ્રાવ ફૂટી નીકળે. કમનસીબે ત્યાં ક્યારે ય પૉઝ કે મેનોપોઝ આવતો નથી. વિરોધીઓની સાત પેઢીને અપશબ્દો સંભળાવાય. સોશિયલ મીડિયા પર ગંદકીની રેલમછેલ થઇ જાય. તાજેતરમાં અમરેલીની કવિયત્રી પારુલ ખખ્ખરે ગંગા નદીમાં તરતાં મૃતદેહોની વાતથી વ્યથિત થઈને એક ધારદાર કવિતા લખી, એમાં અનેક લોકોને પોતાના યુગપુરુષ એન્ડ હીઝ ડિવાઇન આસિસ્ટન્ટનું ઘોર અપમાન થતું લાગ્યું અને બક્ષીએ જેને પુરુષનું મેન્સીસ કહેલું એનો ધોધ સોશિયલ મીડિયા પર વહેવા લાગ્યો.

આટલાં વર્ષોમાં એક વાત તમે પણ માર્ક કરી હશે કે સોશિયલ મીડિયા પર સહુથી વધુ અપશબ્દો, ગંદી ભાષાનો ઉપયોગ એ લોકો કરે છે જે પોતાને દેશપ્રેમી, ધાર્મિક અને ભારતીય સંસ્કૃતિના રક્ષક કહે છે. એ લોકોએ દેશની જ નહિ, દેશના વડા પ્રધાનથી માંડીને ભગવાનના રક્ષણની જવાબદારી ઉપાડી લીધી છે. હથિયાર ઉપાડવાની તાકાત જેમના હાથમાં ન હોય એવા લોકો એક સમયે શસ્ત્ર તરીકે જીભનો ઉપયોગ કરતાં હતા, પણ પછી એમના હાથમાં સોશિયલ મીડિયા આવ્યું અને બારે મહિના દિવાળી થઇ ગઈ. જેવો કોઈના પર ગુસ્સો આવે કે ગાળોના ફટાકડાં ફોડવા માંડે. એમાંયે સામે સ્ત્રી હોય તો તો આવા લોકોને જલસો થઇ પડે. વાંધો ભલે ગમે તે મુદ્દે પડ્યો હોય પણ બસ સીધો સ્ત્રીનાં ચારિત્ર્ય પર કાદવ ઉછાળવાનો ધંધો શરૂ કરી દો. એ બહુ સહેલું છે. અત્યારે કવયિત્રીને અપાઈ રહેલી ગાળો સાંભળો તો એવું લાગે કે સમાજના એક વર્ગના શરીરમાં દુઃશાસન પ્રવેશી ગયો છે, અને સોશિયલ મીડિયા પર એમણે સામૂહિક ચીરહરણની એમની ફેવરિટ ગેમ આદરી છે.  એમાંયે  ઘણાંની સાહિત્યિક ટેલન્ટ ખીલી ઊઠી છે. પોતે લોઅર ક્લાસ ન લાગે એટલે જાણીતી હસ્તીઓએ બહુ અલંકારિક ભાષામાં વિરોધીઓને ગાળ અને સરકારની ચમચાગીરી કરી છે. અહીં સરકાર એટલે માત્ર એક, અને બહુબહુ તો દોઢ વ્યક્તિ કહી શકો. અને એમને કંઈ કહેવાય?

આપણે ત્યાં ટાઇમપાસની જે અનેક પ્રવૃત્તિઓ છે, એમાં એક છે લાગણી દુભાયાની ફરિયાદ કરવી. કોઈ ધર્મ વિષે બોલો તો ધાર્મિક લાગણી દુભાય, કોઈ કોમ વિષે બોલો તો કોમી લાગણી દુભાય, ભારત વિષે કંઈ બોલો તો રાષ્ટ્રીય લાગણી દુભાય. પણ  છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં જે એક ખાસ લાગણી દુભાઈ રહી હોવાનું કહેવાય છે, એને શું નામ આપવું? વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી વિષે કંઈ પણ બોલો તો એને ગુજરાતની, ગુજરાતીઓની, ભારતની, અરે આખાયે હિન્દુ ધર્મની લાગણી દુભાવવાનો મહા અપરાધ ગણી લેવાય છે. પોલીસ સ્ટેશને ફરિયાદ થાય, અને એ ન થાય તોયે સોશિયલ મીડિયા પર ફટકાર તો પડે જ. કદાચ આનાથી જ ડરીને અમુક લોકો અત્યારના સમયમાં પણ મૌન સાધે છે. અહીં માત્ર પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવાનો સંઘર્ષ કરી રહેલા સાવ ગરીબ લોકોની વાત નથી. પરંતુ જેમની પાસે અવાજ ઉઠાવવાનું માધ્યમ છે, એવા લોકો પણ અત્યારની સ્થિતિમાં ચૂપ રહે છે, અરે, જે બોલવાની હિમ્મત કરે છે એમની મજાક ઉડાવતા કહે છે કે કકળાટ કરીને શું મળવાનું? કેમ જાણે આસપાસ બનતી ઘટના સાથે એમને કંઈ લાગતુંવળગતું જ ન હોય. અને આ તબક્કે કદાચ ખરેખર એમને એવું લાગતું હશે કે બીજાં સાથે જે થવાનું હોય એ થાય પણ એમાં આપણાં કેટલા ટકા? પરંતુ આ લોકોને એવો વિચાર સુધ્ધાં નહિ આવતો હોય કે કાલે ઊઠીને એમના પગ તળે રેલો આવશે, ત્યારે શું થશે, એવા વખતે કોણ એમને સાથ આપશે?

જર્મનીમાં હિટલરે પોતાનો લોખંડી પ્રભાવ બતાવવાની શરૂઆત કરી ત્યારે ત્યાં ઘણા બૌદ્ધિક અને ધાર્મિક ગણાતા લોકોએ એને ટેકો આપેલો. હિટલરે પોતાના વિરોધીઓને કચડવાની શરૂઆત કરી ત્યારે આ વર્ગ મૂંગો રહ્યો, અને છેવટે એ પણ ઝપટમાં આવી ગયાં, ત્યારે બહુ મોડું થઇ ગયેલું. એમાંથી એક ધર્મગુરુ, માર્ટિન નિમોલરે કોન્સન્ટ્રેશન કેમ્પમાંથી બહાર આવ્યા બાદ કન્ફેશન કહેવાય એ પ્રકારની જે કબૂલાતો કરી, એને કાવ્યનું રૂપ અપાયું છે. અનેક સ્થળે ક્વોટ થયેલા આ કાવ્યના શબ્દોમાં થોડોથોડો ફરક પડતો રહ્યો છે, પણ ભાવના સરખી છે કે આજે બીજાંને થતાં અન્યાય સામે નહિ બોલો તો આવતીકાલે તમારા માટે બોલવાવાળું કોઈ નહિ રહે. કાવ્યની શરૂઆતમાં કહ્યું છે કે First they came for the communist, and I did not speak out because I was not a communist' પછી તો ટ્રેડ યુનિયનિસ્ટ, યહૂદી, સમાજના શોષિત વર્ગ, બધાની વાત થઇ કે એ લોકોને પકડી જવાયાં ત્યારે હું મૂંગો રહ્યો કારણ કે હું ક્યાં એમાંનો એક હતો, મારે શું લાગે વળગે? પણ છેલ્લે ….. 'Then they came for me and there was no one left to speak out for me.’ મારો વારો આવ્યો ત્યારે મારા માટે બોલનારું કોઈ નહોતું બચ્યું.

કંઈ સમજાય છે? બોલો બોલો. અત્યારે મૂંગાં રહેશો તો ક્યારે બોલશો, કે બોલી શકશો?

‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 19 મે 2021

પિત્ઝાની રેસ્ટોરાંમાં જઇ પિત્ઝાનો ઓર્ડર આપ્યો. પણ પ્લેટમાં સૂકા સેવ-મમરા પકડાવી દેતાં કહેવામાં આવ્યું કે આ જ છે, ખાવું હોય તો ખાવ નહીં તો ઉપડો, પૈસા પાછા નહીં મળે.

હું સ્તબ્ધ બન્યો, પણ જોયું તો ખ્યાલ આવ્યો કે ત્યાં બેઠેલા 80-90 લોકો પ્રેમથી સેવ-મમરા જ ખાઈ રહ્યા હતા. અમુક તો ખુરશીના અભાવે નીચે બેસી ગયા હતા.

અચરજ સાથે મેં પૂછ્યું – તમે પિત્ઝા મંગાવ્યા તો સેવ-મમરા કેમ ખાવ છો ?

તો એમાંથી એક-બે ગ્રાહકો જરા આકરા બની ગયા – આમાં શું વાંધો છે તમને ! કેમ સેવ-મમરા પેટ ન ભરે ! હોટલવાળો ભગવાન નથી કે જે કહો એ હાજર કરી દે. એ પણ માણસ છે, અહીંયા બધા પીઝાના ઓર્ડર આપે તો આટલા પીઝા બિચારો કેમ આપી શકે ? ટીકા જ કરો છો, બનાવી જુઓ પીઝા એક વાર, ખબર પડે.

મેં કહ્યું – પણ ભાઈ, હું પિત્ઝા ખાવા આવેલો અને પૈસા પણ એનાં જ ચુકવેલા છે.

તો કહે – તમે તો ઊંધિયું માંગો, એટલે શું ઊંધિયું હાજર કરી દેવાનું ? અમે બધા સેવ-મમરા ખાઈએ છીએ, પણ અમને તો કોઈ વાંધો નથી ! સાત વરસ પહેલાં અહીં સેવ-મમરાની જ દુકાન હતી ત્યારે તો બધા એ જ ખાતા, તો હવે શું વાંધો છે ? અને જો વિદેશી વાનગી આટલી જ પસંદ હોય તો દેશ છોડી ત્યાં જ જતા રહો ને!

મેં કહ્યું – પણ હવે તો સેવ-મમરાની જગ્યાએ પિત્ઝાની હોટલ ખૂલી ગઈ છે ને !

તો કહે – તો શું ? દુકાન બંધ કરાવી દેવા માંગો છો ? આતંકવાદી છો ? આ હોટલવાળાની આજીવિકા છીનવી લેવા માંગો છો ? આપણા ગામના પીઝાવાળાનો સપોર્ટ કરવાના બદલે નેગેટિવ વાતાવરણ ઊભું કરો છો ?

મેં સમજાવવા ઘણા પ્રયત્નો કર્યા કે આ હોટલના માણસો પોતે પિત્ઝાના ફરફરિયા ઘરે આપી ગયા હતા. અહીં મેં પિત્ઝા માટે જ પૈસા આપ્યા છે, ને સેવ મમરા તો મેન્યુમાં પણ નથી. તો આ કઈ રીતે સ્વીકારી લઉં ?

આટલામાં, સફેદ દાઢીધારી હોટલના માલિક સ્વયમ્‌ પ્રગટ થયા – ઓ ભાઈ, સેવ-મમરા સે ક્યાં તકલીફ હૈ આપ કો ? અગર ઇટલી કી ચિઝે ઇતની પસંદ આતી હૈ તો કયું આયે હો યહાઁ ? આપ ઇટલીવાલે હો ક્યાં ? અપને દેશ કો પ્યાર નહીં કરતે હો ક્યાં ? અપને દેશ કી સંસ્કૃતિ પસંદ નહીં આતી હૈ ક્યાં ? દેશ કી આર્મી સીમાઓ પે લડ રહી હૈ ઔર આપકો પીજા ખાના હૈ ? દેશ કે કિસાન ઇતની મહેનત કરતે હૈ, ઔર તુમ દેશદ્રોહ કરોગે ? માલૂમ હૈ અંદરવાલે સબ દોસ્ત હૈ અપને ! કરવા દુ ક્યાં અંદર ? 

મને આ મોટું ચિટિંગ લાગ્યું. એટલે આ અંગે ફરિયાદ કરવી એમ વિચારતો હતો.

ત્યાં જ બે-ચાર ભણેલા લાગતા લોકો પોતાના સેવ-મમરા પડતા મૂકી સમજાવવા માંડ્યા – જો ભાઈ, ગામમાં માત્ર એક જ પીઝાવાળો છે. જેવો હોય એવો, છે તો ખરો. પીઝાના બદલે કંઈક તો આપે જ છે ને ! તમારા પૈસા ચોરીને ભાગી તો નથી ગયો ને ! માટે જે મળે એને ભગવાનનો પ્રસાદ સમજી સ્વીકારી લેવાનો. જીવનમાં પોઝિટિવ બનો. આમ પણ ગામમાં પીઝા માટે આ સિવાય ઑપશન પણ નથી.

બહાર જઇ જોયું તો મારા જેવા પાંચ-દસ જણાં પિત્ઝાનું રિફંડ લેવા આંદોલન કરી રહ્યાં હતાં. જેને જોઈ, અંદરથી નીકળતા ગ્રાહકો સેવ-મમરા ચાટેલા પોતાના આંગળા એમની તરફ ચીંધી અટ્ટહાસ્ય કરતા પસાર થતા હતા.

ધીરે ધીરે હું પણ માનવા માંડ્યો છું કે આ તો આવું જ હોય, આમાં કાઈ ખોટું નથી. ઉપરથી સેવ-મમરા ખૂબ ભાવવા લાગ્યા છે, કારણ કે એક તો એ સ્વદેશી વાનગી છે, અને બીજું ઑપશન ક્યાં છે જ ?

લેખકની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાભાર

એ વખતના આઝાદીની લડતના આગેવાનો – મૌલાના મહમદઅલી અને મૌલાના શૌકતઅલી એક વેળા અમદાવાદની મુલાકાતે આવ્યા. સાલ હશે 1923.

તેમની એક લાંબી મુલાકાત મહાદેવભાઈ 04-11-‘23ના नवजीवनમાં છાપે છે. તેમના જેલના અનુભવોમાં ‘મ્હાવા’ નામના એક ગુનેગાર કેદીનું ચિત્રણ તો ભલભલા પથરાને પીગળાવે તેવું છે :

‘એક ‘મ્હાવો’ કરીને ભંગી ફાંસીની સજા ખાઈને આવ્યો હતો. તેનો કિસ્સો કહેતાં મૌલાના અપાર આવેશમાં આવી જાય છે અને સામાની ઉપર પણ અજબ અસર પાડે છે. મ્હાવો બિચારો એક વાર નશામાં ચકચૂર થઈ પોતાની ગર્ભવતી સ્ત્રીનું ખૂન કરીને આવ્યો હતો. સજા પછી અપીલ વગેરે થયા પછી ફાંસીનો દિવસ નક્કી થઈ ચૂક્યો હતો. અને આ ફાની દુનિયા ઉપર રહેવા વિશે તેણે હાથ ધોઈ નાખ્યા હતા. મૌલાનાની પાસે પાસે જ તેની ખોલી હતી. તેનો મૌલાના સાથે પ્રસંગ પડતાં મૌલાનાએ આખી વાત તેને પૂછી. મૌલાના કહે છે કે સાચા પશ્ચાતાપથી તેણે બધી વાત મારી આગળ કરીને જણાવ્યું કે, ‘મને સજા થઈ છે તે વાજબી થઈ છે, હવે તો જેટલી ઘડી રહી છે તેટલી ઘડી કિરતારનું ભજન કરવામાં મજા છે.’ એક દિવસ રાત્રે પાસેથી નાચવાનો અને ગાવાનો અવાજ આવ્યો. પેલા ભાઈ કિરતારના ભજનમાં ગુલતાન થઈ નાચતાં નાચતાં ગાતા હતા :

’કર લે સિંગાર ચતુર અલબેલી,
સાજનકે ઘર જાના હોગા;
માટી બિછાના, માટી ઓઢાના,
માટી કા સિરહાના હોગા.’

આ પ્રસંગ કહેતાં મૌલાનાની આંખમાં પાણી આવી ગયાં. આ રાત પેલાની ફાંસીએ જવાની આગલી રાત હતી. ફાંસીનો હુકમ મળ્યો કે બહાદુરની માફક નીકળ્યો, જે માંચડા ઉપર જઈને ફાંસી લેવી પડે છે તેના ઉપર દોડતો દોડતો હસતો હસતો ચડ્યો, માથા ઉપર ફાંસી ખાનારની ટોપી પહેરાવવામાં આવતાં જ પોકાર કર્યો, ‘મહાત્મા ગાંધી કી જે,’ − આખી જેલમાં કેદીઓએ પડઘો આપ્યો : ‘મહાત્મા ગાંધી કી જે.’ − બીજો પોકાર કર્યો ‘શોકતઅલી બાપુ કી જે’ − મૌલાના રાજકોટમાં શૌકતઅલી બાપુ કહેવાતા. પછી ‘રામ’, ‘રામ’, ‘રામ’; ચોથે રામે તેનું ધડ મસ્તકથી જુદું થઈ ગયું હતું. બધા કેદીઓએ આવીને આ ઘટનાનું વર્ણન આપતાં મૌલાનાને કહ્યું, ‘છેલ્લાં પંદર-વીસ વર્ષમાં આવું મરણ જોયું નથી.’ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે પણ કહ્યું, ‘આવું બહાદુર મરણ કદી નથી જોયું.’ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું, − ‘આવા ભંગીને પણ મહાત્માં ગાંધી સાથે શું લેવાદેવા છે ?’ મૌલાનાઓ જવાબ આપ્યો, ‘કારણ, આવતો અવતાર આપે તો ઈશ્વર મને ઢેડભંગીનો અવતાર આપજે એમ કહેનાર દુનિયામાં મહાત્મા ગાંધી એકલા છે.’

એક દિવસમાં ત્રણ વાર આ કિસ્સો મૌલાનાએ કહી સંભળાવ્યો અને કહ્યું, ‘મહાત્માં ગાંધીને પ્રથમ મારું શિર ઝૂકે છે, તે પછી મારું શિર પેલા બહાદુર મ્હાવાને પણ ઝૂકે છે. આવી રીતે હથેળીમાં માથું લઈને ફરતાં આવડવું જોઈએ. થોડા માણસ આવા નીકળે તો આપણો ઉદ્ધાર ચોક્કસ છે. મ્હાવામાં પોતાના અપરાધ માટે શુદ્ધ ખરખરો હતો, ખુદાનો બરોબર ડર હતો અને મરતાં ખુદાની આંખ તેણે જોઈ હતી. એટલે જ તે ગાતો હતો અને નાચતો હતો, એટલે જ તેને મરણ મીઠી નિદ્રામાં પડવા જેવું લાગ્યું.’

[‘અગ્નિકુંડમાં ઊગેલું ગુલાબ’, પૃ. 308-9]